Dialog z Bogiem w utworach literatury polskiej



PoczÂÄ…tki litereatury polskiej i pierwsze strofy skierowane do Boga - "Bogurodzica".



Utwory Jana Kochanowskiego:



postawa zupeÂÅ‚nego podporzÂÄ…dkowania i akceptacji Boga w pieÅ“ni "Czego chcesz od nas Panie",



"Treny" - zmiana nastawienia z zachwytu na rezygnacjê.



MaÂÅ‚a Improwizacja Gustawa - jeden z najpiêkniejszych dialogów z Bogiem w literaturze polskiej.



nawiÂÄ…zanie do filmu "Lawa" Tadeusza Konwickiego.



Juliusz SÂÅ‚owacki: hymn "Smutno mi BoÂże".



Podsumowanie, porównanie poszczególnych postaw wobec Boga.



Przedstawienie wÂÅ‚asnego zdania na temat tej formy wypowiedzi.



PoczÂÄ…tki literatury polskiej, jak wszyscy wiemy, siêgajÂÄ… poczÂÄ…tkom epoki Å“redniowiecza. Jednym z pierwszych, a jednoczeÅ“nie najlepiej znanym utworem o którym informacja zachowaÂÅ‚a siê do dzisiejszych czasów jest pieÅ“ÃÄ… (czy moÂże modlitwa) "Bogurodzica". JuÂż w tym utworze moÂżemy zauwaÂżyÃÅš próby zwracania siê do Boga. Twórca utworu zwraca siê do Matki Boskiej o poÅ“rednictwo miêdzy ludŸmi, a jej synem, Chrystusem, a takÂże kieruje proÅ“bê o zbawienie poÅ“miertne bezpoÅ“rednio do Jezusa. Jest to chyba pierwszy ze znanych nam utworów, w których wystêpuje pewnego rodzaju dialog miêdzy autorem (podmiotem lirycznym) a Bogiem - w tym przypadku jego synem.

W utworze tym moÂżemy zauwaÂżyÃÅš ogromny dystans, z jakim czÂÅ‚owiek odnosi siê do Boga. Bóg jest istotÂÄ… praktycznie nieosiÂÄ…galnÂÄ… przeciêtnemu czÂÅ‚owiekowi (jak powiedziaÂÅ‚ Jan Chrzciciel o Chrystusie: "nie jestem godzien zawiÂÄ…zaÃÅš mu rzemyka u sandaÂÅ‚a"). Podobny dystans, a oprócz tego peÂÅ‚ne podporzÂÄ…dkowanie wyrokom BoÂżym, moÂżemy zauwaÂżyÃÅš w pieÅ“ni Jana Kochanowskiego "Czego chcesz od nas Panie...". W pieÅ“ni tej poeta wychwala Å“wiat stworzony przez Boga, zachwyca siê piêknem i ogromem wszechÅ“wiata, wysÂÅ‚awia Boga jako stwórcê i artystê. Postawa Kochanowskiego charakteryzuje siê duÂżym optymizmem i peÂÅ‚nÂÄ… akceptacjê porzÂÄ…dku rzeczy. Niestety, w niedÂÅ‚ugim czasie poetê spotyka ogromne nieszczêœcie, jakim jest dla niego Å“mierÃÅš córki. Urszula miaÂÅ‚a byÃÅš spadkobierczyniÂÄ… talentu Kochanowskiego, jej Å“mierÃÅš zostawiÂÅ‚a trwaÂÅ‚e piêtno w duszy poety. W napisanych po Å“mierci córki "Trenach", nie spotykamy siê juÂż z takÂÄ… akceptacjÂÄ… wyroków OpatrznoÅ“ci, i chociaÂż poeta nie zwraca siê przeciwko Bogu, to jednak bardzo niewiele go od takiej postawy dzieli.

