Szkoła Policji w Katowicach
Czynniki wpływające
na wiarygodność zeznań świadków
 wybrane zagadnienia
Opracowanie:
podkom. mgr Arkadiusz Stawiarski
Zakład Ogólnozawodowy
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2008
S
P
A
O
A

L
O
I
C
K
J
Z
I
2
© Wszelkie prawa zastrze\
one  Szkoła Policji w Katowicach 2008
KsiÄ…\
ki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezale\
nie od
zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez
pisemnej zgody Wydawcy.
Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach
3
SPIS TREÅšCI
WST
P 5
ROZDZIAA
I
Czynniki wpływające na zapamiętywanie i odtwarzanie materiału pamięciowego 7
1.1. Rodzaje i typy pamięci 9
1.2. Etap uzyskiwania treści informacyjnych  spostrzegania 13
1.3. Etap zapamiętywania i przechowywania treści informacyjnych 14
1.4. Etap przekazu treści informacyjnych  reprodukcji 16
1.5. Czynniki wpływające na spostrze\
enia 16
ROZDZIAA
II
Kryteria analizy wiarygodności zeznań 17
2.1. Kryteria wiarygodności wg W. Sterna 17
2.2. Kryteria wiarygodności wg F. Arntzena 17
2.3. Kryteria wiarygodności wg U. Undeutscha 18
2.4. Kryteria wiarygodności wg E. Littmana i H. Szewczyka 18
2.5. Kryteria wiarygodności wg G. Kohnkena 19
2.6. Kryteria wiarygodności wg Z. Martena 20
2.7. Kryteria wiarygodności wg M. Stellera 20
2.8. Kryteria wiarygodności wg D. Skowrońskiego 22
ROZDZIAA
III
Błąd a kłamstwo 23
3.1. Błędy spostrzegania wzrokowego 24
3.2. Błędy spostrzegania słuchowego 25
3.3. Błędy spostrzegania dotykowego 26
3.4. ZÅ‚udzenia (iluzje) i omamy (halucynacje) 26
ROZDZIAA
IV
Rodzaje kłamstwa 30
4.1. Normalne 31
4.2. Fantazjowanie 31
4.3. Mitomania 32
4.4. Konfabulacje 32
ROZDZIAA
V
Metody badające kłamstwo w zeznaniach 34
ROZDZIAA
VI
Technika wywiadu poznawczego 38
6.1. Techniki wywiadu poznawczego jako narzędzie wydobywania 39
śladów pamięciowych
4
ROZDZIAA
VII
Sposób postępowania z osobami nale\
ącymi do szczególnych kategorii 42
7.1. Osoby w podeszłym wieku 42
7.2. Dzieci 42
7.3. Osoby będące pod wpływem środków odurzających 44
7.4. Osoby chore psychicznie 44
BIBLIOGRAFIA 47
5
WST
P
Specyfika policyjnej słu\
by sprawia, \
e policjanci mają w swej pracy często do
czynienia ze świadkami ró\
nych zdarzeń. Zastanawiając się czy dana osoba mówi
prawdę, niejednokrotnie mają wątpliwości związane z jej wiarygodnością. Często
pojawiają się pytania, czy osoba przesłuchiwana jest szczera i czy przedstawiane przez
nią wydarzenia miały rzeczywiście miejsce. Ponadto pamięć ludzka bywa zawodna,
wiele rzeczy zapominamy. Niektórych elementów podczas opisu zdarzenia ludzie nie
pamiętają z racji pewnych uwarunkowań osobowościowych, jak i ze względu na
pewne czynniki zniekształcające spostrzeganie.
Dlatego te\
uznałem, \
e takie zagadnienia jak wiarygodność zeznań świadków
oraz czynniki, które na nie wpływają winny stać się przedmiotem oddzielnego
opracowania.
Mam nadziejÄ™, \
e treści zawarte w niniejszym skrypcie pomogą słuchaczom
ró\
nych szkoleń, gdy\
ka\
dy z policjantów ma na co dzień kontakt w swej pracy
z osobami będącymi świadkami rozmaitych zdarzeń.
Skrypt ten tłumaczy pewne niejasności a jednocześnie daje wskazówki, które
mam nadzieję, będą przydatne w wykonywaniu obowiązków słu\
bowych zarówno
policjantom pionu prewencji, jak i kryminalnego.
podkom. Arkadiusz Stawiarski
6
7
ROZDZIAA
I
Czynniki wpływające na zapamiętywanie
i odtwarzanie materiału pamięciowego
1.1. Rodzaje i typy pamięci
PAMI
Ć
Jest procesem psychicznym umo\
liwiajÄ…cym magazynowanie, przechowywanie
i odtwarzanie zgromadzonych informacji.
W przebiegu pamięci wyodrębnić mo\
na trzy fazy:
zapamiętywanie  kodowanie,
przechowywanie,
odtwarzanie tego, co zostało przechowane w pamięci.
Z kodowaniem (nabywaniem) mamy do czynienia, gdy jednostka zapamiętuje
to, co na nią oddziałuje lub jakieś formy swojego zachowania. Zapamiętywanie mo\
e
mieć postać bardzo zło\
onego zadania, lub mo\
e dokonać się w sposób samorzutny.
Z kolei przechowywanie jest fazÄ… utajonÄ…. O jej przebiegu wnioskujemy na podstawie
fazy następnej, tj. odtwarzania. Odtwarzanie to ponowna aktywizacja czy aktualizacja
nabytych reakcji, a więc tego, co zostało zapamiętane i przechowane. Odtwarzanie
jest miarą procesów pamięci, gdy\
mo\
emy porównać to, co zostało przechowane
z tym, co zostało zapamiętane w pierwszej fazie.
W celu zmierzenia ilości zapamiętanego materiału stosuje się trzy następujące metody.
- przypominanie,
- rozpoznawanie,
- ponowne uczenie siÄ™.
Wyró\
nić mo\
na następujące rodzaje pamięci:
1. pamięć krótkotrwała (świe\
a, pierwotna, robocza)  STM,
2. pamięć długotrwała (wtórna, trwała)  LTM,
3. pamięć odtwórcza,
4. pamięć wytwórcza.
8
Pamięć krótkotrwała stanowi pierwszy etap przetwarzania informacji.
Charakteryzuje się ograniczoną pojemnością i przemijalnością. Pamięć długotrwała
ma nieograniczoną pojemność i czas przechowywania. Stanowi ona trwały magazyn
zakodowanych śladów pamięciowych. Pamięć odtwórcza polega na odszukaniu,
odtworzeniu wyuczonego materiału z magazynu informacji. Z kolei traktowanie
procesu przypominania sobie określonych informacji jako procesu tworzenia,
rekonstruowania, a nie jako prostego pobierania informacji z magazynu wspomnień,
jest charakterystyczne dla pamięci wytwórczej.1
Ponadto mo\
na wyró\
nić:
1. pamięć wzrokową  ikoniczną;
2. pamięć słuchową;
3. pamięć ruchową;
4. pamięć dotykową.
Powy\
sze typy pamięci nie występują zazwyczaj w  czystej formie. Dlatego
te\
mówi się o pamięci wzrokowo- ruchowej, ruchowo - słuchowej i słuchowo -
wzrokowej.
Dlatego te\
sytuacja świadka w procesie karnym jest z psychologicznego
punktu widzenia bardzo zło\
ona. Jest to sytuacja osoby, od której oczekuje się
dostarczenia istotnych i wiarygodnych informacji o zdarzeniu lub zjawisku, z jakim
osoba ta w bli\
szej lub bardziej odległej przeszłości zetknęła się osobiście lub,
o którym została poinformowana. Podstawą takich oczekiwań jest zało\
enie, \
e
zdarzenia i zjawiska, z którymi stykają się ludzie, zostają utrwalone w pamięci i mogą
być odtworzone lub rozpoznane w sytuacji tego wymagającej.
Zeznanie formuje siÄ™ w trzech etapach:
1. etap uzyskiwania treści informacyjnych  spostrzegania
2. zapamiętywanie i przechowywanie w pamięci
3. relacjonowanie organowi procesowemu  odtwarzanie
1
Materska M., Tyszka T.(red), Psychologia i poznanie, PWN Warszawa 1997.
9
1.2. Etap uzyskiwania treści informacyjnych  spostrzegania
Etap ten obejmuje ogół procesów poznawczych, dostarczających informacji
o wycinku poznawanej rzeczywistości. Działa tu szereg czynników wpływających na
spostrzeganie, tj. czynniki zewnętrzne, anatomiczno- fizjologiczne, procesy
psychiczne.
Wśród czynników zewnętrznych wpływających na spostrzeganie wyró\
nić
mo\
na:
" czas spostrzegania  im dłu\
ej dane zjawisko, przedmiot czy osoba jest
obserwowana, tym więcej szczegółów zostaje zapamiętanych. Krótki okres
spostrzegania utrudnia obserwatorowi poczynienie spostrze\
eń lub powoduje
skoncentrowanie uwagi na jednym fragmencie sytuacji. Niejednokrotnie
uniemo\
liwia zapamiętanie innych szczegółów, czasem bardzo istotnych. Nale\
y
równie\
pamiętać o wpływie pory dnia na spostrzeganie m.in. kolorów  w nocy
wszystkie barwy stają się białe, czarne lub popielate; nocą i we mgle przedmioty
wydają się większe.
" odległość od spostrzeganego przedmiotu  ma szczególne znaczenie, gdy świadek
ma wadÄ™ wzroku. W zale\
ności od tego, jaki rodzaj informacji chcemy uzyskać,
dalekie lub bliskie usytuowanie świadka mo\
e być elementem pozytywnym lub
negatywnym, np. przy całościowym opisie miejsca, osoby lub zjawiska zbyt
bliskie usytuowanie świadka powoduje fragmentaryczność zapamiętanych
informacji.
" ruch  jest ściśle powiązany z czasem spostrzegania. Poruszający się z du\
Ä…
prędkością i na krótkim odcinku obiekt sprawia, \
e obserwujÄ…ca go osoba ma
niewiele czasu na spostrze\
enie jego cech charakterystycznych. Nie bez znaczenia
jest te\
kierunek ruchu obserwowanego obiektu  w przypadku, gdy obserwator
pozostaje w bezruchu, a obserwowany obiekt porusza siÄ™, mo\
e on du\
o
dokładniej ocenić ruch poprzeczny ni\
podłu\
ny.
