WSTEP
Amunicja strzelecka to odmiana srodków bojowych przeznaczona do wystrzeliwania z broni
strzeleckiej, odpalania z wyrzutni (zasobnika) lub miotania sila miesni zolnierza. Przeznaczona
jest do razenia sily zywej, lekkoopancerzonej techniki bojowej, do niszczenia umocnien,
oswietlania i zadymiania terenu, wskazywania celów itp. Zalicza sie do niej srodki bojowe
przeznaczone do broni o kalibrze ponizej 20 mm oraz do srodków wyspecjalizowanych o
wiekszym kalibrze, które ze wzgledu na przeznaczenie taktyczne stanowia indywidualne lub
zespolowe uzbrojenie zolnierzy. Sa to wiec naboje strzeleckie, naboje do granatników, granaty
reczne i nasadkowe oraz amunicja sygnalowa i oswietlajaca.
1. NABOJE STRZELECKIE
1.1. Klasyfikacja naboi strzeleckich
W zaleznosci od rodzaju broni, do której wykorzystuje sie te naboje mozna wyróznic naboje:
rewolwerowe, pistoletowe, posrednie, karabinowe, wielkokalibrowe i naboje do strzelb. O
przynaleznosci do okreslonej grupy amunicji decyduje wielkosc energii wylotowej pocisku i, w
mniejszym stopniu, róznice konstrukcyjne naboi.
Naboje rewolwerowe  przeznaczone sa do zasilania rewolwerów, które sluza do
samoobrony, ochrony porzadku, obezwladniania i zwalczania sily zywej na krótkich
odleglosciach  najczesciej do 50 m. Energia kinetyczna pocisku przy jego wylocie z lufy rzadko
dochodzi do 1000 J. W nabojach tych stosuje sie szeroka game pocisków o róznorodnej
konstrukcji, masie i przeznaczeniu. Wynika to z faktu stosowania ich w broni nieautomatycznej,
powtarzalnej, gdzie nie jest wykonywana przez nie zadna praca konieczna do przygotowania
kolejnego strzalu.
Naboje pistoletowe  wykorzystywane sa w pistoletach z analogicznym przeznaczeniem jak
amunicja rewolwerowa. Stosuje sie w nich przede wszystkim pociski zwykle, rzadko spotyka sie
naboje z pociskami przeciwpancernymi lub smugowymi. Energia wylotowa pocisku
pistoletowego najczesciej jest nieco mniejsza niz 500 J. Zastosowanie tych naboi w pistoletach
maszynowych umozliwia zwiekszenie odleglosci skutecznego razenia z 50 m do ponad 200 m i
zwiekszenie energii kinetycznej pocisku nawet o kilkadziesiat procent.
Naboje posrednie  stosowane sa w karabinkach i sluza do zwalczani sily zywej i
niszczenia nieopancerzonej techniki bojowej na odleglosciach do 400 m. Oprócz podstawowego
typu pocisku  pocisku zwyklego  w nabojach tych stosuje sie równiez pociski smugowe i
przeciwpancerne, a niekiedy równiez pociski o dzialaniu polaczonym (np. przeciwpancerno-
smugowe) lub poddzwiekowe. Energia kinetyczna pocisku przy jego wylocie z lufy zawiera sie
w przedziale 1000-2000 J. Zastosowanie tej amunicji do karabinków maszynowych umozliwia
zwiekszenie odleglosci skutecznego zwalczania celów do ponad 600 m, w tym przypadku jednak
zmiany energii kinetycznej pocisków sa nieznaczne. Nazwa  amunicja posrednia zwiazana jest
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 1 / 48
z jej charakterystykami taktyczno-techniczo-balistycznymi, które sa korzystniejsze niz w
przypadku amunicji pistoletowej, a ustepuja amunicji karabinowej. Ich  posrednie , uniwersalne
wartosci decyduja o tym, ze jest to najpowszechniej wystepujacy typ amunicji do broni
indywidualnej w wiekszosci armii swiata.
Naboje karabinowe  przeznaczone sa do zasilania karabinów i umozliwiaja zwalczanie
sily zywej i nieopancerzonej techniki bojowej do odleglosci okolo 800 m. W ich konstrukcji
stosuje sie szeroka game pocisków, z tym, ze najczesciej wykorzystuje sie pociski zwykle (w tym
wyborowe), smugowe, przeciwpancerne i przeciwpancerno -zapalajace, rzadziej pociski
zapalajace, poddzwiekowe i o dzialaniu polaczonym (np. przeciwpancerno -zapalajaco-smugowe,
wskaznikowo-zapalajace). Typowy pocisk karabinowy przy wylocie z lufy dysponuje energia
rzedu 3000÷4000 J, jednak poszukiwania nowych konstrukcji, szczególnie dla potrzeb broni
wyborowej, powoduja, ze opracowywane sa naboje, których pocisk i uzyskuja blisko 7000 J.
Wykorzystanie naboi karabinowych w karabinach maszynowych umozliwia zwiekszenie
odleglosci skutecznego zwalczania sily zywej do ponad 1200 m.
Naboje wielkokalibrowe  stosowane sa w wielkokalibrowych karabinach maszynowych
i wielkokalibrowych karabinach wyborowych. Sluza do zwalczania srodków ogniowych,
lekkoopancerzonej techniki bojowej, obiektów latajacych i (rzadziej) sily zywej ukrytej za
umocnieniami. Pociski tych naboi charakteryzuja sie energia kinetyczna na poziomie 15÷30 kJ, a
zadowalajaca celnosc i skutecznosc razenia utrzymuja do okolo 2000 m. Najczesciej stosuje sie
w nich pociski przeciwpancerne, przeciwpancerno-zapalajace, przeciwpancerno -zapalajaco-
odlamkowe i odlamkowo-zapalajace (czesto wyposazone dodatkowo w smugacze), pociski
zwykle stosuje sie rzadziej  sluza przede wszystkim do prowadzenia strzelan sprawdzajacych
lub do zwalczania sily zywej.
Oprócz podzialu wynikajacego ze stosowania amunicji w okreslonym rodzaju broni, mozna
dokonac jej podzialu z uwagi na jej przeznaczenie. Mozna tu wyróznic amunicje bojowa,
cwiczebna, pozoracyjna, szkolna, treningowa amunicje do badan oraz kontrolno-pomiarowa.
Amunicja bojowa  to podstawowy rodzaj naboi strzeleckich, przeznaczony do razenia i
obezwladniania sily zywej, srodków ogniowych, niszczenia nieopancerzonego i
lekkoopancerzonego sprzetu oraz lekkich umocnien. Zalicza ja sie do niej naboje z pociskami
zwyklymi (lekkie, z rdzeniem stalowym i ciezkie), przeciwpancernymi, smugowymi,
zapalajacymi, do strzelan z broni wyposazonej w tlumik dzwieku (
poddzwiekowych) oraz o
dzialaniu polaczonym (np. przeciwpancerno -zapalajace, przeciwpancerno -zapalajaco-smugowe,
przeciwpancerno-zapalajaco-odlamkowe, wskaznikowo-zapalajace, odlamkowo-zapalajace). Do
amunicji bojowej zalicza sie tez naboje wyborowe, które wyposazone sa najczesciej w pociski
zwykle, rzadziej przeciwpancerne lub o dzialaniu polaczonym. Amunicja ta charakteryzuje sie
bardzo dokladnym wykonaniem wszystkich czesci skladowych, pozyskanych metoda selekcji z
produkcji elementów standardowych lub wykonanych oddzielnie przy zastosowaniu
zaostrzonych rezimów technologicznych. Precyzyjne wykonanie umozliwia uzyskanie lepszego
skupienia i celnosci na wiekszych, niz w przypadku amunicji standardowej, odleglosciach.
Amunicja cwiczebna  to taki rodzaj naboi, który zapewniajac realizm szkolenia
jednoczesnie znaczaco zmniejsza lub wrecz likwiduje niebezpieczenstwa zwiazane z
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 2 / 48
poslugiwaniem sie amunicja bojowa, a szczególnie z jej duza zdolnoscia razenia na wiekszych
odleglosciach. W przypadku stosowania w szkoleniu strzeleckim amunicji cwiczebnej wielkosc
niezbednych stref bezpieczenstwa wyznaczanych wokól strzelnicy (placu cwiczen) moze byc
wielokrotnie mniejsza niz stref dla analogicznej amunicji bojowej. Zasadnicza rola pocisków
cwiczebnych jest oddzialywanie na tarcze przy mniejszej, niz w amunicji bojowej, energii
kinetycznej. Dlatego charakteryzuja sie one oryginalnymi i unikatowymi konstrukcjami, w
których niekiedy stosuje sie dodatkowo smugacze.
Amunicja pozoracyjna  przeznaczona jest do pozorowania strzelania i zapoznania sie
strzelajacego z przebiegiem i charakterystyka zjawiska strzalu. W broni strzeleckiej stosuje sie
przede wszystkim tzw. naboje  slepe , które pozbawione sa pocisku, lub których pocisk ulega
rozerwaniu podczas jego ruchu w lufie. Zagrozenia zwiazane z poslugiwaniem sie ta amunicja
sprowadzaja sie do niewielkiej, co najwyzej kilkudziesieciometrowej, wielkosci strefy
niebezpiecznej, zwiazanej z wyplywem z lufy produktów gazowych lub wylotem fragmentów
pocisku fikcyjnego.
Amunicja szkolna  wykorzystywana jest w procesie szkolenia do nauki budowy, dzialania,
poslugiwania sie nia i obslugiwania jej. Moze wystepowac w postaci naboi lub ich przekrojów.
Amunicja tego typu bezwzglednie pozbawiona jest jakichkolwiek materialów wybuchowych i
dlatego w toku calego procesu eksploatacji nie stanowi zagrozenia dla zycia i mienia.
Amunicja treningowa  przeznaczona jest do nauki ladowania, omawiania wspóldzialania
mechanizmów, wykonywania rzutów itp. Podobnie jak amunicja szkolna pozbawiona jest
materialów niebezpiecznych. Elementy naboju, które szybciej sie zuzywaja lub oddzialywuja
niszczaco na bron moga byc wykonane z innych materialów lub moga miec nieco zmieniona
konstrukcje.
