PSYCHOLOGIA I PSYCHIATRIA


Czynniki wpływające na przestępczość seksualną


Agresja
Istnieje wiele teorii tłumaczących zjawisko agresji. Zdaniem Freuda
agresja jest wynikiem frustracji seksualnej. Lorentz traktuje agresję jako
jeden z czterech głównych instynktów, do których zalicza: instynkt
seksualny, głodu, agresji, ucieczki.
Instynkt agresji ma dwie odrębne komponenty: wrodzona agresja
"ekspresywna" oraz nabyta agresja "wroga". Agresję można traktować jako
wrodzoną formę zachowania uwarunkowaną biologicznie, ale w świecie
człowieka pozbawioną instynktownych ograniczeń, przez co jest ona bardziej
destrukcyjna i szkodliwa.
Agresja ma swoje fazy rozwojowe: faza l - to agresja środowiskowa, faza 2-
to agresja przeniesiona ha inne osoby, np. członków rodziny, faza 3 - to
agresja wyładowywana w prymitywnym i destrukcyjnym zachowaniu, faza 4 - to
agresja pośrednia będąca formą protestu, faza 5 - to agresja pośrednia
wyrażająca się w zachowaniach sadomasochistycznych, faza 6 - to agresja
inwestowana w aktywność produkcyjną, a faza 7 - to inwestowanie agresji w
działalność twórczą, w sublimację.
Należy także podkreślić jej uwarunkowania społeczne (prowokacje ze strony
innych, frustracje społeczne, negatywny wpływ TV i publikatorów) oraz
sytuacyjne, np. alkohol, narkotyki. Oglądanie filmów agresywnych stymuluje
agresję, jeśli predyspozycję widza stwarzają ku temu warunki. Agresja ma
większe natężenie i częściej występuje u mężczyzn, co wiąże z układem
hormonalnym, np. androgenizacja kobiet zwiększa u nich poziom agresji.
Generalnie agresja jest większa wśród samców i mężczyzn, zwłaszcza
wówczas, gdy ich ojcowie są też agresywni. Wyższy poziom agresji u
mężczyzn można tłumaczyć jej uczeniem się (trening agresywny).
Teorie dotyczące przyczyn agresji można w zasadzie podzielić na trzy
podstawowe grupy: biologiczne, psychologiczne i społeczne. Są również
teorie eklektyczne ujmujące przyczyny agresji wieloczynnikowo. Do takich
eklektycznych teorii można zaliczyć teorię, która zachowania agresywne
człowieka wiąże z jego predyspozycjami temperamentalnymi oraz z wyuczeniem
się agresji. Stałość zachowań seksualnych człowieka uwarunkowana
wymienionymi czynnikami polega na specyficznym odbiorze sytuacji, kiedy to
specyficznie odbiera się sygnały i specyficznie je interpretuje, co przy
słabych mechanizmach kontroli zachowania i silnych nawykach reagowania
agresją na stres prowadzi do zachowań agresywnych. Badania przeprowadzone
na populacji osób agresywnych pozwoliły stwierdzić, iż występuje u nich
mała odporność na stres, nieadekwatna agresywność, impulsywność, wigor
fizyczny, słaba samokontrola, pogotowie lękowe, niski próg tolerancji,
koncentracja na teraźniejszości. W biografii osób agresywnych znaleziono:
większą więź emocjonalną z matkami z jednoczesnym ich lekceważeniem,
odczuwanie lęku wobec ojca, niezdolność do trwałych więzi uczuciowych,
rozdzielenie seksu od uczuć, brak pozytywnych uczuć do partnerek
seksualnych, egocentryzm seksualny i agresywne kontakty seksualne
(wynikające z lęku przed zależnością od kobiety), promiskuityzm seksualny
wynikający z podświadomej potrzeby więzi, w której kontakt fizyczny
zastępuje uczucie.
W latach 70-tych i na początku lat 80-tych zaczęły pojawiać się prace
poświęcone agresji wewnątrzrodzinnej. Z prac tych wynika, że np. w USA
około 20% rodzin stosuje agresję wobec członków rodziny, a ponad 50%
małżeństw stosuje wobec siebie agresję fizyczną. Mężowie są bardziej
skłonni do agresji wobec żon niż odwrotnie i częściej ujawniają agresję