" oświetlenie  rodzaj oświetlenia i jego intensywność mają znaczenie przy
rozpoznawaniu kształtów, rozmiarów i kolorów obserwowanego obiektu oraz na
10
mo\
liwość spostrze\
enia szczegółów. Dane o rodzaju oświetlenia (naturalne,
sztuczne) pozwalają na właściwą weryfikację opisanego przez świadka koloru
obiektu. Rodzaj oświetlenia w powiązaniu z odległością obserwatora od obiektu
wyklucza mo\
liwość spostrze\
enia go. Z kolei gra świateł mo\
e wywołać
złudzenia, np. krzaki będą przypominały postacie ludzkie. Istotna jest równie\

nagła zmiana warunków oświetleniowych, tzn. wejście z pomieszczenia jasnego
do ciemnego lub odwrotnie. Częściowa adaptacja wzroku do ciemności wynosi
5 min., a pełna do ok. 60  80 min. Dłu\
sza jest adaptacja wzroku od jasności do
ciemności. Ponadto ludziom powy\
ej 40 r.\
. potrzeba dwukrotnie więcej czasu na
wspomnianÄ… adaptacjÄ™, ni\
ludziom w wieku 20  30 lat. Zbyt słabe oświetlenie
powoduje luki w spostrze\
eniach, które skłonni jesteśmy wypełniać nieświadomie
zaczerpniętymi z fantazji danymi.
" stan pogody  intensywne opady deszczu, śniegu, mgła w znaczny sposób
ograniczają widoczność, a przy wyładowaniach atmosferycznych ograniczają
wra\
enia słuchowe.
Wśród czynników anatomiczno- fizjologicznych mających wpływ na
spostrzeganie wyró\
nić mo\
na:
" wiek  stwierdzono, \
e dzieci wykazują większą podatność na sugestię. W. Stern
doszedł do wniosku, \
e dzieci w wieku 7 lat popełniają około 50% błędów
spowodowanych sugestią, a dzieci w wieku 15- lat około 20%. Decydujące
znaczenie mają okoliczności zdarzenia spostrzeganego przez dzieci. Dzieci po
7 r.\
. potrafią wiernie zapamiętać szczegóły wyglądu osób i przedmiotów. Z kolei
działanie osób mogą opisać dzieci 10- letnie. Dopiero około 12, 13 r.\
. dzieci
ujmują relacje czasowe, strukturę zdarzeń i ich znaczenie. Nale\
y równie\

pamiętać, \
e dzieci majÄ… du\
ą przerzutność uwagi, trudność w skupieniu się,
słaby krytycyzm, skłonność do lęku, strachu, jak i wcześniej wspomnianej
sugestywności. Chcą być w centrum uwagi i stąd m.in. skłonność do konfabulacji
i fantazjowania.
Osoby starsze mogą mieć wady wzroku i cierpieć na szereg ró\
nych schorzeń.
Nale\
y równie\
uwzględnić dynamikę starzenia się indywidualnego. Mogą
11
wystąpić zaburzenia spostrzegania. Wra\
liwość na barwy maleje ju\
po 50 roku
\
ycia. Około 65 r.\
. podnosi się dolny próg słyszalności o 50%. Nale\
y zauwa\
yć,
\
e osoby niedosłyszące nie odnoszą się krytycznie do własnych zaburzeń
słuchowych i często dokonują w tym zakresie dowolnych uzupełnień
informacyjnych. Osoby w podeszłym wieku najpóz
niej zapominajÄ… zdarzenia
najpóz
niej zapamiętane, zwłaszcza o ujemnym zabarwieniu emocjonalnym.
" wady wzroku  najistotniejszą cechą widzenia jest ostrość wzroku, czyli zdolność
odró\
niania przedmiotów małych lub oddalonych. Spośród stanów patologicznych
oka do najczęstszych nale\
Ä… wrodzone lub dziedziczne wady wzroku:
nadwzroczność, niedowidzenie, daltonizm.
" zmęczenie  powoduje spostrzeganie czasu jako dłu\
szego, zwłaszcza gdy
dotyczy tzw. pustych odcinków czasu. Zmęczenie lub niewyspanie, wyczerpanie
chorobowe nie sprzyjają koncentracji uwagi, utrwaleniu materiału, tak\
e
odtworzeniu.
" nietrzez
wość  powoduje osłabienie krytycyzmu, osłabienie refleksu, zaburzenia
funkcji poznawczych. Alkohol przyspiesza szybkość myślenia, sprawiając, \
e staje
się ono bezładne, wątek myślowy zatraca się i występuje objaw, który określa się
jako gonitwa myśli.
" menstruacja i ciÄ…\
a  w tym okresie kobiety sÄ… rozdra\
nione, ich system nerwowy
jest rozchwiany, a działanie często mo\
e być irracjonalne.
" wady słuchu  zmysł ten pozwala na odbieranie bodz
ców słuchowych, określenie
kierunku z
ródła pochodzenia sygnałów, jego natę\
enia oraz rodzaju. Za pomocÄ…
słuchu człowiek określa z
ródło pochodzenia dz
więku- człowiek, zwierzę,
maszyna. Nie widzÄ…c z
ródła sygnału, przy braku wad słuchu mo\
e określić
kierunek, z którego dochodzi, a oceniając natę\
enie mo\
e określić odległości
z
ródła dz
więku. Podstawową wadą słuchu jest częściowa lub całkowita utrata
słuchu.2
2
Kołakowska W., Lach B., Psychologiczne determinanty zeznań świadków i osób składających wyjaśnienia,
wyd II, Szczytno 1999.
12
Procesy psychiczne mają równie\
wpływ na spostrzeganie:
" stany emocjonalne - emocjÄ… nazywa siÄ™ aktywne odzwierciedlenie stosunku
człowieka do rzeczywistości powstające w wyniku zaburzenia równowagi między
nim a rzeczywistością. Zaburzenie to stanowiące sygnał dla powstania procesu
emocjonalnego mo\
e pochodzić tak z zewnątrz, jak i z wewnątrz organizmu
człowieka.
Zaburzenie, niezale\
nie od z
ródła, ma dla człowieka jedno z czterech znaczeń:
- ograniczenia,
- pozbawienia,
- zaspokojenia,
- zagro\
enia
Emocje wywierają wpływ nie tylko na sam odbiór, ale tak\
e na przechowanie
i odtwarzanie informacji. Stan pobudzenia emocjonalnego, istniejÄ…cy ju\
w chwili
spostrzegania mo\
e wpłynąć na treść spostrze\
eń poprzez modyfikowanie tego, co
człowiek spostrze\
e, np. osoba doznająca lęku w chwili spostrzegania będzie
wykazywała skłonność do spostrzegania większej liczby bodz
ców podobnych do
tego, który wywołał lęk.
Czynnik emocjonalny charakteryzuje się pewnymi cechami, do których nale\
Ä…:
1) wartość emocji - zale\
na jest od znaczenia przedmiotu dla człowieka. Je\
eli
emocja ma pozytywne znaczenie to ma wartość dodatnią, a jeśli ma
negatywne znaczenie - to wartość ujemną;
2) ró\
norodność treści - zale\
na jest od tego, co proces ten wywołało
i charakteryzuje się ró\
nymi reakcjami człowieka takimi, jak np.: wstręt,
złość, strach itp.;
3) wpływ aktywacyjny - polega na powodowaniu bądz
wzrostu poziomu
aktywacji (podniecenia) bÄ…dz
te\
spadku poziomu (zobojętnienia).
Emocje mają istotny wpływ na procesy poznawcze, mogą je zniekształcać lub
utrwalać, np. znane są takie zjawiska jak:
13
- optymizm poznawczy - polega na zwiększeniu prawdopodobieństwa
wystąpienia tego, co rodzi emocję pozytywną (np. świadek podaje jako
bardziej prawdopodobną tę wersję, która rodzi emocje pozytywne),
- obronność percepcyjna - zacieranie śladów pamięciowych w wyniku
działania emocji negatywnych (wyparcie przykrych treści ze świadomości).
Stres mo\
e powodować wzrost napięcia emocjonalnego i stanu agresji, jak te\

spadek konfliktów i zwiększoną skłonność współdziałania.
" depresja  w znacznym stopniu obni\
a zdolność spostrzegania. Osoby skupione na
własnym smutku nie dostrzegają nawet istotnych zmian zachodzących
w otoczeniu.
" zainteresowanie poznawcze - stymuluje proces spostrzegania i utrwalania
materiału. Decyduje o uwadze dowolnej, która pozwala na spostrzeganie zgodnie
z ustalonym programem. Odwrotna sytuacja zachodzi, gdy jakiÅ› przedmiot,
zdarzenie pozostaje poza zakresem zainteresowań świadka. Wtedy spostrze\
enia
mogą mieć charakter fragmentaryczny i tylko niektóre elementy spostrze\
onego
materiału ulegają utrwaleniu.
" sugestie, uprzedzenia i stereotypy  wszyscy ludzie sÄ… mniej lub bardziej podatni
na sugestiÄ™. O powstaniu potencjalnej sytuacji sugestywnej decyduje
skomplikowana gra wielu czynników, wśród których szczególną uwagę mają
czynnki zale\
ne od postawy i motywacji podmiotu. Człowiek, który boi się
złodziei uzna trzeszczenie mebli za odgłos kroków. Motywy niepokoju zaburzają
krytycyzm, ułatwiając tym samym pomieszanie fikcji z rzeczywistością.
Podatność na sugestię jest większa u dzieci i osób powy\
ej 60- tego roku \
ycia.
Ponadto nale\
y pamiętać, \
e przestępstwo nale\
y do tej kategorii zjawisk
społecznych, które \
ywo interesują opinię publiczną. W ró\
nych środowiskach
powstajÄ… liczne wersje dotyczÄ…ce przebiegu zdarzenia, jak i osoby sprawcy.