Amunicja do badan  stosowana jest do kontroli wlasciwego dzialania mechanizmów broni
i sprawdzania wytrzymalosci luf. Naboje tego typu maja klasyczna konstrukcje, z tym, ze
uzyskuje sie dzieki nim np. wieksze cisnienia maksymalne. Oddanie strzalu z broni przy
cisnieniu wyzszym o kilkadziesiat procent (w stosunku do nominalnego cisnienia maksymalnego
dla danego naboju) powoduje, ze moga sie ujawnic wady konstrukcyjne i materialowe w lufie lub
w mechanizmach broni. Tak, wiec strzelanie amunicja do badan praktycznie weryfikuje
wytrzymalosciowo caly uklad miotajacy i funkcjonujace w jego obrebie mechanizmy.
Amunicja kontrolno-pomiarowa  przeznaczona jest do okreslania stanu zuzycia
elementów broni, okreslania wielkosci luzów, pomiarów ich wielkosci itp. Pozbawiona jest
elementów niebezpiecznych i najczesciej wystepuje w postaci metalowych atrap, które ksztaltem
i wygladem przypominaja naboje bojowe.
1.2. Budowa i dzialanie naboi strzeleckich
Zasadniczym przeznaczeniem naboi strzeleckich jest razenie sily zywej i, w mniejszym
stopniu, nieopancerzonej lub lekkoopancerzonej techniki bojowej. W zdecydowanej wiekszosci
przypadków jest to oddzialywanie na cel energia kinetyczna pocisku. Aby uzyskac wymagany
stopien porazenia celu od broni strzeleckiej wymaga sie m.in. prostoty eksploatacji, odpowiedniej
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 3 / 48
szybkostrzelnosci i celnosci. By sprostac tym wymaganiom naboje strzeleckie charakteryzuja sie
powtarzalna konstrukcja i zwarta budowa. Wszystkie elementy wchodzace w ich sklad do chwili
strzalu polaczone sa w jedna calosc tworzac tzw. nabój zespolo ny (scalony). Róznice w
konstrukcji nabojów wynikaja przede wszystkim z typu broni, do jakiej sa stosowane, rodzaju i
sposobu oddzialywania na cel oraz zastosowanych technologii.
1.2.1. Amunicja bojowa
W typowym bojowym naboju strzeleckim mozemy wyróznic nastepujace, przedstawione na
rys. 1. elementy. Pocisk (1) jest miotanym elementem razacym, który oddzialywuje bezposrednio
na cel. Sposób razenia uzalezniony jest od jego konstrukcji. Ladunek miotajacy (2) sklada sie ze
scisle okreslonej nawazki prochu o odpowiednich wlasciwosciach fizyko-chemicznych i
geometrii ziaren. Elementem odpowiedzialnym za pobudzenie ladunku miotajacego jest splonka
zapalajaca (3), która jest osadzona w znajdujacym sie w dnie luski gniezdzie. Luska (4) jest
elementem laczacym poszczególne czesci naboju w jedna calosc.
Odpalenie naboju nastepuje na skutek
mechanicznego oddzialywania iglicy broni na splonke
zapalajaca, która pobudza impulsem ogniowym
(plomien, temperatura, gorace czastki stale) ladunek
miotajacy. Oprócz splonek naklóciowych
(uderzeniowych) mozliwe jest stosowanie splonek
Rys. 1. Budowa
naboju strzeleckiego
elektrycznych, o lepszych charakterystykach dzialania.
Jednakze w amunicji wojskowej znalazly one
1  pocisk;
zastosowania, zas w konstrukcjach cywilnych (do celów
2  ladunek miotajacy;
wyczynowych) sa bardzo rzadkie. Spalajacy sie proch
3  luska;
dostarcza duze ilosci gazów, które znajdujac sie w
4  splonka zapalajaca;
ograniczonej objetosci powoduja powstanie duzego
cisnienia w lusce. To cisnienie oddzialywujac na dno
luski przyczynia sie do powstania odrzutu broni,
dzialajac zas na dno pocisku powoduje jego ruch w
przewodzie lufy. Podczas spalania ladunku miotajacego
nastepuje wiec zamiana energii chemicznej prochu na energie kinetyczna pocisku. Zjawisku temu
towarzysza znaczne straty energii. Typowa sprawnosc ukladu oscyluje w granicach 20 %  tj.
tylko taki procent energii uzyskanej z reakcji spalania jest efektywnie wykorzystany do
napedzania pocisku.
1.2.1.1. Budowa pocisków
Pocisk jest najwazniejszym elementem naboju, decydujacym o skutecznosci razenia celu. Ze
wzgledu na róznorodne sposoby oddzialywa nia na przegrode w ramach jednego wzoru naboju
wystepuje czesto kilka pocisków rózniacych sie konstrukcja (ksztaltem, rozlozeniem masy w
jego obrebie) i gabarytami. W zwiazku z tym, ze przy urzadzeniach celowniczych broni
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 4 / 48
strzeleckiej najczesciej brak jest mozliwosci wprowadzania poprawek na inny typ pocisku,
oprócz wymaganego skupienia, zasiegu i skutecznosci razenia konstrukcja wszystkich pocisków
stosowanych w jednym naboju powinna zapewniac zadowalajaca zgodnosc ksztaltu toru lotu
(celnosc). Umozliwia to prowadzenie skutecznego strzelania z wykorzystaniem jednego
celownika cala gama amunicji o róznym przeznaczeniu bojowym.
W typowym pocisku strzeleckim mozna wyróznic
nastepujace, przedstawione na rys. 2. elementy.
Rys. 2. Elementy zarysu
Wierzcholek pocisku (1), to jego eleme nt, na który
typowego pocisku
najczesciej nanoszone jest malowanie odrózniajace,
strzeleckiego
które stosuje sie w celu szybkiej identyfikacji rodzaju
1  wierzcholek;
pocisku. Wierzcholek pocisku przechodzi w czesc
2  czesc ostrolukowa
ostrolukowa (2), która razem z nim tworzy tzw. czesc
(ostroluk);
glowicowa pocisku. Pociski wystrzeliwane z
3  rowek;
predkoscia naddzwiekowa charakteryzuja sie mala
4  czesc prowadzaca
(wiodaca);
srednica wierzcholka i duza dlugoscia czesci
5  czesc denna (dno);
glowicowej. Podyktowane jest to checia uzyskania jak
najmniejszej wartosci oporu czolowego, który decyduje
o zasiegu maksymalnym, a tym samym o wartosci
predkosci (energii kinetycznej) pocisku na poszczególnych odcinkach toru lotu. W takich
pociskach zarys ostroluk u najczesciej stanowi wycinek okregu o promieniu równym kilku
srednicom pocisku. Ogólnie im bardziej smukla jest czesc glowicowa pocisku, tym mniejszy jest
jego opór czolowy (rys. 3). Wydluzanie tej czesci jest jednak ograniczone koniecznoscia
wlasciwego prowadzenia pocisku w przewodzie lufy. Elementem za to odpowiedzialnym jest
czesc prowadzaca (4), która ma ksztalt walcowy. Odpowiednio dobrane jej wymiary i tolerancje
wykonania umozliwiaja takie prowadzenie pocisku w lufie, które eliminuja wplyw
towarzyszacych ruchowi postepowemu i obrotowemu pocisku wahan na jego celnosc i skupienie.
W pociskach amunicji stosowanej do broni automatycznej czesto na czesci prowadzacej
wykonuje sie pierscieniowy rowek (3). Spelnia on kilka istotnych funkcji:
" dzieki obcisnieciu w tym miejscu luski ustala w pewnym okreslonym przedziale wartosc
sily (cisnienia gazów prochowych) potrzebnej do rozcalenia naboju; ma to duze znaczenie
we wstepnym okresie strzalu (tzw. pirostatycznym), poniewaz wplywa bezposrednio na
wielkosc cisnienia maksymalnego i predkosc wylotowa pocisku  tym samym na
powtarzalnosc warunków strzalu;
" podczas dynamicznego dosylania obcisnieta w tym miejscu krawedz luski uniemozliwia
wsuniecie sie poddanego dzialaniu duzej sily bezwladnosci pocisku do luski; dzieki temu
nie ulegaja uszkodzeniu ziarna prochowe i nie zmniejsza sie objetosc, w której spala sie
ladunek miotajacy;
" przy wyhamowaniu doslanego do komory nabojowej naboju polaczenie z luska zapobiega
jego rozcaleniu i wcieciu sie pocisku w bruzdy przewodu lufy; skutkowaloby to
zwiekszeniem objetosci spalania, zmiana poczatkowych warunków palenia sie prochu i w
konsekwencji brakiem powtarzalnosci warunków strzalu.
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 5 / 48
 W czesci naprzeciwleglej wierzcholkowi znajduje sie dno pocisku (5). W zaleznosci od
odleglosci strzelania i predkosci pocisku dno moze miec ksztalt walcowy lub stozkowy.
Walcowy ksztalt czesc denna przyjmuje najczesciej wtedy, gdy pocisk por usza sie z
predkosciami poddzwiekowymi lub, przy wiekszych predkosciach ruchu, gdy zasieg jego
skutecznego razenia jest stosunkowo krótki. Nachylenie pobocznicy stozka w czesci dennej
najczesciej zawiera sie w przedziale 5÷9º. Jak widac na rys. 3. wspólczynnik sily oporu
powietrza przyjmuje wartosci najwieksze dla predkosci powyzej 1 Ma. Dlatego tez stosowanie
stozkowej czesci dennej (zmniejsza
wartosc tego wspólczynnika) ma
uzasadnienie konstrukcyjne przede
wszystkim wtedy, gdy dla pocisku
poruszajacego sie z predkoscia
naddzwiekowa chcemy uzyskac
zadowalajaca celnosc i skupienie
równiez ponizej 1 Ma (na duzych
predkosciach).