O ile w przedstawionych do tej pory przypadkach dialogi z Bogiem byÂÅ‚y praktycznie monologami, w których albo zwracano siê do Boga z proÅ“bÂÄ… (tak jak w "Bogurodzicy", ale takÂże w wielu innych utworach religijnych i modlitwach), albo teÂż dziêkowano mu za doznane ÂÅ‚aski, tak w III czêœci "Dziadów" Adama Mickiewicza spotykamy siê z czymÅ“ zupeÂÅ‚nie odmiennym. Chodzi tu oczywiÅ“cie o MaÂÅ‚ÂÄ… Improwizacjê Gustawa. PomijajÂÄ…c wystêpujÂÄ…cy w niej motyw mesjanizmu polskiego narodu (jak moÂżna pominÂÄ…ÃÅš coÅ“, co stanowi gÂłówny sens tej sceny?!), wystêpuje tutaj prawowanie siê z Bogiem, Gustaw ÂżÂÄ…da pomocy dla narodu, a gdy Bóg milczy, obraca siê przeciwko Niemu porównujÂÄ…c Go z carem, i ukazujÂÄ…c mu jak wiele zÂÅ‚a panuje na Å“wiecie: tu by siê przydaÂÅ‚ jakiÅ“ cytat, poszukaj, proszê... Jest to fragment na temat którego powstaÂÅ‚o juÂż chyba co najmniej tyle róÂżnych opracowaÃÄ…, interpretacji, wypowiedzi ludzi literatury, ile na temat pozostaÂÅ‚ych dwóch czêœci "Dziadów". (Szczególnie czêsto byÂÅ‚ dyskutowany problem powtarzajÂÄ…cej siê liczby 44, na szczêœcie ostatnio zaprzestano dyskusji na ten sÂÅ‚ynny temat "Co poeta miaÂÅ‚ na myÅ“li" a jeÅ“li chodzi o 44, to przecieÂż to jest numer mojego mieszkania). Ostatnio wspaniaÂÅ‚ÂÄ… interpretacjê MaÂÅ‚ej Improwizacji (a takÂże pozostaÂÅ‚ych czêœci "Dziadów") przedstawiÂÅ‚ Tadeusz Konwicki w filmie "Lawa - opowieÅ“ÃÅš filmowa o 'Dziadach' A. Mickiewicza", gdzie w roli Gustawa wystÂÄ…piÂÅ‚ (nomen omen) Gustaw Holoubek, a w scenê dialogu z Bogiem wÂÅ‚ÂÄ…czono sceny z obozów koncentracyjnych, majÂÄ…ce ukazaÃÅš Bogu Å“wiat, do jakiego On (oczywiÅ“cie zdaniem Gustawa) doprowadziÂÅ‚.

Kolejnym znanym utworem w którym podmiot liryczny zwraca siê bezpoÅ“rednio do Boga, jest hymn Juliusza SÂÅ‚owackiego "Smutno mi BoÂże". Utwór ten jest wyraÂżeniem têsknoty za ojczyznÂÄ… poety, który zmuszony sytuacjÂÄ… politycznÂÄ… musiaÂÅ‚ opuÅ“ciÃÅš swój kraj i osiÂÄ…Å“ÃÅš na emigracji. Poeta kieruje swój smutek do Boga, miêdzy innymi dlatego, Âże jest On ostatniÂÄ… bliskÂÄ… mu osobÂÄ… do jakiej moÂże siê zwróciÃÅš.

MoÂżna by jeszcze dÂÅ‚ugo wymieniaÃÅš utwory, zarówno te bardzo znane, zaliczane do klasyki literatury, jaki i te nie znane praktycznie przez nikogo, w których moÂżemy spotkaÃÅš siê z dialogiem miêdzy podmiotem lirycznym a Bogiem. Nie chodzi tutaj jednak o stworzenie indeksu takich dzieÂÅ‚ literackich. Zastanówmy siê raczej, skÂÄ…d w ogóle bierze siê coÅ“ takiego jak dialog z Bogiem. PrzecieÂż z logicznego punktu widzenia, równie dobrze moÂżna by rozmawiaÃÅš ze Å“cianÂÄ… albo obrazem na Å“cianie (gadaÂÅ‚ dziad do obrazu...). Warto jednak zwróciÃÅš uwagê na poczÂÄ…tki literatury. Zarówno w Polsce, jak i na Å“wiecie, pierwszymi utworami byÂÅ‚y wÂÅ‚aÅ“nie utwory religijne (Biblia ma juÂż przecieÂż ile? lat). Jak widaÃÅš, pytanie zostaÂÅ‚o Ÿle sformuÂÅ‚owane. To nie w literaturze pojawiÂÅ‚y siê sÂÅ‚owa skierowane do Boga, to ze sÂłów kierowanych do Boga wywodzi siê literatura.