Wersje te i opinie nie zawsze sÄ… adekwatne do rzeczywistego przebiegu zdarzenia
i często zawierają elementy fantazji. Wytwarza się równie\
atmosfera mniej lub
bardziej powszechnego potępienia czynu i sprawcy. Dlatego te\
świadkowie
14
w drodze rozmów, zawierających wiele materiału sugestywnego, modyfikują
swoje zeznania, co mo\
e prowadzić do błędnego przedstawienia istotnych faktów.
" uprzedzenia  człowiek kierujący się uprzedzeniami bardzo często składa
nieprawdziwe zeznania. Uprzedzenia mogą być rasowe, religijne, oparte na
cechach fizycznych, pozycji społecznej i płci. To ostatnie uprzedzenie często
zniekształca zeznania świadków wypadku drogowego- cześciej sprawstwo
przypisuje siÄ™ kobiecie.
" uprzednie warunkowanie i doświadczenie  mo\
e skłaniać świadka do podawania
faktów i zdarzeń, których nie było, lecz które powinny być. Wpływ przeszłej
wiedzy i doświadczeń jednostki, a tak\
e jej postaw, potrzeb, przekonań,
oczekiwań na spostrzeganie tak zło\
onych wydarzeń jak przestępstwo jest
ogromny.
" uwaga  ułatwia dokonywanie spostrze\
eń. Świadkowie rzeczywistych
przestępstw są zwykle zaskoczeni, a znalazłszy się w centrum skomplikowanych
wydarzeń odruchowo dbają bardziej o własne bezpieczeństwo, ni\
o zapamiętanie
numerów rejestracyjnych samochodu, którym ucieka przestępca. Ludzie chętniej
zwracają uwagę na te aspekty sytuacji i cechy osób, które wydają się im
interesujÄ…ce.
1.3. Etap zapamiętywania i przechowywania treści informacyjnych
Obejmuje on ogół procesów pamięciowych. Przebiega w trzech fazach:
zapamiętywanie  polega na mniej lub bardziej świadomym utrwaleniu
osiągniętego w danej chwili poznania rzeczywistości i związanego z tym
poznaniem stosunku czy prze\
ycia;
zachowanie w pamięci treści informacyjnych  trwa od chwili zapamiętania do
momentu odtworzenia. Okres ten mo\
e trwać od kilkunastu minut do
kilkudziesięciu lat;
odtwarzanie zapamiętanych treści  mo\
e mieć postać przypominania lub
rozpoznawania.
15
Z wielu elementów mających wpływ na proces formowania się zeznań świadka
w etapie zachowania w pamięci mo\
na wymienić:
rodzaj i typ pamięci,
prze\
ycia indywidualne występujące od chwili zapamiętania,
myślenie o zapamiętanym zdarzeniu  całkowite pomijanie w procesach
myślowych zdarzenia prowadzi do osłabienia materiału pamięciowego, natomiast
częste i intensywne rozwa\
anie wspomnień mo\
e zniekształcić ich pierwotną
formę i wprowadzić nowe treści do pamięci;
nadmierne emocjonalne ustosunkowanie się do zapamiętanych zdarzeń 
mo\
e zakłócić ich obraz w pamięci;
sugestie wywierane przez rozmówców.
Faza odtwarzania zapamiętanych treści w etapie zachowania w pamięci jest
najpełniejsza i najbardziej zgodna z uzyskanym obrazem w okresie od 2, 3 do 8 dni od
chwili uzyskania treści informacyjnych. Upływ czasu wygasza w pewnym stopniu
emocje, które mogą zniekształcać materiał pamięciowy.
Zeznania naocznego świadka zale\
Ä… od tego, jak przechowa zarejestrowany
materiał. Decydującą rolę odgrywa pamięć. Kluczem do dobrej pamięci jest
umiejętność przypominania sobie wa\
nych faktów i odrzucania nieistotnych. Wa\
nym
czynnikiem ograniczającym pamięć jest czas. Kiedy jesteśmy świadkami wydarzeń
zło\
onych, jak wypadek czy przestępstwo, zapamiętujemy zwykle dwa rodzaje
informacji: oryginalne dane o zdarzeniu i informacje nie zwiÄ…zane z nim, lecz
pojawiające się zaraz po nim. Z upływem czasu oba rodzaje informacji ulegają
wymieszaniu tak, \
e nie jesteśmy w stanie powiedzieć, z którego z
ródła pochodzi
wybrany szczegół. Równie\
rozmowy naocznego świadka z innymi ludz
mi
obserwującymi zdarzenie albo odbywające się na długo przed rozprawą sądową,
przesłuchania policyjne mogą wywołać systematyczne zniekształcenia zapamiętanych
faktów.
Dodatkowym niebezpieczeństwem jest pojawienie się  nieświadomego
transferu  czyli sytuacji, kiedy mylimy, np. ze sobą dwie osoby, które widzieliśmy
wcześniej przy kilku ró\
nych okazjach.
16
1.4. Etap przekazu treści informacyjnych  reprodukcji
Etap ten zale\
ny jest od tego, jak przebiegały poprzednie etapy formowania się
zeznań świadka. Proces składania zeznań  odtworzenia zapamiętanych informacji
mo\
e być zakłócony przez błędy w zachowaniu się osoby przesłuchującej. Z tego
względu ogromne znaczenie ma taktyka przesłuchania. Często w powstawaniu
zniekształconych treści zeznań główną rolę odgrywają pytania naprowadzające. Mają
one na celu zaktywizowanie pamięci świadka, ale mogą jednocześnie podwa\
yć
zaufanie do świadka i wiarygodności jego zeznań.
1.5. Czynniki wpływające na spostrze\
enia
Spostrze\
enia sÄ… uwarunkowane tak\
e całym szeregiem ró\
nych czynników,
niejednokrotnie uwa\
anych jako uboczne.
W wyniku tych wpływów treść spostrze\
enia odbiega często w znacznym stopniu od
poznawanego wycinka rzeczywistości.
Do najbardziej typowych czynników wpływających na spostrze\
enia nale\
Ä…:
" czynniki zewnętrzne - do których nale\
y zaliczyć obiektywne właściwości
spostrzeganych rzeczy i zjawisk;
" stany, zjawiska i funkcje psychiki - do których nale\
y zwłaszcza zaliczyć
doświadczenie jednostkowe. Doświadczenie kieruje uwagą, zwracając je na
elementy, które w przeszłości zasługiwały na wyodrębnienie. Oprócz doświadczenia
powa\
ny wpływ na spostrzeganie mają potrzeby osoby dokonującej spostrze\
eń;
" nastawienie przygotowawcze - pojawia siÄ™ przed bodz
cem i polega na
przygotowaniu siÄ™ do jego odbioru przez selektywnÄ… organizacjÄ™ spostrzegania
nastawionego wówczas na ten bodziec. Na nastawienie przygotowawcze powa\
ny
wpływ ma uwaga oraz procesy emocjonalne. Procesy emocjonalne mogą w jednym
przypadku wpływać na koncentrację uwagi, w innym zaś na dezorganizację
spostrzegania lub zupełnego zniekształcenia jego treści. Powa\
ny wpływ na
spostrzeganie majÄ… tak\
e cechy osobowości osoby spostrzegającej;
" zaburzenia somatyczne i psychiczne - stanowią odrębny zespół czynników
powodujÄ…cych dezorganizacjÄ™ spostrzegania.
17
ROZDZIAA
II
Kryteria analizy wiarygodności zeznań
2.1. Kryteria wiarygodności wg W. Sterna
Kluczowym zagadnieniem niezbędnym w analizowaniu spostrze\
eń,
a następnie zeznań świadka jest kwestia rzetelności. Natomiast z oceną wspomnianej
rzetelności nierozerwalnie związane są wskaz
niki wiarygodności zeznań. Pierwszy
wskaz
niki takie wprowadził W. Stern wraz ze swoimi współpracownikami. Określił je
mianem  współczynników zeznania . Wskaz
niki te słu\
Ä… do obiektywnego badania
istniejÄ…cych zale\
ności między informacjami podawanymi przez świadka o zdarzeniu,
a zaistniałymi faktami. Miarą oceny zeznań, pozyskanych wypowiedzi
sÄ… wskaz
niki: kompletności, dokładności, ostro\
ności.
Kompletność zeznania to stosunek poprawnie przytoczonych faktów do
wszystkich mo\
liwych informacji o zdarzeniu. Dokładność jest stosunkiem informacji
prawdziwych do informacji podawanych w ogóle w zeznaniu. Natomiast ostro\
ność
zeznania to stosunek odpowiedzi  nie wiem ,  nie jestem pewien do całości
podanych informacji.
Oceniając efektywność spostrze\
eń wspomnieć nale\
y równie\
o kryteriach
wiarygodności zeznań. Słu\
ą one wyodrębnieniu specyficznych cech, które pozwalają
odró\
nić zeznania prawdziwe od fałszywych. W literaturze przedmiotu znalez
ć mo\
na
kilka modeli analizy psychologicznej zeznań.
2.2. Kryteria wiarygodności wg F. Arntzena
F. Arntzen, w swej koncepcji wymienia cztery podstawowe grupy kryteriów
analizy wiarygodności zeznań:
1. Kryteria oparte na treści zeznania:
- stopień detalizacji i wewnętrzna specyfika zeznania,
- homogeniczność zeznania.
2. Kryteria oparte na obserwacji rozwoju zeznania:
18
- zakres stałości i zmienności relacji w zeznaniach,
- rodzaj i charakter uzupełnień w trakcie następnych przesłuchań.
3. Kryteria oparte na obserwacji sposobu zeznawania:
- spójność relacji lub nieudolność,
- sposób emocjonalnego zaanga\
owania się świadków w toku prowadzonego
przesłuchania,
- stopień kontrolowania sposobu relacjonowania.
4. Kryteria oparte na analizie procesów motywacyjnych świadka- obiektywność
świadka.
2.3. Kryteria wiarygodności wg U. Undeutscha
Innym autorem, który stworzył własną koncepcję oceny zeznań jest
U. Undeutsch. Wymienia on następujące  kryteria rzeczywistości zeznań :
1. Historia zeznania, tzn. przebieg składania zeznań w aspekcie stałości
i zmienności relacjonowania.
2. Właściwości sposobu zeznawania:
- język wypowiedzi,
- sprawność wypowiedzi,
- wewnętrzna spójność wypowiedzi.