Konstrukcja pocisków
strzeleckich uzalezniona jest od
sposobu ich oddzialywania na cel. W
przewazajacej czesci pocisków
strzeleckich dzialanie razace
sprowadza sie do przekazania celowi
okreslonej energii kine tycznej,
uzyskanej podczas strzalu. Energia
kinetyczna na torze lotu jest
systematycznie tracona na
pokonanie sil oporu osrodka ruchu i,
Rys. 3. Udzial poszczególnych czesci pocisku w wielkosci w mniejszym stopniu, na pokonanie
wspólczynnika sily oporu powietrza dla typowego pocisku
sil grawitacyjnych. Dlatego tez
strzeleckiego (powyzej) i widok strugi powietrza oplywajacej
oprócz kalibru, masy pocisku i jego
taki pocisk (ponizej)
predkosci, istotna charakterystyka
pocisku jest wartosc wspólczynnika balistycznego, która okresla podatnosc pocisku na utrate
predkosci (energii) na torze lotu. Pewna niewielka grupa pocisków strzeleckich oddzialywuje na
cel wykorzystujac inne rodzaje energii np. energie chemiczna.
Przykladowa budowa podstawowych wzorów pocisków strzeleckich przedstawiona jest na
rys. 4, a opis i sposób dzialania podano ponizej.
Pociski zwykle  ich podstawowym przeznaczeniem jest zwalczanie sily zywej lub, rzadziej,
nieopancerzonej techniki bojowej. Z uwagi na swoja budowe i charakterystyki taktyczno-
techniczne ich efektywnosc w zwalczaniu innych celów moze byc jednak niewystarczajaca.
Mozna wyróznic trzy podstawowe typy pocisków zwyklych: lekki (rys. 4a), ciezki (rys. 4b) i z
rdzeniem stalowym (rys. 4c). Pocisk zwykly sklada sie z plaszcza (2) i rdzenia olowianego (1).
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 6 / 48
 Plaszcz ma za zadanie scalic wszystkie elementy w jeden zespól, zapewnic odpowiednia
predkosc postepowa (jego energia kinetyczna) i obrotowa pocisku (stabilizacja momentem
zyroskopowym) oraz nadac mu jednakowy ksztalt i wymiary (wazne z punktu widzenia balistyki
zewnetrznej). W tym celu plaszcze wykonuje sie jako elementy tloczone na prasach w
precyzyjnych matrycach, które zapewniaja wymagana powtarzalnosc ksztaltów i precyzje
wymiarów. Czesc prowadzaca w plaszczu odpowiedzialna jest za wlasciwa wspólprace z
bruzdami przewodu lufy. Dlatego musi umozliwiac wciecie sie pocisku w bruzdy (uszczelnienie
przestrzeni zapociskowej i zapobieganie przerywaniu sie gazów prochowych przed pocisk) i
przeniesienie momentu obrotowego (nadanie pociskowi rotacji niezbednej do jego stabilizacji na
torze lotu). W tym celu plaszcze wykonuje sie z materialów plastycznych o niezbyt duzej
twardosci i odpowiedniej wytrzymalosci. Najczesciej sa to stopy na bazie miedzi (np. tombak,
mosiadz M90) lub miekkie stale platerowane takimi stopami (np. BW8). Materialy te
umozliwiaja wypelnienie podstawowych funkcji plaszcza przy jednoczesnie umiarkowanym
wplywie swych charakterystyk na zuzywanie sie przewodu lufy oraz umozliwiaja skuteczne
zabezpieczenie pocisku przed korozja.
Rdzen jest elementem odpowiedzialnym za nadanie masy pociskowi, a po uderzeniu w cel 
za przekazanie energii kinetycznej. Wykonany jest ze stopu na bazie olowiu z niewielkim
dodatkiem antymonu (najczesciej ponizej 2 %). Pierwiastek ten wplywa na zmniejszenie
przyczepnosci olowiu do narzedzi (ulatwienie technologiczne), jego utwardzanie i mniejsza
podatnosc na odksztalcenie po uderzeniu w cel. Im wiecej antymonu, tym stop staje sie twardszy.
Juz jego kilkuprocentowy dodatek powoduje, ze tak uzyskany material staje sie trudnoobrabialny
metodami obróbki plastycznej. Obecnie coraz czesciej w miejsce wysoce toksycznego olowiu
zaczyna sie wprowadzac jego substytuty. Sa to najczesciej kompozyty na bazie wolframu, które
przy analogicznej gestosci materialu rdzenia nie zmieniaja charakterystyk masowo-
bezwladnosciowych dotychczasowych pocisków, nieco poprawiajac zdolno sci penetracyjne
takiej amunicji.
W przypadku pocisków zwyklych z rdzeniem stalowym zamiast wykonanego z olowiu
rdzenia stosuje sie koszulke olowiana (3). Jest ona odpowiedzialna za osiowosymetryczne
ulozenie rdzenia stalowego (4) i zwiekszenie masy pocisku w obrebie jego wierzcholka. Z uwagi
na swoja plastycznosc przejmuje tez czesc odksztalcen wcinajacego sie w bruzdy lufy plaszcza.
Rdzenie wykonuje sie najczesciej ze stali weglowych zwyklej jakosci, rzadko kiedy
wprowadzajac ich obróbke cieplno-chemiczna (np. hartowanie).
Pociski lekkie przeznaczone sa do zwalczania celów na stosunkowo krótkich odleglosciach,
gdzie, pomimo mniejszej masy, dysponuja jeszcze znaczna energia kinetyczna oraz zachowuja
wymagana celnosc i skupienie. Pociski ciezkie stosuje sie przede wszystkim do strzelan na
wieksze odleglosci z broni pokladowej lub z broni umieszczonej na podstawach. Ciezki pocisk ze
stozkowa czescia denna jest mniej podatny na podmuchy wiatru i moze skutecznie razic cele na
znacznie wiekszych odleglosciach niz pocisk lekki. Na analogicznych odleglosciach dysponuje
tez wieksza od poprzednika energia kinetyczna i uzyskuje wiekszy o kilkadziesiat procent zasieg
maksymalny. Uniwersalnymi cechami charakteryzuja sie natomiast pociski z rdzeniem
stalowym. Zastosowanie takiego rdzenia spowodowalo pewne zmniejszenie masy i zasiegu
pocisku, w stosunku do pocisku ciezkiego, ale twardszy rdzen poprawil jego skutecznosc
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 7 / 48
oddzialywania na technike bojowa. Dzieki duzej predkosci na poczatkowym odcinku toru lotu
uzyskuje sie jego plaska trajektorie, co sprzyja poprawie celnosci i umozliwia zwalczanie nawet
niewielkich celów. Dzialanie na sile zywa jest zblizone do pocisków z rdzeniem olowianym, z
tym, ze w tamtych konstrukcjach przy uderzeniu czesto wystepuje zjawisko rozwiniecie sie
czesci wierzcholkowej pocisku (tzw. grzybkowanie). Dzieki temu zwieksza sie powierzchnia
oddzialywania na cel i nastepuje przekazanie mu w tym samym czasie wiekszej ilosci energii.
Pociski z rdzeniem stalowym szczególnie skuteczne sa przy zwalczaniu sily zywej oslonietej
indywidualnymi oslonami balistycznymi (helmy, kamizelki kuloodporne). Po spenetrowaniu
takiej przegrody czesciowo odksztalcone pociski skuteczniej przekazuja swoja energie
kinetyczna na sile zywa doprowadzajac do jej obezwladnienia. Do pocisków zwyklych zaliczyc
mozna równiez pociski wyborowe. Oprócz adoptowanych do tego celu typowych, omówionych
powyzej wzorów, mozna tu wyróznic odmiany pocisków ciezkich z wglebieniem
wierzcholkowym. W tym przypadku plaszcz zakladany jest od strony dna i zwezany na
wierzcholku, gdzie tworzy charakterystyczne niewielkie zaglebienie. Dzieki temu uzyskuje sie
jednolita, plaska powierzchnie dna i precyzyjny ksztalt wierzcholka pocisku. Taka konstrukcja
sprzyja poprawie skupienia. Zarówno gazy prochowe (dno pocisku), jak i oplywajaca pocisk na
torze lotu struga powietrza (wierzcholek i dno pocisku) bardziej symetrycznie oddzialywuja na
niego, zmniejszajac wartosc momentów sil zaklócajacych jego ruch.
Rys. 4. Przykladowa budowa podstawowych typów pocisków strzeleckich: a  pocisk zwykly lekki,
b  pocisk zwykly ciezki, c  pocisk zwykly z rdzeniem stalowym, d  pocisk smugowy, e  pocisk
przeciwpancerny, f  pocisk zapalajaco-smugowy, g  pocisk przeciwpancerno-zapalajacy, h  pocisk
przeciwpancerno-zapalajaco-smugowy, i  wskaznikowo-zapalajacy, j  pocisk odlamkowo-zapalajacy;
1  rdzen olowiany, 2  plaszcz, 3  koszulka olowiana, 4  rdzen stalowy, 5  tulejka, 6  masa smugowa,
7  masa zaplonowa, 8  miseczka, 9  rdzen przeciwpancerny, 10  masa zapalajaca, 11  splonka
zapalajaca, 12  bezpiecznik, 13  iglica, 14  podkladka, 15  czepiec balistyczny, 16  tulejka
przebijajaca, 17  obsada splonki pobudzajacej, 18  splonka pobudzajaca,
19  material wybuchowy
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 8 / 48
 Pociski smugowe (rys. 4d)  sluza do wskazywania celów dla innych srodków ogniowych,
jak równiez do korygowania strzelania (wstrzeliwania sie). Ich konstrukcja umozliwia
obserwowanie toru lotu pocisku, poniewaz w czasie lotu emituje on promieniowanie swietlne.