wobec żon dominujących. Wyraźnie więc daje się zauważyć związek władzy z
agresywnością. Co ciekawsze, silna pozycja (dominacja) nie zapewnia
uległości drugiej strony, lecz raczej rodzi jej frustrację i
prawdopodobnie stałą gotowość do odreagowywania w formie agresywnej, gdy
okoliczności temu sprzyjają. Szczególnie wyraźne jest to w przypadku
zdominowanych, lecz buntujących się mężów, którzy (jak wcześniej wykazano)
skłonni są do agresji wtedy, gdy obiektywna ocena przeciwnika (jego
fizycznej siły) wypada na ich korzyść.
Również doświadczenie na sobie agresji w wieku dziecięcym sprzyja
późniejszemu przechodzeniu jej z generacji na generację. Z opracowania
poświęconego zespołowi dziecka maltretowanego wynika, że w przypadku
agresji rodzinnej do istotnych czynników ryzyka należą: alkoholizm,
zaburzenia psychiczne i narkomania małżonków.
W rozważaniach na temat przyczyn agresywnego zachowania się
kontrowersyjnie oceniany jest zespół XYY. Stwierdzono np., że w populacji
mężczyzn występuje on w stosunku l na 700 urodzonych chłopców i ma to się
wiązać z większą niż w populacji kontrolnej agresywnością,
przestępczością, patologią seksualną (dewiacyjną). W nowszych
opracowaniach na ten temat podkreśla się, że zespół XYY sprzyja
zachowaniom agresywnym, trudno natomiast powiedzieć, na ile je determinuje.
Podsumowując można stwierdzić, że agresja jest jedną z podstawowych
przyczyn przestępczości, m.in. seksualnej. Agresywność może być cechą
osobowości nieprawidłowej lub jedną z form reakcji na zagrożenie. Należy
ona również do stereotypu męskości i dlatego ulega wzmocnieniu w procesie
socjalizacji. Istnieją także sprzyjające warunki kulturowe do jej
wzmacniania.
Żyjemy w czasach, w których środki masowego przekazu wdzierają się w życie
codzienne człowieka, narzucają mu swoją wszechobecność wszędzie. Gołym
okiem widać wszechstronnie powiązania między szerzonymi przez publikatory
informacjami o przestępstwach seksualnych a ich odbiorem przez
czytelników. Upowszechnianie w publikatorach agresji i przestępczości
prowadzi do niekorzystnych następstw, m.in. w postaci: psychozy strachu,
kultu silnego człowieka, dostarczania pomysłów przestępcom, wzrostu
poziomu agresji w społeczeństwie itd.
Przestępczość seksualna o typie agresywnym jest często tematem filmów,
publikacji w czasopismach, poczytnych kryminałów, programów TV. Wzrost jej
upowszechniania w ostatnich latach daje wiele do myślenia. Można tu mówić
o eskalacji treści przestępczych podyktowanej potrzebą wzbudzenia
zainteresowania u odbiorcy, który przecież szybko przyzwyczaja się do tego
typu lektur czy obrazów. Motyw ekonomiczny kryjący się za tym mechanizmem
potwierdza się również w przypadku wydawnictw pornograficznych, które na
Zachodzie w ostatnich latach są coraz bardziej dewiacyjne i agresywne w
treści, u odbiorców bowiem szybko pojawia się znudzenie. Jednak tego typu
zjawisko wiąże się z negatywnymi następstwami, albowiem osoby o
predyspozycjach przestępczych znajdują w nim nie tylko pomysł, bodziec,
ale często czują się zwolnione od odpowiedzialności. Można powiedzieć, iż
agresja przedstawiana w kulturze masowej rodzi agresję w społeczeństwie
oraz lęk przed tą agresją prowokujący zachowania obronne również o
agresywnym charakterze. Spirala narastającej agresji wpływa na mechanizmy
życia społecznego, co wiąże się zarówno z postawami wobec przestępczości
seksualnej, jak i z jej genezą. Mamy tu do czynienia z przysłowiowym
mechanizmem błędnego koła.