3. Poziom rozwoju poszczególnych struktur osobowości i innych cech
psychicznych.
4. Motywy składania zeznań, a więc zamiary i dą\
enia świadka.
5. Cechy zawartości zeznań, tzn. konkretność, stałość, oryginalność i detale.
2.4. Kryteria wiarygodności wg E. Littmana i H. Szewczyka
E. Littman i H. Szewczyk stworzyli inny model analizy zeznań. Wskazują oni
na siedem kryteriów przydatnych w ocenie wiarygodności zeznań. Nale\
Ä… do nich:
1. Ocena okresu poprzedzajÄ…cego zeznanie:
- motywy składania zeznań,
- geneza zeznania- z
ródło wiadomości o zdarzeniu.
19
2. Analiza zachowania świadka w czasie składania zeznania- pod kątem zachowań
niewerbalnych.
3. Kryterium zachowania zwiÄ…zanego z zeznawaniem:
- środki opisu zdarzenia,
- zachowanie wobec ujawnienia sprzeczności,
- stopień przejawiania się emocjonalnej strony zeznawania.
4. Ocena sposobu odtwarzania przez świadka:
- styl reprodukcji- sugestywność, sugestyjność,
- pewność w przypominaniu sobie.
5. Kryterium konstrukcji zeznania:
- samorzutne wprowadzanie poprawek i uzupełnień,
- samoobwinianie siÄ™ w zeznaniu.
6. Wewnętrzna budowa zeznania:
- liczba istniejÄ…cych detali,
- zakres zbie\
ności opisu z obiektywną rzeczywistością,
- zdolność odtworzenia własnych prze\
yć fizycznych i psychicznych.
7. Zawartość treściowa zeznania:
- stałość zeznania,
- kompletność zeznania,
- ostro\
ność zeznania.
2.5. Kryteria wiarygodności wg G. Kohnkena
Kolejny model oceny wiarygodności zeznań zaproponował G.Kóhnken.
Wskazał on na następujące elementy w psychologicznej analizie wartości zeznań:
1. Zawartość treściowa wypowiedzi- liczba wa\
nych szczegółów;
2. Charakterystyka lingwistyczna sposobu zeznawania-trudności w wypowiadaniu
się, błędy fonetyczne i stylistyczne;
3. Zachowania niewerbalne w trakcie prowadzonego przesłuchania- mimika,
gestykulacja, utrzymanie kontaktu wzrokowego z przesłuchującym;
20
4. Objawy psychofizjologiczne pojawiające się w trakcie zeznawania- ciśnienie
krwi, kłopoty z oddychaniem .
2.6. Kryteria wiarygodności wg Z. Martena
Własną koncepcję analizy i oceny wiarygodności zeznań świadków stworzył
Z. Marten. PrzyjÄ…Å‚, \
e przesłuchanie jest czynnością, zgodnie z teorią
T. Tomaszewskiego. Tak więc owo przesłuchanie to sytuacja komunikacji
interpersonalnej, a w przypadku składania przez świadka zeznań fałszywych- sytuacja
komunikacji o charakterze gry. Efektem końcowym przesłuchania, rozumianego jako
czynność, jest zeznanie, które autor tej koncepcji potraktował jako zbiór - system
informacji. Analizując strukturę zeznania zwracał szczególną uwagę na:
1) Strukturę hierarchiczną w opisie zdarzenia podawanym przez świadka, czyli
ogólność lub szczegółowość informacji.
2) Strukturę chronologiczną, a więc kolejność następujących po sobie zdarzeń.
3) StrukturÄ™ przyczynowo- skutkowÄ…, czyli zale\
ność przyczynową pomiędzy
zdarzeniami.
Jako dodatkowe kryterium opisu i oceny zeznań Z.Marten wprowadził
kryterium funkcji wypowiedzi, bazujÄ…c na psycholingwistycznym modelu analizy
wypowiedzi. Wyró\
nił funkcje wypowiedzi, tj. funkcja deskryptywna, ekspresyjna,
metatekstowa, perswazyjna i kontaktowa.
2.7. Kryteria wiarygodności wg M. Stellera
Kolejnym twórcą modelu oceny wiarygodności zeznań jest M.Steller.
Stwierdził on, dokonując analizy porównawczej zeznań wiarygodnych
i niewiarygodnych, \
e mo\
na wskazać istotne ró\
nice między tymi zeznaniami, które
pozwolą oddzielić wytwory świadka pod kątem ich wiarygodności. Słu\
Ä… temu
wymienione przez niego treściowe kryteria trafności zeznania, odnoszące się
w głównej mierze do zeznań dziecka jako świadka. Kryteriami tymi są:
1. Kryteria ogólne:
- struktura logiczna- wewnętrzna zgodność logiczna, rozbie\
ności w zeznaniu;
21
- zeznanie nieustrukturalizowane- bezładny, skokowy i urywany opis zdarzeń;
- liczba detali czyli informacji szczegółowych dotyczących zachowania, prze\
yć,
atrybutów osób, przedmiotów lub zdarzeń.
2. Kryteria szczegółowe:
- osadzenie kontekstualne- na ile opisywane zdarzenia są ujęte w perspektywie
temporalnej(czasowej) i przestrzennej;
- opisy interakcji czyli przytaczanie przez świadka wzajemnych interakcji
między nim a sprawcą;
- odtworzenie rozmów- przytaczanie dialogów przez świadka poprzez dosłowne
cytowanie siebie i innych osób;
- niespodziewane komplikacje, a więc opis zakłóconych lub przerwanych biegów
zdarzeń zajściem innych zdarzeń komplikujących realizację tych pierwszych;
- detale niezwykłe- pewne osobliwości i szczegóły trudne do przewidzenia
w kontekście dokonanego przestępstwa;
- detale zbyteczne- szczegóły, których podawanie nie jest istotne jeśli chodzi
o oskar\
enie sprawcy;
- detale nie rozumiane- odnoszą się do sytuacji, gdy świadek zeznaje coś, czego
nie rozumie;
- odniesienia do związków z innymi osobami, a więc wspominanie przez
sprawcę innych osób, na których popełnił przestępstwo tego samego rodzaju;
- opisy własnych stanów psychicznych- proces emocjonalny mający swoją
dynamikę i etapowość;
- opisy stanów psychicznych przestępcy- wnioskowanie przez świadka o stanie
emocjonalnym sprawcy na podstawie jego zachowania i stanu fizjologicznego.
3. Kryteria motywacyjne:
- korekty spontaniczne- zmiana lub korygowanie zeznań w trakcie ich składania;
- stwierdzenie braku pamięci (spontaniczne, nie sugerowane w \
aden sposób);
- wątpliwości wobec własnych zeznań- wskazują one na aktywny proces
przypominania;
- samoobwinianie się świadka;
22
- przebaczenie przestępcy- usprawiedliwianie przez świadka sprawcy czynu
przestępczego, szukanie argumentów wyjaśniających motywy działania
sprawcy, które mają łagodzić jego wizerunek w oczach otoczenia.
4. Specyficzne elementy przestępstwa:
- detale charakterystyczne dla przestępstwa- kryterium to odnosi się do
elementów konkretnego naruszenia prawa; zostaje ono zaliczone, jeśli świadek
opisuje zdarzenia w sposób, który profesjonaliści uznają za charakterystyczny
dla konkretnej formy przestępstwa.
2.8. Kryteria wiarygodności wg D. Skowrońskiego
Według D. Skowrońskiego wiarygodność zeznań świadków  oceniana jest na
podstawie liczby kryteriów mo\
liwych do zidentyfikowania w protokole zeznania oraz
stopnia ich nasilenia- jak często i z jaką wyrazistością występują . Jednak\
e autor ten
dodaje, i\
nie nale\
y brać tylko pod uwagę samej liczby zidentyfikowanych kategorii,
gdy\
ró\
ne kryteria mają ró\
nÄ… wagÄ™. Dlatego te\
decydujÄ…ce znaczenie w orzekaniu
o stopniu prawdziwości zeznania ma analiza jakościowa.
23
ROZDZIAA
III
Błąd a kłamstwo
Obawa przed kłamstwem w zeznaniach świadków zawsze towarzyszyła
praktykom wymiaru sprawiedliwości. Stąd tak wielkie zapotrzebowanie na teoretyczne
badania problematyki kłamstwa. Za pioniera psychologicznych badań nad kłamstwem
uwa\
a się amerykańskiego psychologa Stanleya Halla. W badaniach wykorzystywał
on technikÄ™ ankiety.
W ujęciu psychologicznym KA
AMSTWO to, wypowiedz
nieprawdziwa, tj.
niezgodna z rzeczywistością, przy czym kłamca wie jak jest naprawdę i zdaje sobie
sprawę z nieprawdziwości swej wypowiedzi, w odró\
nieniu od wypowiedzi mylnych,
które są równie\
nieprawdziwe, ale wypowiadajÄ…cy jest przekonany o ich
prawdziwości.
W teoriach pedagogicznych przyczyn kłamstwa dopatrywano się zarówno
w czynnikach wrodzonych, jak i w błędach wychowania. Niektórzy łączyli go z płcią.
W. Otserlof twierdzi, \
e kobiety mają szczególne inklinacje do kłamstwa. śony ponoć
częściej okłamują mę\
ów, ni\
są przez nich okłamywane, a tak\
e "celujÄ… w nauczaniu
kłamstwa". Niektórzy uwa\
ali fantazje dziecięce za pierwociny kłamstwa, inni
twierdzili, \
e kłamstwo mo\
e być cechą dziedziczoną po rodzicach.
W literaturze psychiatrycznej kłamstwo traktowane bywa bądz
jako
psychopatologiczny objaw, bÄ…dz
te\
jako skutek, pochodna zaburzeń.
Stojąc przed koniecznością przesłuchania świadka i u\
ycia jego zeznań jako
materiału dowodowego nale\
y brać pod uwagę nie tylko wiek świadka, ale równie\

jego poziom umysłowy. Świadkowie dorośli, o prawidłowym rozwoju umysłowym
i zdrowi psychicznie tak\
e popełniają ró\
ne błędy w zeznaniach, które mogą być
spowodowane:
1) błędami spostrzegania wzrokowego,
2) błędami spostrzegania słuchowego,
3) błędami spostrzegania dotykowego,
4) złudzeniami i omamami.