Mozliwe jest to dzieki obecnosci w czesci dennej pocisku smugacza tj. zaprasowanej w stalowej
tulejce (5) pirotechnicznej masy smugowej (6). Podczas strzalu wysoka temperatura i cisnienie
gazów prochowych oddzialywujac na mase zaplonowa (7) powoduja jej zapalenie. Ta z kolei
zapala wlasciwa mase smugowa, która spalajac sie kolejnymi warstwami emituje
promieniowanie tworzac charakterystyczna  smuge swietlna (dym, ogien). Zastosowanie masy
zaplonowej wynika z checi zwiekszenia pewnosci zapalenia smugacza. W zaleznosci od skladu
chemicznego moze ona miec kolor od niebieskiego do czerwonego. Smugacze wykonywane sa z
mas pirotechnicznych, w sklad których wchodza skladniki palne (np. proszki magnezu, glinu,
stopy tych pierwiastków, zywice syntetyczne ), utleniacze (np. azotany, chlorany i tlenk i baru,
olowiu, potasu lub strontu), lepiszcza (np. szelak, pokost, zywice syntetyczne ) oraz
flegmatyzatory (parafina, wazelina, niektóre zywice). Paliwa w smugaczach musza spalac sie w
obecnosci utleniaczy, poniewaz intensywnosc tego zjawiska przy wykorzystaniu tlenu z
otoczenia jest zbyt mala. Spoiwa maja za zadanie zlaczenie w jedna calosc wszystkich
skladników masy oraz zapewnienie jej odpowiedniej wytrzymalosci, zas rola flegmatyzatorów
jest spowolnienie procesu palenia sie masy pirotechnicznej i tym samym wydluzenie czasu
dzialania smugacza. Predkosc jego palenia sie zalezna jest od skladu chemicznego masy, stopnia
jej zaprasowania (cisnienia rzedu kilkuset MPa) i od rodzaju zastosowanego flegmatyzatora. W
niektórych konstrukcjach pocisków smugowych stosuje sie masy pirotechniczne, które daja
efekty swietlne tylko w zakresie podczerwieni. Obserwacji torów lotu takich pocisków mozna
dokonac tylko przy uzyciu nocnych urzadzen obserwacyjnych (nokto - lub termowizyjnych). Ma
to na celu ograniczenie liczby osób, które moglyby obserwowac tor lotu pocisku (najczesciej do
uzytkownika takiego typu amunicji) i które moglyby okreslic miejsce skad padl strzal. W celu
utrudnienia lokalizacji stanowiska strzeleckiego, z którego strzela sie klasyczna amunicja
smugowa stosuje sie opóznione zapalenie smugacza. Mozna to zrealizowac poprzez zastosowanie
kilku warstw mas pirotechnicznych (zaplonowa, posrednia i zasadnicza) lub przez zastosowanie
miseczki, która oddziela mase pirotechniczna od gazów prochowych. W pierwszym przypadku
dwie pierwsze warstwy przez krótki czas palenia sie nie daja efektów swietlnych, w drugim 
nagrzana przez gazy prochowe miseczka z opóznieniem zapala smugacz. W obu przypadkach
efekt swietlny ze spalania zasadniczej masy smugowej uzyskuje sie dopiero na odleglosci
kilkudziesieciu ÷ stukilkudziesieciu metrów od wylotu pocisku z lufy.
W przypadku stosowania plaszczy stalowych, platerowanych masy pirotechniczne
najczesciej prasuje sie bezposrednio do plaszcza (wieksza wytrzymalosc plaszcza i odpornosc na
wysoka temperature), przy plaszczach mosieznych zas czesciej stosuje sie masy smugowe
prasowane w tulejki stalowe.
Z uwagi na to, ze pociski smugowe czesto maja mase mniejsza od pocisków zwyklych, a
spalajacy sie smugacz pomniejsza ja na torze lotu (zmieniajac równoczesnie charakterystyki
masowo-bezwladnosciowe) porównywalnosc torów lotu obu typów pocisków wystepuje tylko na
niewielkim odcinku toru lotu. Dla amunicji karabinowej jest to zwykle nie wiecej niz kilkaset
metrów, dla naboi wielkokalibrowych jest to odleglosc nieco wieksza.
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 9 / 48
 Amunicje smugowa stosuje sie najczesciej w polaczeniu z nabojami zwyklymi. Zeby mozna
bylo wstrzeliwac sie w cel do magazynka (tasmy) laduje sie naprzemiennie amunicje
podstawowa i smugowa. Najczesciej stosuje sie sekwencje: 5 naboi zwyklych, 1 smugowy,
5 naboi zwyklych, 1 smugowy itd.
Pociski przeciwpancerne (rys. 4e)  przeznaczone sa przede wszystkim do zwalczania
celów opancerzonych (np. wozy bojowe, smiglowce), niszczenia innego sprzetu bojowego oraz
infrastruktury technicznej. Dzialanie niszczace strzeleckich pocisków przeciwpancernych
sprowadza sie do bezposredniego uszkadzania wrazliwych czesci i mechanizmów (np. silnik,
zawieszenie) oraz, po spenetrowaniu pancerza, dzialania razacego na oslonieta nim sile zywa i
istotne elementy wyposazenia (np. urzadzenia celownicze). Swoja budowa przypominaja pociski
zwykle z rdzeniem stalowym, z ta róznica, ze rdzenie przeciwpancerne (9) wykonywane sa z
odpowiednio obrobionych cieplno-chemicznie stali narzedziowych lub stopów (
spieków) na
bazie wolframu. Takie rdzenie (penetratory) charakteryzuja sie tez najczesciej wieksza dlugoscia
i innym ksztaltem wierzcholka (bardziej  zaostrzonym ). Dzialanie przeciwpancerne polega tu na
oddzialywaniu pocisku swoja energia kinetyczna (sila bezwladnosci) na przegrode, która
wykonana jest najczesciej z materialu o twardosci mniejszej niz ta, jaka charakteryzuje sie rdzen
przeciwpancerny. Podczas uderzenia w cel nastepuje przebijanie koszulki i plaszcza przez
penetrator, dzieki czemu amortyzuja one skokowy wzrost naprezen towarzyszacych zderzeniu z
przegroda. Taka konstrukcja, pomimo niewielkiej strat y energii kinetycznej, umozliwia w chwili
zderzenia z celem ochrone rdzenia przed rozbiciem. W procesie penetracji pancerza najczesciej
bierze udzial tylko sam penetrator  koszulka z plaszczem pozostaja na zewnatrz przebijanej
przegrody. Sprzyja to osiagnieciu wiekszego energetycznego obciazenia przekroju (wartosci
energii kinetycznej odniesionej do wielkosci powierzchni oddzialywania) i poprawie z
dolnosci
penetracyjnych.
Niektóre konstrukcje pocisków przeciwpancernych pozbawione sa koszulki olowianej  w
takim przypadku odksztalcenia towarzyszace wcinaniu sie w bruzdy przewodu lufy przejmuje w
calosci mosiezny (najczesciej) plaszcz, który musi miec wtedy wieksza grubosc. W amunicji
strzeleckiej rzadziej wykorzystuje sie pociski przeciwpancerne z odkrytym wierzcholkiem.
Zamiast zakladanego od wierzcholka pelnego plaszcza stosuje sie wtedy pólplaszcz montowany
od strony dna pocisku, który obciskany jest na rdzeniu przeciwpancernym. Coraz czesciej jednak,
z uwagi na znaczaco lepsze zdolnosci penetracyjne, zaczyna wykorzystywac sie strzeleckie
podkalibrowe pociski przeciwpancerne z odrzucanym sabotem. W amunicji wielkokalibrowej i
(rzadziej) karabinowej do napedzania przeciwpancernych penetratorów stosuje sie plastikowe
odmiany pólplaszczy (saboty), których zadaniem jest nadanie rdzeniom predkosci postepowej i
obrotowej, a po wylocie z lufy  rozdzielenie sie z nimi. Zastosowanie lekkich sabotów w
polaczeniu z podkalibrowymi rdzeniami pozwala na uzyskanie duzych predkosci penetratorów
(poprawa przebijalnosci, zwiekszenie zasiegu skutecznego razenia, skrócenie czasu dolotu do
celu), plaskich trajektorii lotu (poprawa celnosci) oraz zmniejszenie wplywu wiatru i opadów na
ksztalt toru lotu (poprawa celnosci i skupienia). Zastosowanie tego typu amunicji wymaga jednak
stosowania innych niz standardowe przyrzadów celowniczych.
Pociski zapalajaco-smugowe (rys. 4f)  sa to pociski przeznaczone do zapalania celów
latwopalnych (np. paliwa ciekle, gazy) i wzniecania pozarów, w których, dzieki obecnosci
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 10 / 48
smugacza, mozemy obserwowac tor ich lotu i miejsce upadku. Taka konstrukcja umozliwia
natychmiastowe sprawdzenie skutecznosci prowadzonego ognia i ewentualna jego korekcje.
Oprócz omówionego powyzej smugacza w wierzcholku takiego pocisku znajduje sie
pirotechniczna masa zapalajaca (10), która jest wrazliwa na pobudzenie poprzez jej zgniecenie.
Przy uderzeniu w cel nastepuje odksztalcenie plaszcza, gwaltowne scisniecie tej masy
(towarzyszy mu równiez wydzielanie ciepla) i jej zapalenie sie. Oprócz pojawiajacego sie
intensywnego plomienia nastepuje dodatkowe dzialanie razace od znajdujacego sie w pocisku
rdzenia (oddzialywanie energia kinetyczna) i palacego sie smugacza (dodatkowy efekt
zapalajacy). W zaleznosci od konstrukcji tego typu pocisku mozemy spotkac sie z rdzeniem
olowianym, lub stalowym (rzadziej).
W masach zapalajacych obecnie stosuje sie jako skladnik palny glin lub magnez, zas w
charakterze utleniacza nadchlo ran lub chloran strontu. Zastosowanie mieszaniny glinu z termitem
i skladnikami pochodzenia organicznego powoduje przy pobudzeniu masy zwiekszenie
wydzielanego przez nia plomienia. Dawniej w charakterze substancji zapalajacej stosowano bialy
fosfor, ale z uwagi na jego nietrwalosc i toksycznosc obecnie nie jest on juz stosowany.
Pociski przeciwpancerno-zapalajace (rys. 4g)  wykorzystywane sa do niszczenia
urzadzen technicznych poprzez oddzialywanie energia kinetyczna penetratora (dzialanie
przebijajace) i dzialanie zapalajace. Budowa takiego pocisku zblizona jest do pocisku
przeciwpancernego, z tym, ze w czesci wierzcholkowej znajduje sie zaprasowana pirotechniczna
masa zapalajaca. Na skutek towarzyszacemu zderzeniu z celem zgnieceniu masy zapalajacej
nastepuje jej zaplon i oddzialywanie energia cieplna na cel (np. zapalenie ladunku w cysternie).