Alkohol
Alkohol zwiększa agresywność seksualną szczególnie u mężczyzn, i to
niezależnie od stopnia uzależnienia od alkoholu.
Godnym podkreślenia jest powiązanie między kazirodztwem a alkoholizmem.
Powszechność uzależnienia od alkoholu wśród kazirodców jest różnie
oceniana, odsetek ten waha się od 20 -70%.
W przypadku zgwałceń uzależnienie od alkoholu i działanie pod wpływem
alkoholu należą do podstawowych czynników prowokujących zgwałcenie.
Analizując 600 przypadków gwałtów, można stwierdzić, iż alkohol odegrał
decydującą kryminogenną rolę w 217 przypadkach, a 10% ofiar piło alkohol
ze sprawcami.
W przypadku ekshibicjonizmu ostra intoksykacja alkoholowa lub alkoholizm
przewlekły mogą stanowić genezę tego zaburzenia. Ostrą intoksykację
alkoholem stwierdza się w 30-50% przypadków.
Zachowania agresywne i przestępcze w rodzinach ojców uzależnionych od
alkoholu w 50-80% przypadków przechodzą na dzieci. Badając powiązania
między alkoholem a przestępczością, stwierdzono, że występują tu trzy
następujące mechanizmy:

alkohol redukuje zahamowania i wyzwala zachowania przestępcze, dewiacyjne,

alkohol zmienia aktywność neuroprzekaźników, co wiąże się z rozwojem
zachowań agresywnych,
alkoholizm przewlekły prowadzi do dysfunkcji kory mózgowej, szczególnie
płata skroniowego, co również sprzyja patologii zachowania. Zwraca się
również uwagę na mechanizm psychosomatyczny, w którym alkohol sprzyja
powstaniu hypoglikemii i zaburzeń fazy REM snu - co z kolei sprzyja
rozwojowi drażliwości i agresywności.
Alkohol jest typowym towarzyszem życia przestępców, a alkoholizowanie się
należy do ich stylu bycia.

Narkotyki
W populacji narkomanów występuje znacznie więcej przypadków gwałtu i
kazirodztwa w porównaniu do populacji nie uzależnionych od narkotyków.
Wysoki jest odsetek zachowań homoseksualnych w tej populacji (około 30%).
U narkomanów homoseksualizm znacznie częściej występuje wśród kobiet niż
wśród mężczyzn.
Uzależnienie od alkoholu, narkomania, a także lekozależność mają z
przestępstwami seksualnymi zarówno pierwotny, jak i wtórny związek. Z
jednej bowiem strony uzależnienia prowokują zachowania przestępcze, z
drugiej natomiast strony zachowania przestępcze pogłębiają lub prowokują
rozwój uzależnień. Znany jest również kryminogenny wpływ subkultury
narkomanów i alkoholików.