24
3.1. Błędy spostrzegania wzrokowego
W procesie poznawania zdrowy człowiek poznaje świat zewnętrzny przy
znacznym udziale wzroku. Odbiór spostrze\
eń wzrokowych uzale\
niony jest od pracy
oka, nerwu przewodzÄ…cego bodz
ce i odpowiedniego ośrodka w korze mózgowej.
Spostrzeganie to zale\
y od wielu czynników i tak: oświetlenie - w powa\
nym stopniu
wpływa na spostrzeganie.
W oświetleniu jasnym widzimy dokładniej, w ciemnym gorzej. Istotną rolę
odgrywa tu prawo adaptacji. Oświetlenie wpływa tak\
e na mo\
liwość spostrzegania
barw. Pod wpływem słabego oświetlenia najpierw znika kolor czerwony, a potem
dalsze partie widma.
Oceniając zeznania świadków nale\
y analizować je pod kątem ewentualnych
ró\
nic w spostrzeganiu na skutek ró\
nych warunków oświetlenia oraz adaptacji
wzroku osoby spostrzegającej do oświetlenia.
Wa\
ną sprawą jest wpływ oświetlenia sztucznego na powstawanie błędów
w spostrzeganiu barw. Na deformację widzenia barw wpływają barwne szkła
stosowane w okresie letnim.
Na wra\
liwość widzenia barwy ma wpływ wielkość obrazu przedmiotu oraz
barwa tła, na którym jest spostrzegany przedmiot. Szczególną trudność widzenia barw
mają daltoniści. Widzenie z odległości - w spostrzeganiu wzrokowym znaczną rolę
odgrywa równie\
odległość, z której przedmiot jest widziany, oraz wielkość danego
przedmiotu. Istotną rolę odgrywa przy tym oświetlenie i barwa przedmiotu.
Znaczny wpływ na niedokładność widzenia z odległości mają tak często
spotykane wady wzroku, jak:
" krótkowzroczność,
" dalekowzroczność.
Wady te mo\
na skorygować poprzez zastosowanie odpowiednich okularów.
W związku z tą wadą zachodzi konieczność ostro\
niejszej oceny zeznań dotyczących
oceny spostrze\
eń wzrokowych świadka krótkowzrocznego czy dalekowzrocznego.
Wyró\
nienie przedmiotu z tła łączy się ściśle ze sprawą koncentracji uwagi.
25
Na wyró\
nienie przedmiotu z tła powa\
ny wpływ ma:
" oświetlenie przedmiotu,
" barwa przedmiotu w zestawieniu z barwÄ… otoczenia,
" ruch,
" wielkość i kształt przedmiotu,
" uprzednie doświadczenie.
Uprzednia wiedza pozwoli sprawniej wyró\
nić z tła i wnikliwiej
zaklasyfikować spostrze\
one obrazy, a dla celów dowodowych ścisłość sądów
klasyfikujÄ…cych jest wa\
na, bo nie jest istotne, \
e świadek coś widział, lecz co widział.
3.2. Błędy spostrzegania słuchowego
Człowiek o prawidłowym słuchu słyszy szept z odległości od 5  11 metrów,
niekiedy nawet do 26 metrów. Samogłoski słyszane są z większej odległości ni\

spółgłoski. Najlepiej słyszane są spółgłoski  syczące , jak  sz ,  s ,  z , najgorzej
takie jak  i lub  k . Jako praktyczną miarę słyszalności szeptu przyjmuje się
odległość 6 metrów. Mowę potoczną słyszymy z odległości od 60-100 metrów.
Odległość ta zale\
na jest od składu akustycznego słów.
Odbiór dz
więków zale\
ny jest tak\
e od składu akustycznego i odległości oraz
od warunków słyszalności w danym pomieszczeniu, np., je\
eli świadek znajdował się
w pokoju, w którym zamknięte były drzwi, okna i opuszczone pluszowe kotary, to
jego mo\
liwość słyszenia dz
więków z ulicy będzie minimalna. Słyszalność w hałasie
uzale\
niona jest od adaptacji receptora słuchowego do odbioru bodz
ców w hałasie.
Gdy zachodzą ró\
nice w zeznaniach świadków co do mo\
liwości usłyszenia sygnału,
nale\
y zwrócić uwagę w przesłuchaniu jak długo znajdowali się oni w hałasie.
Du\
e znaczenie w słyszeniu dz
więków ma weryfikacja wzrokowa - dotykowa,
np. sÄ…d spostrze\
eniowy utworzony w oparciu tylko o jeden rodzaj wra\
eń jest zawsze
mniej pewny ni\
sąd zweryfikowany przez inny analizator (świadek tylko słyszał lub
słyszał i widział).
26
3.3. Błędy spostrzegania dotykowego
Świadek musi czasem opisać nie tylko to, co widział, czy słyszał, ale tak\
e to,
co odebrał jedynie skórą.
3.4. ZÅ‚udzenia i omamy
Zaburzenia psychiczne - stanowią bardzo istotny czynnik oddziałujący na
procesy poznawcze. Spośród wszystkich zaburzeń psychicznych szczególne znaczenie
dla spostrzegania majÄ…:
" złudzenia (iluzje),
" omamy (halucynacje).
ZÅ‚udzenia
Złudzenia (iluzje) są to fałszywe, zniekształcone spostrze\
enia, które powstają
pod wpływem bodz
ców aktualnie oddziaływujących na narządy zmysłowe.
Wyobra\
eniom spostrzegawczym zawsze towarzyszy w takich wypadkach mylny sÄ…d
klasyfikujący - mianowicie błędne przekonanie, \
e to, co jest spostrzegane jest właśnie
tym, lub takim a nie innym.
Złudzenia nie zawsze są wyrazem zaburzeń stanu psychicznego. Dlatego te\

nale\
y odró\
nić złudzenia fizjologiczne od złudzeń będących przejawem patologii.
Złudzenia w znaczeniu patologicznym to zniekształcone spostrze\
enia, których chory
nie koryguje, mimo dowodów błędności. Ró\
nica, zatem między złudzeniem jako
objawem psychopatologicznym a złudzeniem fizjologicznym polega na tym, \
e
człowiek zdrowy koryguje  z chwilą dostrze\
enia pomyłki  złudzenie, któremu
uległ. Inaczej zachowuje się chory psychicznie. Ulegając złudzeniu, trwa przy mylnej
interpretacji zniekształconego spostrze\
enia.3
Istnieje tyle rodzajów złudzeń, ile człowiek ma narządów zmysłowych. Do
złudzeń, które mają większe znaczenie nale\
y zaliczyć:
" złudzenia optyczne,
3
Bilikiewicz A., Strzy\
ewski W. (red), Psychiatria, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa
1992.
27
" złudzenia spostrzegania ruchu,
" złudzenia słuchowe,
" złudzenia smakowe.
ZÅ‚udzenia optyczne
Do złudzeń optycznych nale\
y zaliczyć:
a) złudzenia spowodowane szczególnym uło\
eniem linii i figur:
- odcinek ustawiony pionowo wydaje nam się dłu\
szy ni\
tej samej długości
odcinek ustawiony poziomo,
- kwadrat zakreślony pionowo robi wra\
enie szerszego ni\
równy mu kwadrat
zakreskowany poziomo,
- przy układzie dwóch figur, gdy jedna umieszczona jest nad drugą, dolny brzeg
górnej figury jest wyraz
nie krótszy od sąsiadującego z nim górnego brzegu
dolnej figury, z tego powstaje wra\
enie, \
e cała figura górna jest mniejsza od
dolnej;
b) złudzenia spowodowane kontrastem otoczenia:
- koła są równe, ale koło otoczone sześcioma wielkimi kołami wydaje się
mniejsze od koła otoczonego sześcioma małymi kołami. Jest to zwodnicze
oddziaływanie kontrastów otoczenia;
c) złudzenia spowodowane odwróceniem uwagi:
- zdajemy sobie sprawÄ™, \
e narysowane jeden pod drugim odcinki są równoległe
i równe, a jednak strzałki umieszczone na końcach odcinków odwracają uwagę
w taki sposób, \
e powstaje złudzenie, jakby dolny odcinek był dłu\
szy od
górnego;
d) złudzenia wywołane naruszeniem rytmu:
- kwadrat wpisany w okrąg powoduje złudzenie deformacji okręgu przy
wierzchołkach kwadratu okrąg wydaje się mniej wypukły ni\
nad środkowymi
częściami boków kwadratu;
e) złudzenia powstające wskutek kontrastu:
- przy dwóch równych krzy\
ach biały krzy\
na ciemnym tle wydaje się większy
ni\
krzy\
na białym tle;
28
f) przestrzenne złudzenia optyczne:
Złudzenia te polegają na pozornej zmienności punktów widzenia.
- wskutek kontrastów z otoczeniem szary krzy\
na białym tle wydaje się
ciemniejszy ni\
taki sam krzy\
na czarnym tle;
g) złudzenia spowodowane tłem, na którym znajdują się linie lub figury.
W zakresie spostrzegania kształtu, odległości i innych danych przestrzennych
spotykamy się często z błędnymi sądami klasyfikującymi - uwarunkowującymi
powstawanie złudzeń optycznych.
ZÅ‚udzenia w spostrzeganiu ruchu
Je\
eli przez dłu\
szy czas będziemy patrzyli na poruszające się w jednym
kierunku przedmioty, a potem przerzucimy wzrok na tło nieruchome, to powstanie tak
zwany  ruch ujemny", czyli obraz pozornego ruchu w kierunku przeciwnym.
Ponadto typowym przykładem złudzenia ruchu jest sytuacja, gdy siedząc
w pociÄ…gu stojÄ…cym na stacji patrzymy na jadÄ…cy po sÄ…siednich szynach pociÄ…g 
odnosimy wówczas wra\
enie, \
e nasz pociÄ…g jest w ruchu.
Złudzenia słuchowe
ZÅ‚udzenia te powodujÄ…, \
e szum wiatru słyszymy niejednokrotnie jako jęk lub
jako czyjeÅ› skradanie siÄ™.