W celu poprawy skutecznosci dzialania zapalajacego w niektórych wzorach pocisków
zastosowano elaboracje masa pirotechniczna równiez w ich czesci dennej. Wynika to z faktu, ze
w przypadku uderzeniu bocznego lub gruby pancerz oddzialywanie zapalajace na cel ladunku
wierzcholkowego czesto okazywalo sie nieskuteczne. Aby zabezpieczyc od oddzialywania
wysokiego cisnienia i temperatury gazów prochowych zlokalizowana w dnie pocisku mase
zapalajaca nalezy zastosowac w nim miseczke (8). Pociski tego typu nadaja sie szczególnie do
zapalania materialów latwopalnych znajdujacych sie w zbiornikach.
Pociski przeciwpancerno -zapalajaco-smugowe (rys. 4h)  maja przeznaczenie analogiczne
jak pociski przeciwpancerno-zapalajace, lecz w celu obserwacji ich toru lotu, mozliwosci
korekcji ognia oraz natychmiastowej oceny skutków razenia stosuje sie w ich konstrukcji
smugacze. Obecnosc smugacza zmniejsza wymiary i mase rdzenia, a przez to i zdolnosc
penetracji pancerza.
Pociski wskaznikowo-zapalajace (rys. 4i)  przeznaczone sa do wskazywania celów,
wstrzeliwania sie z broni podwieszanej pod niektóre typy granatników (dzial bezodrzutowych)
oraz do strzelan sprawdzajacych. Z uwagi na wysoki koszt i silne dzialanie razace takich
pocisków ta ostatnia funkcja pelniona jest niezwykle rzadko. Czesciej wykorzystuje sie te pociski
do wskazywania celów dla innych srodków ogniowych lub do oznaczania miejsc upadku
pocisków, gdyz przy podobnej balistyce nie jest konieczne wstrzeliwanie sie znacznie drozszym,
zasadniczym typem pocisku wystrzeliwanego z granatnika (dziala bezodrzutowego).
Wskazywanie miejsca upadku pocisku jest mozliwe dzieki zastosowaniu w jego wierzcholku
materialu wybuchowego o dzialaniu blyskowo-dymno-zapalajacym. Aby uzyskac pewne
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 11 / 48
pobudzenie pocisku mozna zastosowac splonke zapalajaca (11), która pobudzona w momencie
uderzenia w cel przez iglice (13) spowoduje zadzialanie pocisku, przejawiajace sie pojawieniem
dobrze widocznego, jasnego blysku ognia i obloku intensywnego dymu. Pobudzanie
bezwladnosciowe wrazliwej splonki zapalajacej wymaga zastosowania zabezpieczenia w postaci
bezpiecznika sztywnego (12) oraz elementu odpowiedzialnego za wlasciwe ustalenie iglicy i
zamortyzowanie jej ruchu podczas strzalu (14). Koszulka (3) i znajdujacy sie w czesci dennej
pocisku rdzen olowiany stanowia tylko wypelniacz, który nadaje mu mase i ewentualnie bierze
udzial w razeniu celu energia kinetyczna pocisku. Wykorzystywanie przeciwko sile zywej tego
typu amunicji wybuchajacej stanowi naruszenie miedzynarodowych konwencji i stanowi
przestepstwo wojenne !!!
Pociski odlamkowo -zapalajace (rys. 4j)  stosuje sie do zapalania materialów
latwopalnych, obiektów wykonanych z drewna i innych urzadzen technicznych. Zastosowanie w
tych konstrukcjach znacznej ilosc kruszacego materialu wybuchowego (np. pentrytu) powoduje
zwiekszenie skutecznego promienia razenia odlamkami, fala detonacyjna i produktami detonacji.
Natomiast uwrazliwienie materialu wybuchowego proszkie m glinu wzmacnia jego dzialanie
zapalajace. Wykorzystanie silnego materialu wybuchowego (19) wymusilo jego umieszczenie w
tulejce (5), która ulegajac fragmentacji dostarcza wymagana liczbe odlamków. Jednoczesnie do
zainicjowania tego materialu nalezy zastosowac odpowiednia splonke pobudzajaca (18)
umieszczona w takiej obsadzie (17), która umozliwialaby zabezpieczonej czepcem balistycznym
(15) tulejce przebijajacej (16) pewne jego pobudzenie.
1.2.1.2. Ladunek miotajacy
Ladunek miotajacy to element naboju, który jest zródlem energii do nadania pociskowi
odpowiedniej predkosci (energii kinetycznej). Proces ten sprowadza sie do spalania ladunku w
poczatkowo zamknietej objetosci, dzieki czemu nastepuje doplyw duzej objetosci gazów
prochowych. Sprezone w ten sposób gazy oddzialywujac duzym cisnieniem na dno
umieszczonego w lusce pocisku powoduja jego odlaczenie sie od reszty naboju i ruch w
przewodzie lufy. Im dluzej i im wieksze cisnienie oddzialywuje na pocisk, tym uzyskuje on
wieksza predkosc wylotowa.
Ladunki miotajace skladaja sie z okreslonej nawazki (masy) prochu, który wystepuje w
postaci ziaren o okreslonej geometrii (ksztalcie i wymiarach). To wlasnie geometria ziarna
(rys. 5), oprócz skladu chemicznego, ma zasadniczy wplyw na proces doplywu gazów w czasie
spalania ladunku miotajacego i, w konsekwencji, na wartosc cisnienia maksymalnego
(wytrzymalosc lufy) oraz na predkosc wylotowa pocisku. W zaleznosci od sposobu spalania
rozrózniamy ziarna o stalej powierzchni spalania (rys. 5a) tzw. neutralne, ziarna o rosnacej
powierzchni spalania (rys. 5b) tzw. progresywne i ziarna o malejacej powierzchni spalania (rys. 5
c ÷ g) tzw. degresywne. W przypadku ziaren wykonanych z materialu jednorodnego,
izotropowego, spalajacego sie przy stalym cisnieniu ziarna neutralne podczas spalania
dostarczaja w kolejnych chwilach czasowych jednakowej objetosci gazów prochowych. Przy
spalaniu ziaren degresywnych ta objetosc w kazdej chwili czasowej zmniejsza sie natomiast w
przypadku ziaren progresywnych objetosc ta w kolejnych chwilach zwieksza sie (tylko do chwili
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 12 / 48
rozpadu ziarna  dalej spalaja sie degresywnie).
Dobór ksztaltu ziarna prochowego uzalezniony
jest od uzyskania wymaganego cisnienia
maksymalnego gazów prochowych, masy
ladunku miotajacego i objetosci w jakiej zaczyna
sie palic, dlugosci i srednicy przewodu lufy oraz
masy pocisku.
Ladunki miotajace stosowane w nabojach
Rys. 5. Przykladowe ksztalty ziaren prochowych:
strzeleckich wykonywane sa najczesciej z prochu
a  ziarno jednokanalikowe (rurka), b  ziarno
nitrocelulozowego, rzadziej stosuje sie proch
wielokanalikowe, c  plytka, d  wstega,
nitroglicerynowy. Wynika to z nizszej ceny
e  kulka, f  walec, g  krazek
prochu nitrocelulozowego, jego mniejszego
erozyjnego oddzialywania na przewód lufy oraz, lokalnie, z wiekszej dostepnosci surowców i
opanowania technologii produkcji okreslonego rodzaju prochu. Podstawowym skladnikiem obu
typów prochów jest azotan celulozy (nitroceluloza , przestarzale: bawelna strzelnicza). W
zaleznosci od rodzaju zastosowanego w procesie jej zelatynizacji (uplastyczniania)
rozpuszczalnika mozna uzyskac proch nitrocelulozowy (rozpuszczalniki lotne np. eter, alkohol
etylowy) lub nitroglicerynowy (rozpuszczalniki trudnolotne np. nitrogliceryna, nitroguanidyna,
dwunitrodwuglikol). Te pierwsze rozpuszczalniki w procesie produkcyjnym ulatniaja sie z masy
prochowej, natomiast te drugie czesciowo w niej pozostaja. W sklad tzw. ciasta prochowego w
niewielkich ilosciach (rzedu kilku procent) moga wchodzic róznego typu dodatki. Ich dzialanie
moze byc zwiazane z poprawa technologii produkcji (tzw. dodatki technologiczne),
zwiekszeniem trwalosci chemicznej prochu (mozliwosc dluzszego skladowania), poprawie jego
wlasciwosci mechanicznych (odpornosc na warunki eksploatacji), zmiana wrazliwosci na
okreslone bodzce zewnetrzne (np. pewniejsze pobudzenie od splonki, niepobudzenie od bodzców
wystepujacych w czasie eksploatacji), zmiana predkosci palenia sie (optymalizacja procesu
doplywu gazów prochowych) , obnizeniem temperatury produktów spalania (zmniejszenie efektu
swietlnego towarzyszacego strzalowi), zmniejszeniem erozyjnego oddzialywania na lufe
(zwiekszenie trwalosci lufy). Ziarna prochów nitrocelulozowych czesto pokrywane sa na
zewnetrznych powierzchniach cienka warstwa grafitu (tzw. grafityzowanie prochu). Ma to na
celu zmniejszenie ich chropowatosci (zwiekszenie gestosci usypowej), uodpornienia na
elektryzowanie sie ziaren (lepsze zabezpieczenie przed przypadkowym zaplonem) i zmniejszenie
wspólczynnika tarcia (poprawienie ulozenia prochu w lusce). Dzieki temu zabiegowi otrzymuje
sie duza gestosc ladowania (duza mase prochu pomieszczona w malej objetosci). Najczesciej
spotyka sie ziarna prochowe o ksztalcie walców, rurek, splaszczonych kulek lub plytek. Sa to
ziarna o ksztaltu degresywnym (oprócz rurek). W celu zlagodzenia przebiegu degresywnosci
procesu spalania ziarna prochowe poddaje sie procesowi flegmatyzacji. Polega on na nasycaniu
ziarna substancja spowalniajaca proces spalania. Flegmatyzacja pozwala uzyskac charakter
spalania progresywnego w ziarnach o ksztalcie degresyw nym. Dzieki temu mozemy zastosowac
wiekszy ladunek, który napedzi pocisk do wiekszej predkosci wylotowej bez obawy osiagniecia
zbyt duzej wartosci cisnienia maksymalnego. Ziarna o ksztalcie progresywnym
(wielokanaliwowe) stosowane sa rzadko, np. w nabojach wielkokalibrowych.