Osobowość nieprawidłowa
W populacji przestępców odsetek osób z zaburzeniami osobowości jest wyższy
w porównaniu z normalną populacją.
Wyodrębnia się "psychopatię kryminalną" jako jedną z postaci zaburzeń
osobowości. Do przyczyn rozwoju tej osobowości zalicza: zaburzenia
genetyczne, hormonalne (wpływ epinefryny), zespół XYY, czynniki
konstytucjonalne i organiczne, fizjologiczną nadpobudliwość, psychopatię
rodziców, wczesną deprywację, brak rodziców, środowisko. Do przyczyn
rozwoju osobowości nieprawidłowej można jeszcze zaliczyć: niedojrzałość
mechanizmów korowych, charakteropatię, patologię rodziny, psychopatię
ojca. "Psychopata ma zazwyczaj dobrą znajomość obowiązujących w
społeczeństwie norm moralnych. Normy te jednak w niewystarczającym stopniu
uwewnętrznił, gotów je przestrzegać jedynie w odniesieniu do wybranego
grona osób lub też za własne uznaje normy nieco odmienne od norm
ogólnospołecznych (...). Sumienie psychopaty jest zazwyczaj bardzo
ambiwalentne, zmienne, niedostosowane (...) Po okresach całkowitego braku
poczucia winy, w których psychopata podejmuje szereg działań
antyspołecznych, występują okresy poczucia winy czasami tak silnego, że
paraliżuje ono całą aktywność (...) działania impulsywne nie podlegają
kontroli wewnętrznej. Zachowanie impulsywne jest podejmowane natychmiast,
zanim jakiekolwiek zakazy superego dojdą do głosu (...) O zaburzeniu
zdolności do kontroli popędowo-emocjonalnej decyduje syndrom właściwości:
ograniczona umiejętność tolerowania napięcia, znoszenia odroczenia,
akceptacja substytutów i sublimacji. Osoby te nie znoszą deprywacji. Muszą
napięcie rozładowywać natychmiast w sposób społecznie nieakceptowany. Nie
są zdolne przy wyborze zachowań kierować się dalszymi konsekwencjami
własnych czynów (...). Poza ogólnym, słabym rozwojem orientacji w
rzeczywistości, psychopata ma zaburzoną zdolność odróżniania własnych
przeżyć od faktów rzeczywistych. Wykazuje skłonność do tzw. życzeniowej
interpretacji świata (do "myślenia życzeniowego"). Wówczas, gdy
rzeczywistość jest przykra, psychopata skłonny jest przyjmować jako realną
inną, bardziej przyjemną wersję zdarzeń. Zaburzenie to jest szczególnie
silne wtedy, gdy w grę wchodzi obraz własnej osoby. Psychopata w obronie
przed poczuciem słabości i małej wartości stwarza sobie iluzję wszechmocy.
Przecenia własne możliwości i nie docenia niebezpieczeństw, które mogą go
spotkać (...). Antyspołeczne i impulsywne zachowania psychopaty nie tylko
służą redukcji napięcia i zaspokojeniu popędów. Stanowią one także system
mechanizmów obronnych, pod którymi kryją się problemy emocjonalne". Jako
przyczynę rozwoju psychoaptii upatruje się zaburzenia więzi uczuciowych w
rodzime.
Jako cechy psychopatii należy jeszcze wymienić: niedobór wyższej
uczuciowości, małą elastyczność nastrojów, dominację uczuciowości
popędowej, brak integracji ze środowiskiem, niedostateczne przystosowanie
do podstawowych reguł życia społecznego. Zaś jako przyczyny rozwoju
osobowości nieprawidłowej o typie sadystyczno-masochistycznym upatrywać
należy: pozostałości sadomasochistyczne wieku dziecięcego, despotyzmu z
dzieciństwa, niedojrzałość emocjonalną.
Osobowość antyspołeczna występuje w od 0,05 do 15% populacji, a wśród
więźniów - 75% tej populacji. Do podstawowych symptomów tej osobowości w
wieku do 18 roku życia zalicza się: sprawianie trudności wychowawczych,
impulsywność w szkole, konflikty z prawem, wczesne doświadczenia
seksualne, alkoholizm, wandalizm, wagarowanie. Po 18 roku życia pojawiają
się następujące znaczące symptomy: zaniedbywanie pracy zawodowej,
odrzucanie norm społecznych, rozwody i separacja, ujawnianie agresji
fizycznej.