ZÅ‚udzenia smakowe
Złudzenia mogą występować w przypadkach zaburzeń psychicznych, jak
i u ludzi zdrowych. Ludzie zdrowi potrafią skorygować swój błąd, do czego nie są
zdolni ludzie chorzy psychicznie.
U ludzi zdrowych psychicznie złudzenia mogą powstawać, gdy są oni
wyczerpani, niewyspani, obawiajÄ… siÄ™ czegoÅ› lub czegoÅ› oczekujÄ…, gdy jest noc, gdy
grozi im jakieś niebezpieczeństwo.
29
Omamy
Omamy wykazujÄ… trzy charakterystyczne cechy:
1. SÄ… to spostrze\
enia (lub wra\
enia) powstajÄ…ce bez bodz
ców działających
z zewnÄ…trz.
2. SÄ… rzutowane na zewnÄ…trz.
3. Towarzyszy im poczucie realności.
Chory doznając omamów, prze\
ywa spostrze\
enia przedmiotów, które nie
znajdują się w jego otoczeniu lub w ogóle nie istnieją i umiejscawia je w otaczającej
go rzeczywistości. Na tym polega rzutowanie na zewnątrz, charakterystyczna cecha
omamów. Je\
eli sÄ… to np. omamy wzrokowe, to chory mo\
e dostrzegać postacie,
przedmioty, tak jakby znajdowały się one przed nim, obok niego, w jego dalszym
otoczeniu. W przypadku omamów słuchowych głosy  w odczuciu chorego 
docierają do niego z zewnątrz, czasem ze znacznej odległości.
Poczucie realności  dalsza znamienna cecha omamów  oznacza, ze chory jest
przekonany o rzeczywistym istnieniu przedmiotów, które są treścią jego omamów.
Mówiąc innymi słowy, chory wypowiada mylny sąd realizujący; nie ma wątpliwości,
\
e spostrzega rzeczywistość prawidłowo i \
e jest tak, jak widzi, słyszy oraz czuje
(zapachy, smak, dotyk)4
4
Tam\
e.
30
ROZDZIAA
IV
Rodzaje kłamstwa
Wyró\
nia się kłamstwo "normalne" i patologiczne:
" kłamstwo "normalne" jest zazwyczaj bierne, spowodowane zewnętrzną
przyczynÄ…,
" patologiczne jest aktywne i agresywne,
" normalne narzucane jest siłą okoliczności, by skryć smutną rzeczywistość,
" patologiczne występuje bez musu,
" normalne tyczy siÄ™ pewnego specjalnego wypadku,
" patologiczne jest swobodne, zaczyna siÄ™ od nic nie znaczÄ…cego dla osobnika
zdarzenia i jest bezcelowe.
KÅ‚amstwo mo\
e współwystępować z objawami depresji, w stanach
maniakalnych, zaburzeniach paranoidalnych oraz seksualnych. W tych stanach
chorobowych (mania, paranoja) jest objawem współwystępującym, w dziedzinie
seksualnej pomaga utrzymać właściwą samoocenę, jest kompensacją związaną
z trudnościami w tej dziedzinie. Stąd pojawiające się u tych osób opowieści
o wyczynach erotycznych, podbojach, zdobyczach.
W ró\
nych postaciach pojawia siÄ™ w schizofrenii paranoidalnej i katatonicznej,
współwystępuje z neurotyzmem (skłonności do niepokoju i lęku). Jako objaw
zaburzeń osobowości mo\
e przyjmować postać mitomanii, czyli opowieści na swój
temat nierealnych historii lub pseudologii fantastycznej, która jest połączeniem
fantazjowania "dla siebie" z "fantazjowaniem dla innych". Posiada ona charakter
mechanizmu, gdzie z jednej strony osoba w ten sposób broni się podnosząc swoją
wartość w oczach innych, a z drugiej strony usilnie stara się manipulować innymi
osobami dla osiągnięcia korzyści dla siebie (pochwały, uznania, akceptacji, poczucia
dumy).
Gotowość do kłamstwa przypisuje się osobom uzale\
nionym od alkoholu.
Kłamstwo, jak określają niektórzy autorzy, jest tak\
e jednym ze sposobów symulacji
choroby psychicznej ( B. Kaprocki, T. Hilarowicz).
31
W systematyce zjawiska kłamstwa mo\
na zatem wyró\
nić następujące jego
rodzaje:
1. kłamstwo normalne,
2. fantazjowanie,
3. pseudologia fantastika (mitomania),
4. kłamstwo patologiczne,
5. konfabulacja (organicy, alkoholicy, narkomani, wÄ…chacze).
4.1. KÅ‚amstwo normalne
Kłamanie to świadome wprowadzanie w błąd innych osób nieprawdziwymi
wypowiedziami. Występuje ono najczęściej w sytuacjach obrony siebie przed karą,
przed ró\
nymi formami poni\
enia oraz w sytuacjach dÄ…\
enia do zaimponowania
innym pod jakimś względem (występuje najczęściej u osób, które posiadają niedosyt
potrzeby akceptacji, uznania). Zbyt częste posługiwanie się kłamstwem mo\
e
prowadzić do utrwalenia się takiego postępowania jako ujemnej cechy charakteru.
4.2. Fantazjowanie
Kłamanie nieświadome, najczęściej występuje u dzieci jako mechanizm
obronny pozwalający na uzupełnianie nie utrwalonych treści zeznań w pamięci
poprzez obrazy pochodzÄ…ce z wyobraz
ni, prze\
yć, fumów, ksią\
ek, itp. Polega ono na
sprawności myślowo-wyobra\
eniowego przedstawiania sytuacji, zdarzeń, całych
ciągów zdarzeniowych, będących przetworzeniem, wzbogaceniem wcześniej
zdobytych doświadczeń, albo przedstawianiu nowych sytuacji, zdarzeń i ciągów
zdarzeniowych. Zbyt częste, szczególnie w dzieciństwie posługiwanie się kłamstwem
mo\
e prowadzić do utrwalenia się takiego właśnie postępowania, stając się cechą.
W przypadku kłamstw dziecięcych wskazana jest ostro\
ność, gdy\
w niektórych
wypadkach dziecko mo\
e nie odró\
niać prawdy od fantazji i być wewnętrznie
przeświadczone, \
e nie kłamie.
32
4.3. Pseudologia fantastica  (mitomania)
KÅ‚amstwo patologiczne - to chorobliwa tendencja do opowiadania
nieprawdziwych historii, najczęściej przedstawiających opowiadającego szczególnie
korzystnie (w korzystnym świetle społecznym, np. jako bohatera, osoby
o nieprzeciętnych zdolnościach). Opowiadający stwarza sobie nieprawdziwą historię
i odgrywa z du\
ą konsekwencją rolę społeczną, \
yciową wynikającą ze zmyślonej
sytuacji (np. wymyśla historię o swoim "wy\
szym pochodzeniu" i przyjmuje gesty,
maniery, styl \
ycia, sposób wysławiania się taki, jaki według niego cechuje
arystokratę; podaje się za lekarza i próbuje wykonywać ten zawód). Głównym
motywem w pseudologii jest chęć imponowania, potrzeba zaspokojenia nie
zrealizowanej ambicji, potrzeba władzy, znaczenia, zaspokojenia miłości własnej,
czasem potrzeb seksualnych. Od zwykłego kłamstwa pseudologia ró\
ni siÄ™ tym, \
e
osoba pseudologizująca sama nie jest w stanie oddzielić prawdy od zmyśleń i wierzy
w swoją wymyśloną rolę i osobowość.
4.4. Konfabulacja
To wypełnianie luk pamięciowych, powstałych w związku z uszkodzeniami
w centralnym układzie nerwowym (na skutek alkoholizmu, wąchactwa substancji
chemicznych, narkomanii, uszkodzeń organicznych, powa\
nych wypadków i urazów
mózgu) wypowiedziami o treściach bądz
to niewłaściwie lokalizowanymi w czasie
i przestrzeni, bÄ…dz
zmyślonymi. Wypowiedziom tym towarzyszy przekonanie osoby
mówiącej o ich prawdziwości i poprawnym umiejscowieniu zdarzeń w czasie
i przestrzeni. U dzieci młodszych zachowania konfabulacyjne są przewa\
nie wynikiem
braku kontroli nad funkcjami swojej wyobraz
ni, pamięci. W przypadku alkoholików,
narkomanów, wąchaczy są to zmyślone, przedstawiające często fantastyczne
i nierealne treści wypowiedzi, słu\
ące do wypełniania luk pamięciowych, u osób
mających trudności zapamiętywania wydarzeń lub przypominania sobie. Niektórzy
autorzy zaliczają je do grupy tzw. omamów pamięciowych (zespół Korsakowa).
Organiczne zaburzenia pamięci są spowodowane np. zmianami organicznymi
w okresie starości. Dotyczą one szczególnie tych sytuacji i ich zapamiętywania, które
33
miały miejsce w niewielkim odstępie czasu mając na względzie stosunkowo dobre
zapamiętywanie wydarzeń dawnych, które doskonale pamiętają.
Mówiąc o kłamstwach związanych z uszkodzeniami, warto wspomnieć
o procesie niepamięci, który jest zaburzeniem występującym w przypadkach utraty
przytomności, niekiedy bywa niepamięć fragmentaryczna w następstwie zatruć lub
nadmiernego u\
ycia alkoholu.
34
ROZDZIAA
V
Metody badające kłamstwo w zeznaniach
Od czasów W. Stema wymienia się dwie grupy metod badających kłamstwo
w zeznaniach, lub te\
gotowość świadka do zeznawania nieszczerego. Są to:
1. metody psychologiczne,
2. metody fizjologiczne.
Wśród metod psychologicznych wymienia się:
a) metody oparte na technice zadawania pytań (kilkakrotne przesłuchanie, metoda
pytań krzy\
owych);
b) metody oparte na nietypowym odpowiadaniu na pytania testów sprawdzających
zdolności rozpoznawania i przypominania.
Fizjologiczne metody badania kłamstwa stosowane są przede wszystkim
w kryminalistyce. Podstawowym narzędziem jest tutaj poligraf zwany te\
wariografem
lub detektorem kłamstwa. Do innych metod fizjologicznych zaliczyć mo\
na metody
zawÄ™\
ania lub znoszenia świadomości. Polegają one na aplikowaniu
przesłuchiwanemu środków odurzających lub stosowanie hipnozy. Nie stosuje się ich
ze względu na etyczne aspekty.