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 13 / 48
 Prochy charakteryzuja sie ta szczególna cecha, ze sa w stanie spalac sie z wydzieleniem
ciepla bez pobierania tlenu z otoczenia. Jest to mozliwe dzieki temu, ze w najwazniejszych
skladnikach prochu zawarte sa substancje palne i utleniacz. Tak wiec reakcja ta moze zachodzic
bez zaklócen w przestrzeni zamknietej, wyizolowanej od wplywów czynników zewnetrznych
(np. pod woda, w kosmosie itp.). Produktami tej reakcji chemicznej rozkladu sa gazy (CO, CO2,
N2, H2, NO,CH4), woda (w postaci pary) i niewielka ilosc frakcji stalych (najczesciej ponizej 0,5
%).
Prochom (ziarnom prochowym) stosowanym w ladunkach nabojów strzeleckich stawia sie
szereg specyficznych wymagan. Aby je spelnic, powinny sie one charakteryzowac:
" odpowiednio wysokimi wlasciwosciami energetycznymi, które by zapewnily napedzanie
pocisków do jak najwiekszej predkosci przy jak najmniejszej masie ladunku;
" wymagana czuloscia, która z jednej strony zapewni pewnosc pobudzenia, a z drugiej
odpowiedni poziom bezpieczenstwa;
" dostatecznie duza staloscia chemiczna, która umozliwi dlugoletnia eksploatacje w
róznych warunkach bez zmiany ich wlasciwosci fizyko-chemicznych i balistycznych;
" okreslona wytrzymaloscia mechaniczna, która uniemozliwi ich kruszenie sie i zmiane
geometrii (ksztaltu i wymiarów) ziaren, przez co zmienilby sie charakter ich spalania;
" odpornoscia na wplyw czynników zewnetrznych, lub ten wplyw powinien byc powaznie
ograniczony (np. powinny byc jak najmniej higroskopijne);
" jak najmniejszym wplywem erozyjnego i korozyjnego oddzialywania na przewód lufy i
inne elementy broni;
" jak najmniejszym efektem swietlnym i dymnym podczas strzalu;
" regularnym bezdetonacyjnym procesem spalania, które mozna opisac okreslonymi
zaleznosciami matematycznymi (tzw. prawem spalania);
" jednolitymi wlasciwosci fizyko-chemicznymi i balistycznymi w calej partii prochu;
" prostym i niedeficytowym skladem surowcowym oraz tania i bezpieczna technologia
produkcji ziaren o powtarzalnych charakterystykach geometrycznych.
1.2.1.3. Luska
Luska jest jednym z wazniejszych elementów naboju strzeleckiego. Mimo, ze nie jest ona w
nim niezbedna, znaczaco upraszcza budowe oraz eksploatacje broni i amunicji. Spelnia kilka
istotnych, z punktu widzenia eksploatacyjnego i jakosci charakterystyk strzalu, funkcji:
- stanowi pojemnik na ladunek miotajacy i laczy w jedna calosc wszystkie pozostale
elementy naboju;
- ustala jednakowa objetosc poczatkowa, w której spala sie l miotajacy a sila jaka
adunek
obciska pocisk ustala wartosc sily (cisnienia) rozcalania naboju;
- umozliwia jednoznaczne ustalenie polozenia naboju w komorze nabojowej;
- zabezpiecza ladunek miotajacy przed wplywem czynników zewnetrznych (wilgoc,
uszkodzenia mechaniczne itp.);
- uszczelnia komore nabojowa podczas strzalu;
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 14 / 48
- zabezpiecza ladunek miotajacy przed samozaplonem od rozgrzanej scianki komory
nabojowej.
Luski poszczególnych naboi moga róznic sie budowa na kilka sposobów. W zaleznosci od
ksztaltu mozna wyróznic luski o ksztalcie walcowym (rys. 6b), stosowane np. w amunicji
pistoletowej i rewolwerowej oraz luski o ksztalcie butelkowym (rys. 6a), najczesciej
wykorzystywane w pozostalych typach amunicji. Luski walcowe stosuje sie w nabojach srednich
i duzych kalibrów, które nie zawieraja zbyt duzego ladunku miotajacego. Charakteryzuja sie
prosta konstrukcja i technologia wykonania. Naboje, które chcemy zaelaborowac (napelnic)
wieksza nawazka prochu przy zachowaniu umiarkowane ich dlugosci maja luski o ksztalcie
butelkowym. W takich luskach pocisk umieszcza sie i obciska w szyjce (1), zas ladunek
miotajacy znajduje sie w komorze (4) tulowia (3), które ma srednice wieksza niz szyjka. Róznica
srednic przyczynia sie do zwiekszenia objetosci w której mozna pomiescic proch, przez co nabój
moze uzyskac zwarta konstrukcje i jednoczesnie wymagane charakterystyki energetyczne. Tulów
luski przyjmuje najczesciej ksztalt stozka o niewielkiej zbieznosci tak, aby podczas ekstrakcji w
warunkach dzialania wysokiego cisnienia gazów prochowych nie nastepowalo zakleszczenie sie
luski w komorze nabojowej a przy zasilaniu tasmowym istniala mozliwosc bezposredniego
wyluskiwania z tasmy. W dnie luski (8) znajduje sie gniazdo splonki (5), w które wprasowuje sie
splonke zapalajaca. Wykonanie w dnie wtoku (6) powoduje, ze uzyskuje sie kryze (7), która
wspólpracujac z pazurem wyciagu broni dokonuje ekstrakcji (usuniecia) luski z komory
nabojowej.
Z uwagi na konstrukcje dennej czesci luski mozna
wyróznic luski z kryza wystajaca (rys. 7b) i z kryza
niewystajaca (rys. rys. 7a i 7c). Niewystajaca kryza w broni
maszynowej upraszcza konstrukcje mechanizmów zasilania,
zas z
astosowanie wystajacej kryzy zwiazane jest ze sposobem
ustalania naboju w komorze nabojowej. W zaleznosci od tego
sposobu mozemy wyróznic ustalanie na stozku przejsciowym
luski (rys. 7a), na wystajacej kryzie luski (rys. 7b) i na
przedniej krawedzi luski (rys. 7c). Wada naboi bazujacych na
stozku przejsciowym jest to, ze wymaga sie od nich
precyzyjnego wykonania lusek, co podnosi koszty ich
produkcji. Natomiast konstrukcja broni zasilanej taka amunicja
moze byc stosunkowo prosta. W przypadku naboi z wystajaca
kryza luski zarówno sama luska, jak i mechanizmy ryglowe nie
wymagaja tak precyzyjnego wykonania, co wplywa na prostote
produkcji amunicji i broni oraz na duza niezawodnosc jej
Rys. 6. Elementy typowej luski:
a  luska o ksztalcie butelkowym, dzialania. Jednak wada takiego rozwiazania jest komplikacja
b  luska o ksztalcie walcowym;
ukladów zasilania broni automatycznej, zwlaszcza zasilanej z
1  szyjka, 2  stozek przejsciowy,
tasmy nabojowej. Sposobem ustalenia naboju w komorze
3  tulów, 4  komora, 5  gniazdo
nabojowej, który posiada zalety dwóch poprzednich i
splonki, 6  wtok (wrab, rowek
pod pazur wyciagu), 7  kryza, jednoczesnie pozbawiony jest ich wad jest ustalanie na
8  dno luski
przedniej krawedzi luski. W takim przypadku mamy do
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 15 / 48
czynienia z prosta i tania konstrukcja broni i
amunicji. Taki sposób ustalania stosuje sie w
przypadku lusek walcowych (np. pistoletowych).
Jedynym ograniczeniem stosowania tego
rozwiazania wydaje sie byc niewielka objetosc
ladunku miotajacego, jaka mozna zaelaborowac do
luski przy zachowaniu rozsadnych jej wymiarów.
Luski nabojów strzeleckich wykonywane sa
najczesciej z mosiadzu (tzw. mosiadzu luskowego
np. M70), stali platerowanej mosiadzem lub
tombakiem lub ze stali fosforanowanej, czesto tez
lakierowanej (np. lakierem piecowym).
Zastosowanie takich materialów wynika z
Rys. 7. Sposoby ustalania nabojów strzeleckich
w komorze nabojowej:
koniecznosci zapewnienia przy niewielkiej jej
a  na stozku przejsciowym, b  na wystajacej
masie odpowiedniej wytrzymalosci luski, jej
kryzie luski, c  na przedniej krawedzi luski
sztywnosci oraz niewielkiego wspólczynnika tarcia.
W warunkach zwiekszonego tarcia (duza temperatura komory nabojowej, jej zapylenie, zaleganie
niespalonych czesci prochu itp.) podczas ekstrakcji luski, na która dziala jeszcze wysokie
cisnienie gazów prochowych moze dojsc do zniszczenia luski. Pekniecie wzdluzne nastepuje
najczesciej na skutek wad produkcyjnych (np. niewlasciwe wymiary, wtracenia w metalu) lub
dlugoletniego przechowywania (starzenie materialu i wystepujace dodatkowe naprezenia).