W IX. obecnie obowiązującej, Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń
Psychicznych wyodrębniono dział: Zaburzenia nerwicowe, osobowości i inne
nie psychotyczne zaburzenia psychiczne. Wyróżniono w nim następujące typy
osobowości nieprawidłowej:
osobowość paranoiczna,
afektywne zaburzenia osobowości,
osobowość schizoidalna,
osobowość eksplozywna,
osobowość anankastyczna,
osobowość histeryczna,
osobowość asteniczna,
osobowość nieprawidłowa z wyraźnymi cechami antysocjalnymi,
inne zaburzenia osobowości (np. niedojrzała). Osobowość z wyraźnymi
cechami antysocjalnymi można traktować jako odpowiednik psychopatii w
dawnym tego słowa znaczeniu. Jako typowe dla tej osobowości podaje się
następujące cechy:
brak trwałych związków uczuciowych,
niezdolność do przewidywania skutków własnego działania,
niezdolność wyprowadzenia praktycznych wniosków z dotychczasowych
doświadczeń,
brak istotnych zainteresowań,
zmienność i nietrwałość dążeń, brak konsekwencji,
wyraźna aktywność dla osiągnięcia celu doraźnego, zanikająca wobec
minimalnych niepowodzeń,
brak wglądu, zdolności oceny samego siebie, zrozumienia zależności
niepowodzeń od własnych cech. Skutkami tych cech najczęściej są:
brak wykształcenia mimo dobrej inteligencji, brak zawodu, brak stałych
związków z ludźmi, brak stałych związków rodzinnych, nieuporządkowane
życie seksualne, uleganie nałogom, częste konflikty z porządkiem prawnym.

Płeć
Przestępstwa ogółem częściej popełniają mężczyźni. Psychopatologia
częściej dotyczy płci męskiej, podobnie przestępczość. Prawidłowość ta
ujawnia się już w wieku młodzieżowym;
u chłopców częściej występują zaburzenia zachowania, u dziewcząt
osobowościowe. Chłopcy są bardziej podatni na niekorzystne wpływy
patologii rodzinnej prowadzące do zachowań antysocjalnych. U dorosłych
natomiast mężczyzn przeważa nie tylko przestępczość czy psychopatologia,
ale i zaburzenia osobowości. U kobiet psychopatologia wiąże się m.in. z
cyklicznymi przemianami układu hormonalnego, co ma mieć również związek z
przestępczością seksualną nasilającą się w okresach napięcia
przedmiesiączkowego. Więcej przestępstw popełniają kobiety identyfikujące
się z rolą męską. Przestępczość kobiet na świecie ujawnia tendencje
wzrostowe; kobiety coraz częściej popełniają przestępstwa agresywne. W
sprawach o zgwałcenie w okresie 10 lat w Polsce łącznie były oskarżone 34
kobiety, które podżegały do tego przestępstwa lub były pomocnikami. O
czyny lubieżne z nieletnimi oskarżonych było w tym samym okresie 10 lat
łącznie 20 kobiet. Nie wystąpiły natomiast zabójstwa na tle seksualnym
popełnione przez kobiety.
Należy podkreślić również zróżnicowanie agresywności płci. Uwarunkowania
kulturowe i wychowawcze sprawiają, że kobietom przyznaje się "bierne"
prawo agresji, a mężczyznom także "czynne"; agresja kobiet jest oceniana
surowiej przez społeczeństwo. Inne są również formy wyrażania agresji. U
kobiet dominują formy słowne, a u mężczyzn - fizyczne. Wiąże się to z
kulturowymi stereotypami męskości-kobiecości. Obecne przemiany obyczajowe,
polegające m.in. na wzroście społecznej samoświadomości kobiet i usuwaniu
różnic w socjalizacji płci, mają wpływ na wkraczanie kobiet w nowe rejony
przestępczości, dotychczas "zarezerwowane" dla mężczyzn. W latach
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w wielu krajach zauważono ilościowe i
jakościowe zmiany w przestępczości kobiet, polegające w szczególności na
szybkim jej wzroście oraz na popełnianiu przez kobiety przestępstw
agresywnych, z użyciem przemocy oraz przestępstw grupowych (...) Większość
czynów kobiet ma charakter emocjonalny.
Można jednak przyjąć podstawową zasadę, iż przestępstwa seksualne są nadal
domeną mężczyzn.