Wartość zeznania wynika z jego wiarygodności. Odbieranie zeznań jest aktem
komunikacji interpersonalnej.
Model tej komunikacji mo\
na przedstawić w następujący sposób:
nadawca treść przekazu kanał odbiorca
Na ocenę wiarygodności wpływają cechy nadawcy, do których zalicza się:
- wiek świadka,
- płeć,
- poziom rozwoju intelektualnego,
35
- stan zdrowia,
- cechy osobowości świadka,
- normy moralne oraz światopogląd,
- wykształcenie i pochodzenie społeczne,
- dotychczasowy tryb \
ycia.
W ścisłym związku z sytuacją przesłuchania pozostaje:
" wiedza świadka o zdarzeniu (świadek ze słyszenia, widzenia, dotyku, itp.),
" pokrewieństwo, związki świadka ze stronami procesowymi,
" zainteresowanie wynikiem sprawy,
" zespół motywów obronnych: są to powody, motywy, ze względu, na które
świadkowie składają zeznania nieszczere, błędne i fałszywe,
" zdolność spostrzegania,
" podatność na sugestię ze strony osób trzecich (sugerowanie się podsuniętymi
przez innych treściami),
" ekspresja pozawerbalna,
" ilość przesłuchań w danej sprawie (mo\
liwość zmiany zeznań przez świadka),
" powaga osoby i jej normalność,
" upływ czasu od zdarzenia do zeznania.
Na uwagę w tej kwestii zasługuje równie\
osobowość osoby przesłuchującej, a przede
wszystkim:
" zdolności przesłuchującego do logicznego rozumowania,
" własne doświadczenia przesłuchującego i jego wiedza (oczywistość
i notoryczność faktów,
" stosunek emocjonalny przesłuchującego do świadka,
" rodzaj taktyki przesłuchania.
36
Sytuacja składania przez świadka fałszywych zeznań.
W \
adnym razie bezpośrednio po zło\
eniu przez świadka wypowiedzi, którą
przesłuchujący uznał za kłamliwą nie wolno mu tej wypowiedzi prostować.
W dalszych wypowiedziach świadka mo\
e się bowiem okazać, \
e wypowiedz
była
prawdziwa, zaś przesłuchujący pochopnie i błędnie uznał ją za kłamliwą.
Z tego powodu więc bezpośrednie prostowanie takiej wypowiedzi mogłoby stać
się sugestywnym odsuwaniem świadka od prawdy. Nawet jednak wówczas, gdy
wypowiedz
świadka jest bezspornie i oczywiście kłamliwa, to te\
nie nale\
y jej
bezpośrednio po jej zło\
eniu prostować, gdy\
wówczas łatwo jest jedno kłamstwo
zastąpić innym. Natomiast wskazanie na wypowiedzi kłamliwe ju\
po zakończeniu
zeznań bywa zazwyczaj zaskoczeniem dla świadka i mo\
e niekiedy doprowadzić do
sprostowania jego zeznań.
W zeznaniach dorosłych istnieją cztery METODY WYKAZYWANIA
KA
AMSTWA po zakończeniu zeznań przy prowadzeniu przesłuchania metodą
swobodnej relacji:
- metoda refleksji logicznej - wskazanie na brak logiki "przecie\
to wszystko, co
pan/i/ powiedział (a) nie trzyma się kupy",
- metoda perswazji - polega na apelowaniu do uczuć świadka,
- metoda ujawniania motywów kłamstwa,
- metoda pytań szczegółowych - zalecenie stosowania jej przez osoby
posiadające doświadczenie.
Kryteria wiarygodności ze względu na treść zeznań - główny przedmiot
zainteresowania organów procesowych. Tworzenie struktury wypowiedzi to
manipulacja informacjami.
" zgodność faktów z prawami natury   (...) wtedy napastnik wyciągnął nó\

z kieszeni mający około 1,5 m ,
" wewnętrzna spójność zeznania,
" reakcja stereotypizacji,
" przedstawienia w czasie,
37
" zaburzenia relacji logicznych,
" generalizowanie pojęć,
" przedstawianie kolejności zdarzeń.
W treści wypowiedzi mało wiarygodnych pojawiają się słowa, terminy, które
wykraczają poza słownictwo świadka, zwłaszcza dzieci.
38
ROZDZIAA
VI
Technika wywiadu poznawczego
Ka\
de wydarzenie jest pewnym procesem, doświadczeniem, w przypominaniu,
którego bierze się pod uwagę następujące czynniki:
- intelektualne,
- poznawcze,
- emocjonalne.
Celem wywiadu poznawczego jest umo\
liwienie osobie, z którą
przeprowadza się rozmowę przypomnienia sobie jak największej liczby
szczegółów, w procesie bezpośredniego kontaktu interpersonalnego. Aby metoda
ta była skuteczna nale\
y uwzględnić takie aspekty, jak:
" problem psychologiczny rozumiany jako właściwości wewnętrzne osoby,
okoliczności, sytuacje lub wzajemny splot tych czynników, które mogły
wpływać na zniekształcenie w dokonywaniu sposobów przechowywania ich
w pamięci i odtwarzania zapamiętywanych wydarzeń
" zale\
ność między spostrzeganiem, zapamiętywaniem a odtwarzaniem
spostrze\
eń:
- selektywny charakter procesów spostrzegania,
- spostrzeganie i zapamiętywanie tego, na co jesteśmy najbardziej nastawieni
i wyczuleni,
- istnienie mechanizmu logicznego uzupełniania wiedzy,
- uwzględnienie postaw i preferencji konkretnej osoby,
- uwzględnienie zjawiska transpozycji chronologicznej - nakładania się
śladów pamięciowych, interpretacje pewnych sytuacji,
- właściwości indywidualne osoby takie, jak:
o stan psychofizyczny
o właściwości indywidualne osoby (poziom intelektualny, właściwości
psychiczne, tendencje uczuciowe),
o emocje,
39
o nawyki,
o mechanizmy obronne osobowości (obronność percepcyjna, wypieranie,
racjonalizacja, autocenzura),
o motywacja do rozmowy,
o podatność na sugestię,
o tendencje do przedstawiania faktów zgodnie z rzekomymi lub
prawdziwymi oczekiwaniami innych.
Wywiad poznawczy opiera się na zało\
eniu, \
e ślad pamięciowy składa się
z kilku elementów, a efektywność jego odtwarzania jest ściśle związana z ilością
nakładających się na siebie elementów tego śladu, a zatem ze zło\
onością zdarzenia.
W związku z tym istnieje kilka dróg odtworzenia zakodowanego w pamięci
wydarzenia.
6.1. Techniki wywiadu poznawczego jako narzędzie wydobywania
śladów pamięciowych
PodstawowÄ… zasadÄ… tej techniki jest to, i\
osoba, z którą przeprowadzany jest
wywiad jest centralną postacią rozmowy a osoba  przesłuchująca nie mo\
e być
spostrzegana jako cenzor i kontroler. Jej rola ma natomiast polegać na stworzeniu
odpowiedniej atmosfery, wspieraniu rozmówcy oraz zrozumieniu, w jaki sposób
informacje zostały zgromadzone a tak\
e delikatnym sterowaniu procesami pamięci
rozmówcy oraz podsuwaniu strategii  odpamiętywania .
I. WPROWADZENIE
" nawiÄ…zanie kontaktu,
" wyjaśnienie zasady- ustawienie osoby w centralnej pozycji,
" personalizacja przesłuchania,
" rozwijanie empatycznej komunikacji z osobą  przesłuchiwaną .
40
II. SWOBODNA RELACJA
Uwzględnia nawet częściowe i mało wa\
ne informacje  zachęca się osobę, \
e
ma przedstawić wszystkie szczegóły wydarzeń, jakie tylko sobie przypomni, nawet
jeśli będą się jej wydawać nieistotne, niespójne, niesystematyczne. Celem tego etapu
jest z jednej strony zwiększenie ilości informacji, ale tak\
e osłabienie skłonności
osoby do samoistnego dzielenia faktów na mniej lub bardziej wa\
ne.
III.WYKORZYSTANIE TECHNIK UA
ATWIAJ
CYCH ODPAMI
TYWANIE
a) odtworzenie kontekstu środowiskowego zdarzenia,
b) opis zdarzeń w ró\
nych porządkach chronologicznych i z ró\
nych perspektyw,
c) opis zdarzenia z perspektywy innej osoby,
d) zakłócony porządek  zachęcanie osoby do relacji od końca, od środka, od jakiegoś
epizodu lub wskazanie epizodu i poproszenie, aby opowiedziała, co wydarzyło się
wcześniej,
e) stosowanie technik zogniskowanych na celu  słu\
Ä… one przypomnieniu sobie
specyficznych szczegółów zdarzenia, np. cech ludzi (imion, głosów, twarzy,
ubrań), obiektów (np. marki samochodów, sekwencji numerów broni), mo\
na
wtedy stosować pytania zamknięte.
IV. REWIZJA PRZESA
UCHANIA
V. ZAMKNI
CIE WYWIADU
Przystępując do przeprowadzenia wywiadu poznawczego nale\
y zawsze mieć
na uwadze podstawowe zasady dotyczące funkcjonowania pamięci:
1. Pamięć jest procesem selektywnym, największą trwałość mają te obrazy
pamięciowe, które są w jakiś sposób zakorzenione w naszej osobowości.
2. Fragmenty, które zniknęły z naszych obrazów pamięciowych, są często
zastępowane przez dane, które logicznie łączą pozostające fragmenty.
41
3. Strata materiału pamięciowego mo\
e te\
być zastąpiona przez dane, które
odpowiadajÄ… \
yczeniom jednostki i pozostajÄ… w zwiÄ…zku z jej uprzednim
doświadczeniem.
4. Trwałość naszych obrazów pamięciowych pozostaje pod wpływem obrazów
towarzyszących. Reprodukcja pewnych obrazów pamięciowych mo\
e zatem
wywołać mniej odległe obrazy pamięciowe, które mogą zastępować oryginalne
obrazy, lub łączyć się z nimi.
