B/400: S.Grof - Poza Mózg








Wstecz / Spis treści / Dalej

Rozdział szósty
Nowe ujęcie procesu zmian w psychoterapii
Poznawanie istoty, pochodzenia i dynamiki zaburzeń psychogennych to dla teorii i praktyki psychoterapii czynnik o decydującym znaczeniu. Posiada on bezpośrednie konsekwencje dla koncepcji procesu zdrowienia, określenia skutecznych mechanizmów terapii i przekształcania osobowości oraz wyboru metod postępowania terapeutycznego. Niestety, istniejące szkoły psychoterapii różnią się od siebie pod względem interpretacji objawów psychogennych i metod ich leczenia wcale nie mniej niż w kwestii opisu podstawowych dynamizmów osobowości człowieka.
Nie będę tutaj poruszał kwestii behawioryzmu, w którym objawy psychogenne uważa się za pozbawione głębszego znaczenia, odrębne zgrupowania wadliwych nawyków, a nie za oznaki bardziej złożonego, niewidocznego zaburzenia osobowości. Pominę także metody psychoterapii wspierającej1 i inne rodzaje pracy psychologicznej, które powstrzymują się od dogłębnego sondowania psychiki z przyczyn nie tyle teoretycznych, co praktycznych. Niemniej jednak, nawet przy rozmyślnym ograniczeniu naszych zainteresowań do szkół tak zwanej psychologii głębi, w poglądach na te sprawy napotykamy ogromne różnice.
W klasycznej freudowskiej psychoanalizie objawy uważa się za skutek konfliktu między żądaniami popędów a obronnymi siłami ego albo za następstwa kompromisowych układów między impulsami id a zakazami i nakazami superego. W swoich pierwotnych sformułowaniach Freud kładł nacisk wyłącznie na pragnienia seksualne, natomiast przeciwstawne im siły przeciwseksualne uważał za przejaw "popędów ego", które służą celowi samozachowawczemu. W trakcie późniejszego, gruntownego przekształcania swojej teorii uznał on szereg zjawisk psychicznych za skutki konfliktu miedzy erosem, popędem, dążącym do zjednoczenia i tworzenia jednostek wyższego rzędu, a tanatosem, popędem śmierci, którego Celem jest zniszczenie i powrót do początkowego stanu nieorganicznego. Tak czy owak interpretacja Freuda pozostaje ściśle biograficzna, zachowując słuszność w granicach pojedynczego organizmu2. Celem terapii jest uwolnienie energii popędowej związanej w formie objawów i znalezienie dla niej akceptowanych społecznie sposobów wyrazu.
W interpretacji Adlera dyspozycja nerwicowa wywodzi się ze sposobu wychowania jednostki w dzieciństwie, który odznaczał się nadopiekuńczością, zaniedbywaniem lub mylącym pomieszaniem obydwu. Powoduje to ujemne wyobrażenia na temat własnej osoby oraz neurotyczne dążenie do przewagi, mające skompensować przesadne poczucie braku bezpieczeństwa i lęku. W wyniku tej skupionej na sobie strategii życiowej, nerwicowiec nie jest w stanie poradzić sobie ze swoimi trudnościami ani cieszyć się życiem społecznym. Objawy nerwicowe stanowią zatem integralną część tego jedynego systemu przystosowawczego, jaki potrafiła zbudować jednostka na podstawie mylnie odczytywanych sygnałów z otoczenia. O ile w ramach teorii Freuda wyjaśnianie przebiega zawsze w oparciu o warunki wcześniejsze, zgodnie z wymogami przyczynowości liniowej, to Adler akcentuje zasadę celowości. Strategia neurotyka jest sztuczna, więc pewne jej fragmenty muszą pozostać nieświadome, ponieważ zaprzeczają rzeczywistości. Zadaniem terapii jest uchronienie pacjenta przed trwaniem w tej fikcji i wspomaganie go, aby dostrzegł jednostronność, jałowość i ostatecznie autodestrukcyjny charakter swoich postaw. Pomimo pewnych zasadniczych różnic teoretycznych psychologia indywidualna Adlera pod względem swej ściśle biograficznej orientacji nie odbiega od psychoanalizy.
Wilhelm Reich wniósł do psychologii głębi szczególną koncepcję dynamiki energii seksualnej oraz roli gospodarki energetycznej w objawach patologii. Był przekonany, że wyparcie pierwotnego urazu podtrzymywane jest przez stłumienie odczuć seksualnych i przez zablokowanie orgazmu. Według niego rzeczywistą nerwicę stanowi owo tłumienie seksualności wraz z odpowiadającym mu opancerzeniem mięśniowym i konkretnymi postawami charakterologicznymi, natomiast objawy psychopatologii są zaledwie jej wtórnym, otwartym sposobem wyrazu. Czynnikiem decydującym o zdrowiu lub chorobie, jest gospodarowanie energią płciową, czyli zrównoważenie między naładowaniem a rozładowaniem3. Terapia polega na uwolnieniu nagromadzonej i zdławionej energii płciowej oraz na rozluźnieniu pancerza mięśniowego przy pomocy zestawu ćwiczeń z wykorzystaniem oddechu i bezpośredniej pracy z ciałem. Reich nigdy nie wykraczał poza wąskie, seksualne nastawienie swojego byłego nauczyciela i jego orientację biograficzną, mimo że omawiane podejście stanowiło daleko idące odstępstwo teoretyczne od klasycznej psychoanalizy i rewolucyjną nowość w praktyce psychoterapii.