SkÂÄ…d jednak biorÂÄ… siê u czÂÅ‚owieka tego typu skÂÅ‚onnoÅ“ci, dlaczego ksiêgi starego testamentu przetrwaÂÅ‚y tyle wieków, podczas gdy na temat historii tamtych czasów nie wiemy praktycznie nic? Moim zdaniem wynika to z nadprzyrodzonoÅ“ci Boga. Poezja jest sztukÂÄ…, która nie zajmuje siê rzeczami normalnymi i w sposób normalny (Miron BiaÂÅ‚oszewski i inni jemu podobni wcale nie sÂÄ… tutaj wyjÂÄ…tkami - on co prawda pisze o rzeczach zwyczajnych, ale nie traktuje ich normalnie). Poeci i pisarze zawsze starali siê przekazywaÃÅš czytelnikom swoje odczucia, swoje doÅ“wiadczenie. Nie moÂżna jednak robiÃÅš tego w zwyczajny sposób (np. wypisujÂÄ…c wszystko w puntkach), bo wtedy powstaje traktat naukowy albo kodeks karny, a nie utwór literacki. ZwracajÂÄ…c siê do Boga, moÂżemy popatrzeÃÅš na Å“wiat z innego punktu widzenia, oderwaÃÅš siê od ziemi i spojrzeÃÅš na niÂÄ… z pewnego dystansu. Czasami patrzÂÄ…c na coÅ“ z bliska, nie moÂżemy tego zobaczyÃÅš, dlatego oddalenie siê i ogarniêcie wzrokiem wiêkszego obszaru uÂÅ‚atwia nam uchwycenie pewnych szczegóÂłów. Podobnie, gdy usiÂÅ‚ujemy nawiÂÄ…zaÃÅš dialog z Bogiem, jednoczeÅ“nie moÂżemy sami poczuÃÅš siê Jemu równi. Patrzymy na Å“wiat z punktu widzenia kogoÅ“, kto nie bierze w tym bezpoÅ“redniego udziaÂÅ‚u, i dziêki temu moÂżemy dostrzec o wiele wiêcej rzeczy niÂż z punktu widzenia zwykÂÅ‚ego czÂÅ‚owieka. OczywiÅ“cie taka sytuacja ma miejsce, gdy poeta próbuje nawiÂÄ…zaÃÅš równorzêdny dialog z Bogiem.

W przypadku takich utworów jak pieÅ“ÃÄ… Kochanowskiego "Czego chcesz od nas Panie..." (no czego!?) takie spojrzenie nie jest raczej moÂżliwe. Pozostaje nam zatem jeszcze drugie wyjaÅ“nienie tego typu "Boskich" inspiracji. Jest to po prostu tkwiÂÄ…ca w kaÂżdym czÂÅ‚owieku potrzeba posiadania Boga. Jest to cecha gÂłêboko tkwiÂÄ…ca w naturze ludzkiej i dotyczÂÄ…ca wszystkich bez wyjÂÄ…tków, chociaÂż nie wszyscy w to wierzÂÄ…. Faktem jednak jest, Âże kaÂżdy ma jakiegoÅ“ Boga, tylko nie kaÂżdy zdaje sobie sprawê z tego czym on jest. I dlatego próby dialogu z Bogiem pojawiaÂÅ‚y siê w literaturze od jej samych poczÂÄ…tków (wÂÅ‚aÅ“ciwie to jeszcze przed poczÂÄ…tkiem!), i bêdÂÄ… siê pojawiaÂÅ‚y jeszcze bardzo, bardzo dÂÅ‚ugo - zapewne tak dÂÅ‚ugo, jak dÂÅ‚ugo bêdzie istnieÃÅš rasa ludzka.