5. Zniekształcenia naszej pamięci trwają przez całe \
ycie. Efekt tego procesu mo\
e
stać się z czasem znacznie powa\
niejszy ani\
eli zniekształcenia, które powstają
w chwili spostrzegania.
Prawidłowo przeprowadzony wywiad poznawczy, chocia\
zajmuje więcej
czasu jest bardziej efektywny pod względem otrzymywanych informacji, jak i jakości
nawiÄ…zanego kontaktu.
42
ROZDZIAA
VII
Sposób postępowania z osobami nale\
ącymi do szczególnych kategorii
7.1. Osoby w podeszłym wieku
Ludziom powy\
ej 40 roku \
ycia potrzeba na adaptacjÄ™ wzroku do
zmieniających się warunków oświetleniowych dwukrotnie więcej czasu ni\
ludziom
w wieku 20-30 lat. Osoby starsze mogą mieć wady wzroku, nale\
y ponadto
uwzględnić dynamikę starzenia się indywidualnego. Po 50 roku \
ycia maleje
wra\
liwość na barwy. Luki w spostrze\
eniach osoby te nieświadomie wypełniają
zaczerpniętymi z fantazji danymi. Nale\
y zauwa\
yć, \
e osoby niedosłyszące nie
odnoszą się krytycznie do własnych zaburzeń słuchowych, często dokonując
mechanicznie w tym zakresie dowolnych uzupełnień informacji. Osoby starsze
szybciej zapominają zdarzenia najpóz
niej zapamiętane.
Postępowanie wobec osób w podeszłym wieku:
- cierpliwość,
- przekazywanie informacji wolniej i głośniej,
- spokojne, powolne tłumaczenie, nawet kilkakrotne trudniejszych informacji,
- zadbanie o pomoc lekarską (osoby te cierpią często na schorzenia układu krą\
enia),
- szczególne otoczenie opieką, troskliwością,
- zapewnienie bezpieczeństwa,
- umo\
liwienie swobodnej wypowiedzi, mo\
liwość wygadania się,
- uszczegółowienie informacji za pomocą pytań zamkniętych,
- komunikowanie się językiem zrozumiałym, prostym.
7.2. Dzieci
Dzieci są szczególnie wra\
liwą grupą, niedojrzałą emocjonalnie. Wiek
powoduje, \
e wykazują szczególną podatność na sugestie. U dzieci 7 letnich
stwierdzono 50% błędów spowodowanych sugestią, u 15 letnich-20%.
43
W kontakcie z dzieckiem nale\
y:
- dostosować język do poziomu dziecka-wypowiadać się jasno i zrozumiale dla
dziecka, nie stosować \
argonu prawniczego ani policyjnego, zadawane pytania
powinny być krótkie, proste i zrozumiałe dla dziecka;
- pozwolić dziecku na swobodną wypowiedz
, nie przerywać, nie poprawiać;
- wierzyć w to co mówi - jest to najwa\
niejszy element kontaktu, zapewnij je, \
e
mu wierzysz, nie podwa\
aj jego słów i uczuć;
- pozwolić na swobodne wyra\
anie emocji - pozwól mu na wyra\
anie nie tylko
negatywnych, ale i pozytywnych uczuć wobec tego, co się stało;
- dzieci wykorzystywane seksualnie często obwiniają się za odczuwanie
przyjemności - powiedz im, \
e są takie obszary ciała, których dotykanie jest
przyjemne, nawet jeśli prze\
yły przyjemność nie powinny się za to obwiniać;
- zapewnić, ze to nie jest jego wina  powiedz dziecku, \
e za to, co się wydarzyło
jest odpowiedzialny wyłącznie sprawca;
- przywrócić wiarę w dorosłych - poinformować, \
e nie jest samo, jest wiele osób
i instytucji pomagających dzieciom krzywdzonym. Postaraj się skierować dziecko
pod opiekę placówki, która otoczy je kompleksową pomocą;
- powiedzieć, \
e jest wiele dzieci w takiej sytuacji - jest to istotna wiadomość, \
e nie
tylko je spotkało coś przykrego, nie jest odosobniony w swoich cierpieniach;
- poinformować, \
e ma prawo się bronić, mo\
e powiedzieć  nie , mo\
e kopać,
gryz
ć, krzyczeć, prosić o pomoc innych ludzi;
- dowartościować - dobrze, \
e zadzwoniło, poprosiło o pomoc, poprzez takie
działanie ma szansę zmienić swoją sytuację, ma szansę \
yć normalnie;
- być cierpliwym - relacja spontaniczna u dziecka często rozwija się powoli
i z oporami, nie nale\
y więc przerywać i okazywać zniecierpliwienia;
- pomóc przełamać wstyd. Je\
eli krzywdzenie związane było ze sferą intymności,
dziecko wstydzi rozmawiać się o zdarzeniu, trudno mu opisać słowami to, co się
stało.
W wielu komendach i komisariatach powstajÄ… telefony zaufania dla dzieci.
DzwoniÄ…ce tam osoby to przede wszystkim dzieci bite i wykorzystywane seksualnie.
Dzieci zwracają się o pomoc bardzo rzadko. Wynika to z ich pojmowania świata.
44
Czują się one odpowiedzialne za to, co wokół nich się dzieje. Dorośli stosujący
przemoc wobec dzieci potęgują to uczucie, obwiniając je za zaistniałą sytuację.
Szanta\
ujÄ… swoje ofiary, zagra\
ajÄ…, \
e jeśli nie dochowają tajemnicy, to spotka je i ich
najbli\
szych coś bardzo złego. Najczęściej otoczenie bardzo długo nie zauwa\
a
\
adnych niepokojących sygnałów, nie reaguje. Wtedy dziecko poddaje się, myśli, \
e
tak ma być skoro dorośli nie reagują. Po pomoc zwracają się rzadko i bardzo póz
no,
gdy krzywdzenie ma ju\
swoją długą historię. W tym stadium w związku z utratą
nadziei na odmianę swojego losu, podejmuje często próby samobójcze.
7.3. Osoby będące pod wpływem środków odurzających
W mechanizmie wra\
eń du\
y wpływ mają ró\
ne czynniki działające na cały
organizm człowieka. Do czynników tych nale\
Ä… tak\
e narkotyki, których część
w decydującym zakresie przekształca treść wra\
eń np. haszysz czy marihuana, kofeina
czy alkohol. Kofeina nawet w niewielkich dawkach (0,1g) zwiększa wra\
liwość
o około 1/3. Alkohol natomiast zmniejsza wra\
liwość przy wra\
eniach węchu, dotyku
i temperatury.
Kontakt z osobami będącymi pod wpływem środków odurzających:
- zadbać o pomoc lekarską,
- ograniczyć przekazywanie informacji do minimum,
- mówić wolno powtarzając informacje, potwierdzać zrozumienie,
- sprawdzać wiarygodność przekazanych informacji,
- zachować ostro\
ność (zwidy, omamy),
- zachować spokój, nie wzbudzać agresji,
- nie obwiniać, \
e pił alkohol.
7.4. Osoby chore psychicznie
Jednym z objawów zaburzeń osobowości jest mitomania, (o której wspomniano
w jednym z rozdziałów), czyli opowieści na swój temat nierealnych historii lub
pseudologii fantastycznej, która jest połączeniem fantazjowania  dla siebie
z fantazjowaniem  dla innych . Posiada ona charakter mechanizmu, gdzie z jednej
45
strony osoba broni się w ten sposób, podnosząc swoją wartość w oczach innych,
a z drugiej strony usilnie stara się manipulować innymi osobami dla osiągnięcia
korzyści dla siebie (pochwały, uznanie, akceptacja, poczucie dumy).
Kontakt z osobami chorymi psychicznie:
- wierzymy w to, co mówi, nie zaprzeczamy,
- nie lekcewa\
ymy, nie ironizujemy,
- ka\
dÄ… informacjÄ™ sprawdzamy i weryfikujemy,
- nie udzielamy  głupich rad dla \
artów-co będzie, gdy osoba potraktuje je
powa\
nie i zastosuje siÄ™ do nich?
- okazujemy zainteresowanie, zrozumienie,
- wzbudzamy zaufanie,
- traktujemy jak ka\
dÄ… innÄ… ofiarÄ™,
- wykazujemy empatiÄ™,
- spokojnie wysłuchujemy, dajemy mo\
liwość wygadania się,
- wykazujemy cierpliwość,
- zapewniamy bezpieczeństwo.
46
47
BIBLIOGRAFIA
1. Lubelski M. J., Stanik J. M., Tyszkiewicz L., Wybrane zagadnienia psychologii
dla prawników, Warszawa 1986.
2. Stanik J. M., Majchrzyk Z., (red.), Psychologiczne i psychiatryczne
opiniodawstwo sądowe w ramach nowych uregulowań prawnych, Katowice
2001.
3. Bilikiewicz A., Strzy\
ewski W. (red), Psychiatria, Państwowy Zakład
Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1992.
4. Materska M.,Tyszka T. (red), Psychologia i poznanie, PWN Warszawa 1997.
5. Memon A., Vrij A., Bull R., Prawo i psychologia. Wiarygodność zeznań
i materiału dowodowego. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2003.
6. Zimbardo P., Ruch F., Psychologia i \
ycie. PWN 1994.
7. Kołakowska W., Lach B., Psychologiczne determinanty zeznań świadków
i osób składających wyjaśnienia, wyd II, Szczytno 1999.
8. Przetacznik-Gierowska G., Makiełło-Jar\
a M., Podstawy psychologii ogólnej,
Warszawa 1989.
9. Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., Psychologia społeczna, Poznań 1997.
10. Bryant P. E., Colman A. M., Psychologia rozwojowa, wyd. Zysk i S-ka 1997.
11. Witkowski T., Psychologia kłamstwa, wyd. UNUS 2002.
12. Hołyst B., Psychologiczne i społeczne determinanty zeznań świadków, PWN
Warszawa 1989.
13. Baumgarten F., Kłamstwo dzieci i młodzie\
y, PWN Warszawa 1989.
14. Pionkowski I., Zarys ogólnej psychopatologii zeznań, Palestra 1965.