Urwanie luski zwiazane jest z przekroczeniem wytrzymalosci jej materialu na rozciaganie
podczas ekstrakcji, co jest bezposrednio zwiazane ze zwiekszeniem sie tarcia pomiedzy luska a
komora nabojowa. Przekrój krytyczny, w którym nastepuje zniszczenie znajduje sie mniej wiecej
na 1/3 wysokosci luski liczac od jej dna. W tym miejscu sumaryczna powierzchnia przylegania
luski do komory nabojowej jest juz na tyle duza, ze przy niewielkiej grubosci scianki powstajaca
sila tarcia, która przeciwd ziala ekstrakcji, powoduje przekroczenie naprezen dopuszczalnych i
obwodowa propagacje pekniecia. Znamiennym jest to, ze w takich przypadkach, pomimo duzych
sil potrzebnych do ekstrakcji (wiekszych od sily tarcia), nie dochodzi do zniszczenia kryzy luski
przez pazur wyciagu.
1.2.1.4. Splonka zapalajaca
Splonka zapalajaca jest najmniejszym i najbardziej wrazliwym na pobudzenie elementem
skladowym naboju strzeleckiego. W zaleznosci od konstrukcji splonki i gniazda splonki w lusce
w nabojach strzeleckich wyrózniamy dwa zasadnicze typy splonek: splonke typu Berdan (rys. 8a)
i splonke typu Boxer (rys. 8b). Splonki typu Berdan maja prostsza budowe, ale wymagaja
obecnosci kowadelka (2) w dnie luski. Splonka typu Boxer oprócz miseczki (3), w której znajduje
sie przykryta krazkiem folii (5) i zabezpieczona lakierem (4) masa inicjujaca (6) w swej
konstrukcji posiada integralne kowadelko (2). Proces pobudzenia splonek w obu typach jest
analogiczny. W chwili uderzenia iglicy w splonke nastepuje sciskanie masy inicjujacej pomiedzy
odksztalcanym przez iglice dnem miseczki a kowadelkiem. Zgniecenie wrazliwej na bodzce
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 16 / 48
mechaniczne pirotechnicznej masy inicjujacej
powoduje jej pobudzenie i wytworzenie silnego
strumienia goracych gazów i czastek stalych, które
przedostajac sie przez kanaly ogniowe (1) do srodka
luski zapalaja ladunek miotajacy.
W przypadku stosowania splonki typu Berdan
mamy do czynienia z prosta konstrukcja splonki, lecz
równiez z trudniejsza do wykonania luska. Zeby
kowadelko moglo spelniac swoja funkcje wlasciwie
musi byc precyzyjnie wykonane. Zbyt mala jego
Rys. 8. Typy splonek zapalajacych
wprasowane w gniazdach lusek: wysokosc moze bowiem spowodowac powstanie
a  splonka typu Berdan,
niewypalu (nieodpalenie splonki i tym samym calego
b  splonka typu Boxer;
naboju), kowadelko za wysokie moze byc przyczyna
1  kanal ogniowy, 2  kowadelko,
zadzialania splonki w procesie jej osadzania w
3  miseczka, 4  lakier, 5  krazek folii,
6  masa inicjujaca gniezdzie luski (tzw. splonkowania luski). Uzyskanie w
procesie obróbki plastycznej odpowiednich wymiarów
kowadelka wzgledem dna luski nie jest proste ani tanie. W takiej konstrukcji równiez wielkosc
kanalów ogniowych, które sluza do przekazania impulsu ogniowego na ladunek miotajacy, jest
ograniczona. Dlatego najczesciej w gniezdzie luski pod splonke typu Berdan wystepuja dwa
kanaly ogniowe.
Zastosowanie splonki typu Boxer upraszcza znaczaco technologie produkcji luski, poniewaz
w jej dnie nalezy wykonac tylko walcowe gniazdo z jednym duzym, centralnym kanalem
ogniowym. Mozliwosc pobudzenia splonki w zasadzie wystepuje tylko w fazie jej kompletacji z
kowadelkiem, poniewaz przy inicjowaniu nie wspólpracuje ona z zadnymi elementami luski.
Miseczki splonek wykonuje sie najczesciej z cienkosciennych blach mosieznych (np. M58),
tombakowych lub miedzianych. W zaleznosci od zastosowanego skladu masy inicjujacej czesto
wykonuje sie tez proces niklowania, cynowania lub lakierowania takiej miseczki. Grubosc
(podatnosc na odksztalcenie) zastosowanych na miseczki blach powinna zapewniac, przy
wspólpracy z mechanizmami odpalajacymi broni, pewne zadzialanie splonki i jednoczesnie pelne
bezpieczenstwo przy strzelaniu z zamka zamknietego (nieodpalac splonki pod dzialaniem sily
bezwladnosci iglicy). Krazek folii (najczesciej cynowej) ma za zadanie zabezpieczyc mase
inicjujaca przed jej przemieszczaniem sie, a dodatkowe jego hermetyzowanie lakierem (np.
szelakowym, 15 %) na krawedziach styku z miseczka stosuje sie w celu usztywnienia krazka i
zabezpieczenia masy inicjujacej przed wplywem czynników zewnetrznych. W sklad mas
inicjujacych wchodza mieszaniny róznych zwiazków chemicznych, wrazliwych na pobudzenie
poprzez zgniecenie. Najczesciej stosuje sie kompozycje: piorunianu rteci, azydk u olowiu i
trójnitrorezorcynianu olowiu lub piorunianu rteci, chlorku potasu i trójsiarczku antymonu. Z
uwagi na to, ze zarówno olów jak i rtec sa pierwiastkami trujacymi i tworza zwiazki trujace
(toksyczne) obecnie coraz czesciej do produkcji mas inicjujacych stosuje sie tez inne substancje.
Dodatkowa korzyscia z ich wprowadzania jest zmniejszenie korozyjnego i erozyjnego
oddzialywania na lufe gazów powstalych ze spalania tych mas.
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 17 / 48
 Oprócz zdecydowanej wiekszosci wystepujacych i
omówionych powyzej nabojów z zaplonem centralnym
(rys. 9a), gdzie splonka zapalajaca zlokalizowana jest
osiowosymetrycznie w dnie luski, wystepuja równiez naboje
o zaplonie bocznym (rys. 9b). W takiej konstrukcji masa
inicjujaca zaprasowana jest bezposrednio w cienkosciennym
faldzie dna luski, który spelnia funkcje wystajacej kryzy.
Pobudzenie ladunku miotajacego polega tu na scisnieciu
masy inicjujacej pomiedzy odksztalcanym dnem luski, a
scianka faldu, która oparta jest o plask wlotowy lufy.
Pobudzona w ten sposób masa zapala bezposrednio
znajdujacy sie powyzej ladunek miotajacy. Naboje bocznego
zaplonu maja prosta konstrukcje, lecz zawarte w nich masy
inicjujace nie sa w stanie pobudzic wiekszych nawazek
Rys. 9. Rodzaje nabojów ze wzgledu
na sposób zaplonu:
ladunku miotajacego. Takie rozwiazania konstrukcyjne
a  nabój z zaplonem centralnym,
stosuje sie przede wszystkim w malokalibrowej amunicji
b  nabój z zaplonem bocznym
sportowej i w ostatnim czasie w nabojach mysliwski
przeznaczonych do polowan na drobna zwierzyne lowna. Istnieja nawet wzory mysliwskiej broni
automatycznej, przystosowanej do strzelania amunicja bocznego zaplonu.
W przypadk u wyspecjalizowanej broni pokladowej (wozy bojowe, smiglowce itp.) mozliwe
jest stosowanie elektrycznych splonek zapalajacych. Takie splonki typu iskrowego pozwalaja
precyzyjnie okreslic czas ich zadzialania i ujednolicic w calej serii dlugosc tzw. balistycznego
czasu strzalu (czas od chwili uderzenia iglicy w splonke do momentu wylotu pocisku z lufy). Ich
pobudzenie nastepuje na skutek przeskoku iskry miedzy biegunami elektrycznymi splonki,
pomiedzy którymi umieszczona jest masa inicjujaca wrazliwa na taki bodziec. W przypadku
zastosowania tego typu splonek wystepuje koniecznosc stosowania izolowanych biegunów
elektrycznych w obrebie naboju (splonki), a w broni elektrycznego ukladu odpalania z
odpowiednim zródlem lub generatorem pradu.
1.2.2. Amunicja cwiczebna
W cwiczebnej amunicji strzeleckiej mozna wyróznic kilka zasadniczych kierunków, w jakich
rozwijaja sie te konstrukcje. W ramach kazdej z grup mozna wyodrebnic odmienne rozwiazania
konstrukcyjne determinujace uzyskanie wlasciwego funkcjonowania broni i wymaganych
charakterystyk taktyczno-technicznych. Poszczególne rozwiazania sa wynikiem róznych
doswiadczen producentów, innych wymagan taktyczno-technicznych postawionych przez sily
zbrojne lub sa rezultatem optymalizacji konstrukcji wystepujacej dotychczas na uzbrojeniu.
1.2.2.1. Naboje cwiczebne z plastikowym, polaczonym ukladem  pocisk-luska
Naboje cwiczebne tego typu (rys. 10) zbudowane sa z korpusu (5), wykonanego metoda
wtryskiwania do formy cieklego polietylenu, ladunku miotajacego (6) i splonki zapalajacej (8).
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 18 / 48
Korpus takiego naboju, którego integralna czesc stanowi plastikowy pocisk (1), na koncu szyjki
luski ma przewezenie (3), ulatwiajace podczas strzalu oddzielenie sie pocisku od pozostalej
czesci naboju. Ze wzgledów wytrzymalosciowych w czesci dennej luski zastosowano
wzmocnienie w postaci metalowej wkladki (7) polaczonej ze sztucznym tworzywem korpusu.
Niektórzy producenci stosuja w takich nabojach dodatkowo wewnetrzny zasobnik (4), w którym
znajduje sie ladunek miotajacy i który jest nastepnie wciskany do komory luski. Technologia ta
zapewnia bardziej stabilne warunki palenia sie ladunku miotajacego, a w procesie produkcyjnym
 wieksze bezpieczenstwo wykonawców. Oprócz naboi z pociskiem jednolitym (rys. 10a)
wystepuje równiez amunicja smugowa (rys. 10b). W takim przypadku w gniazdo pocisku wciska
sie smugacz (2). Nabój taki wykonany jest z niebieskiego polietylenu (w NATO kolor ten
oznacza amunicje cwiczebna), który okresla jego przeznaczenie, nie jest wiec konieczne przy
tego typu amunicji dodatkowe jej znakowanie.