Freudowską seksualną teorię nerwicy zakwestionował Otto Rank, który przesunął etiologiczny punkt ciężkości na uraz narodzin. Według niego objawy nerwicowe stanowią próbę uzewnętrznienia oraz zintegrowania tego właśnie podstawowego wstrząsu emocjonalnego i cielesnego w życiu człowieka. Dlatego nie należy się spodziewać rzeczywistego uleczenia z nerwicy, o ile klient nie skonfrontuje się z owym faktem w warunkach terapii. Zważywszy na istotę omawianego urazu, psychoterapia słowna posiada tutaj niewielką wartość i trzeba ją zastąpić bezpośrednim przeżywaniem.
Świadomość nadrzędnego i niezależnego znaczenia duchowych aspektów psychiki, czyli tego, co w dzisiejszych czasach nazwalibyśmy wymiarem transpersonalnym, była wśród następców Freuda wyjątkowo rzadka. Jedynie Jung zdołał zapuścić się naprawdę głęboko w sferę pozaosobową i sformułował swój system psychologiczny w sposób całkowicie odmienny niż pozostali kontynuatorzy Freuda. Podczas długich lat ustawicznego zgłębiania ludzkiej nieświadomości Jung dostrzegł, że psychopatologii nerwic i psychoz nie da się poprawnie wytłumaczyć na bazie zapomnianego i wypartego przez klienta materiału z życiorysu. Uzupełnił on freudowską koncepcję nieświadomości indywidualnej o rasową nieświadomość zbiorową oraz podkreślał rolę strukturalnych, "mitotwórczych" składników psychiki. Jeszcze jednym ważnym przyczynkiem Junga było zdefiniowanie archetypów
zawartych w psychice ponadkulturowych, pierwotnych zasad porządkujących4.
Rozumienie psychopatologii i psychiatrii przez Junga było całkowicie unikalne. Według niego jeśli popędy, pragnienia archetypowe, twórcze impulsy, talenty i inne psychiczne jakości zostaną wyparte bądź uniemożliwi się ich rozwój, to pozostają one pierwotne i niezróżnicowane. W rezultacie ujawnia się ich potencjalnie destrukcyjny wpływ na osobowość, który zakłóca jej przystosowanie do rzeczywistości i wyraża się jako objawy patologiczne. Kiedy świadome ego potrafi podjąć konfrontacje z owymi dotychczas nieświadomymi albo wypartymi elementami, to mogą one zostać włączone w życie jednostki w konstruktywny sposób. Podejście terapeutyczne Junga wywiera nacisk nie tyle na ich intelektualne zrozumienie i sublimacje, ile na czynne przeobrażanie własnej najgłębszej istoty dzięki bezpośredniemu, symbolicznemu doświadczeniu psychiki jako autonomicznej "drugiej osobowości". Kierowanie klientem podczas tego procesu pozostaje poza zasięgiem możliwości każdego dowolnego terapeuty lub jego szkoły. Najistotniejsze będzie tu okazanie pomocy klientowi w kontakcie ze zbiorową nieświadomością i wykorzystanie mądrości niezliczonych wieków, jaka w niej drzemie.
Niniejsze omówienie różnic teoretycznych oraz niezgodności miedzy głównymi szkołami psychologii głębi dotyczących istoty i pochodzenia zaburzeń emocjonalnych oraz skutecznych mechanizmów terapii można kontynuować, włączając poglądy Sandora Ferencziego, Melanii Klein, Karen Horney, Ericha Fromma, Harry'ego Stacka Sullivana, Roberta Assagiolego i Carla Rogersa lub nowości Fritza Perlsa, Alexandra Lowena, Arthura Janova i wielu innych. Moim głównym celem było jednak pokazanie, że istnieją popularne, żywotne teorie oraz szkoły psychoterapii o radykalnych różnicach poglądów w sprawie dynamiki psychopatologii i technik terapeutycznych. Jedne ograniczają się do poziomu życiorysu, czyli analityczno-wspomnieniowego, inne kładą nacisk niemal wyłącznie na składniki okołoporodowe lub kwestie egzystencjalne, a nieliczne uwzględniają nurt transpersonalny.
Skoncentruje się na nowych poglądach wywodzących się z terapii emocjonalnej, które umożliwiają pogodzenie i zintegrowanie licznych konfliktów współczesnej psychiatrii oraz sformułowanie bardziej całościowej teorii psychopatologii i psychoterapii.