Amunicja tego typu umozliwia szkolenie strzeleckie na znacznie skróconych, w porównaniu
do amunicji bojowej, odleglosciach, przy jednoczesnie ograniczonej strefie niebezpiecznej, w
której moze nastapic razenie odbitym
(zrykoszetowanym) pociskiem. Odleglosc, na
jakiej tory lotów takiej konstrukcji pocisków
plastikowych sa porównywalne z trajektoriami
pocisków bojowych, ograniczona jest do
kilkudziesieciu metrów (zalezy od kalibru i
rodzaju broni) i rzadko przekracza 100 m (dla
amunicji wielkokalibrowej).
Ze wzgledu na zmniejszony ladunek
miotajacy (mniejszy doplyw gazowych produktów
spalania) i mala mase plastikowych pocisków
(szybsze zwiekszanie przestrzeni zapociskowej), a
w konsekwencji mniejszy, niz w przypadku
amunicji bojowej, calkowity impuls cisnienia
Rys. 10. Budowa naboi cwiczebnych
z plastikowym, polaczonym ukladem gazów prochowych w lufie, niezbedne jest
 pocisk -luska ( Dynamit-Nobel): a  nabój z
stosowanie urzadzen wspomagajacych
jednolitym pociskiem i zasobnikiem ladunku
funkcjonowanie automatyki broni. Dlatego
miotajacego, b  nabój z pociskiem smugowym
podczas strzelania z broni samopowtarzalnej, w
i ladunkiem w komorze luski; 1  plastikowy
pocisk, 2  smugacz, 3  przewezenie szyjki celu oddania kolejnego strzalu, konieczne jest
luski, 4  plastikowy zasobnik ladunku
przeladowanie broni. Strzelajac ogniem ciaglym
miotajacego, 5  plastikowa luska, 6  ladunek
niezbedne jest stosowanie specjalnych luf lub tez
miotajacy, 7  metalowe dno luski, 8  splonka
lzejszych zamków i sprezyn o zmniejszonej
zapalajaca
sztywnosci.
Plastikowe pociski, charakteryzujace sie znaczaco zwiekszonym oporem czolowym oraz
przecietnie kilkunastokrotnie, w porównaniu do amunicji bojowej, mniejsza masa, nie sa
predysponowane do osiagania duzych donosnosci. Poczatkowy odcinek toru ich lotu (do okolo
10 % ich zasiegu maksymalnego) cechuje sie duza predkoscia pocisku i plaska trajektoria. Jednak
na skutek duzego oporu aerodynamicznego i niewielkiej masy pociski te szybko wytracaja
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 19 / 48
predkosc i opadaja na ziemie, charakteryzujac sie mala energia kinetyczna na calym odcinku toru
lotu. Energia wylotowa pocisku jest kilka do kilkunastu razy mniejsza niz w przypadku amunicji
bojowej. Uksztaltowanie czesci ostrolukowej pocisku powoduje, ze po uderzeniu w cel
przekazywanie energii odbywa sie od razu niemal na calej czesci wierzcholkowej, co zmniejsza
energetyczne obciazenie przekroju oddzialywujacego na cel i najczescie j nie powoduje jego
penetracji. Po uderzeniu prostopadlym w twarda przegrode pocisk ze sztucznego tworzywa peka
lub  rozplaszcza sie i przekazujac cala energie, nie odbija sie. Takie zachowanie pocisku jest
szczególnie wazne w przypadku strzelan na strzelnicach o zmniejszonych wymiarach lub
strzelnicach zlokalizowanych w budynkach, gdzie nie ma potrzeby naprawiania kulochwytów i
uzupelniania tynków. Pewne oszczednosci uzyskuje sie tez przy strzelaniu do metalowych figur
bojowych, gdyz najczesciej nie nastepuje ich penetracja (wieksza zywotnosc wyposazenia
strzelnic), a energia uderzenia jest wystarczajaca do uruchomienia czujnika trafienia. Z uwagi na
opisane cechy pocisku amunicja tego typu jest przydatna szczególnie podczas treningu w czasie
strzelan przeciwlotniczych.
1.2.2.2. Naboje o skróconym zasiegu pocisku
Naboje tego typu przeznaczone sa do strzelania na skróconych strzelnicach, na placach
cwiczen z ograniczonymi strefami strzelania lub tez zlokalizowanych w bezposredniej bliskosci
siedzib ludzkich. Prawidlowe funkcjonowanie automatyki broni przy strzelaniu tego typu
amunicja nie wymaga specjalnego jej dostosowywania. Przy mniejszych masach i nieco
wiekszych predkosciach wylotowych pocisków uzyskuje sie okolo dwa do pieciu razy krótsze
zasiegi maksymalne niz w przypadku amunicji bojowej.
W tej grupie amunicji wyróznia sie kilka typów, w których w rózny sposób realizowane jest
wymaganie zmniejszenia zasiegu pocisku. Jednym z ciekawszych rozwiazan jest nabój
cwiczebny z rozdzielajacym sie pociskiem (rys. 11). Czesc glowicowa pocisku wysuwajac sie z
czesci walcowej opuszcza lufe znacznie wczesniej i na skutek malej masy oraz duzego oporu
aerodynamicznego szybko opada na ziemie. Po wylocie z lufy zasadnicza czesc pocisku (korpus)
Rys. 11. Amunicja cwiczebna o skróconym zasiegu pocisku (Dynamit-Nobel): a  nabój z rozdzielajacym
sie pociskiem, b  nabój z rozdzielajacym sie pociskiem i ze smugaczem,
c  wspóldzialanie elementów rozdzielajacego sie pocisku podczas strzalu; 1  czepiec balistyczny,
2  korpus pocisku, 3  smugacz, 4  ladunek miotajacy, 5  luska, 6  splonka zapalajaca
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 20 / 48
dzieki wiekszej masie i wewnetrznemu otworowi, który zmniejsza nieco opór powietrza, porusza
sie bardziej stabilnie i na dosyc duzej odleglosci (srednio okolo 1/6 zasiegu maksymalnego) tor
lotu pocisku zblizony jest do trajektorii pocisku bojowego. Amunicja tego typu bywa
wyposazana równiez w smugacz, który umozliwia obserwacje toru lotu pocisku.
Inne rozwiazania stosowane w nabojach o skróconym zasiegu pocisku polegaja na takim
dobraniu aerodynamicznego ksztaltu pocisku, by po wylocie z lufy, przy okreslonej jego masie,
wytracanie predkosci odbywalo sie znacznie szybciej niz w przypadku amunicji bojowej. Jednym
z kluczowych, koniecznych do rozstrzygniecia problemów jest takie dopasowanie zarysu
zewnetrznego pocisku, by oprócz zadanych charakterystyk balistycznych wlasciwie
wspólpracowal z ukladem zasilania broni i nie powodowal zaciec lub odksztalcania pocisków.
Rozwiazania takie znaczaco ograniczaja wielkosc strefy niebezpiecznej  zasieg maksymalny
pocisków cwiczebnych naboju 7,62x51 mm najczesciej przekracza nieznacznie dwu-, trzykrotnie
dlugosc strzelnicy. Jest to jednak mozliwe tylko przy strzelaniu pod duzymi katami, stosowanymi
przy zwalczaniu celów powietrznych. Podczas
strzelania w zakresie typowych dla strzelnicy
katów rzutu, odbity od przegrody
(przechwytywacza) pocisk z reguly nie opusci
jej terenu. Zastosowanie takich rozwiazan
oprócz zwiekszania bezpieczenstwa, pociaga
jednak za soba równiez zmniejszenie
odleglosci, na jakiej tory lotów pocisków
bojowego i cwiczebnego sa porównywalne.
Typowym przykladem takiego
rozwiazanie konstrukcyjnego jest
Rys. 12. Porównanie naboi bojowego i cwiczebnych
jugoslowianski 7,62x39 mm nabój M76
7,62x39 mm: a  nabój z pociskiem zwyklym z
rdzeniem stalowym (PS), b  jugoslowianski nabój
(rys. 12). W tym naboju posrednim
cwiczebny M76; 1  rdzen stalowy, 2  rdzen
zastosowano aluminiowy rdzen, który
aluminiowy, 3  plaszcz, 4  koszulka olowiana,
osadzony jest w mosieznym plaszczu
5  luska, 6  ladunek miotajacy, 7  splonka
prowadzacym go w przewodzie lufy.
zapalajaca
1.2.2.3. Naboje z fragmentujacym sie pociskiem
Naboje z fragmentujacym pociskiem uzywane sa jako substytut amunicji bojowej do
prowadzenia strzelan treningowych lub dzialan w warunkach, gdzie ewentualne rykoszety
pocisków moga spowodowac bezposrednie zagrozenie dla osób lub mienia. Pociski te posiadaja z
reguly takie same (lub na przewazajacym odcinku toru lotu zblizone) charakterystyki balistyczne
jak pociski bojowe. Oznacza to, ze do strzelania ta amunicja nie trzeba korygowac przyrzadów
celowniczych. Równiez automatyka broni funkcjonuje prawidlowo i nie zachodzi potrzeba
dostosowywania broni do nowego typu amunicji. Pociski fragmentujace sie po uderzeniu
wykonywane sa najczesciej na osnowie miedzi, z metaliczna (np. cyna) lub polimerowa
(sztuczne tworzywo, zywice) faza wiazaca. Metalowe opilki (proszki) w pocisku maja zapewnic
mu odpowiednia mase, laczace je spoiwo ma za zadanie wytrzymac naprezenia towarzyszace
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 21 / 48
strzalowi, a po uderzeniu w cel spowodowac rozwarstwienie struktury wewnetrznej pocisku i
jego fragmentacje (rys. 13).
Typowa przegroda, na której nastepuje fragmentacja pocisku, to stalowa blacha o grubosci
0,5÷2,5 mm lub nieco grubszy arkusz blachy aluminiowej. W zaleznosci od charakterystyki
przegrody pocisk fragmentuje po uderzeniu w nia bez penetracji, lub w przypadku cienkiej,
miekkiej i plastycznej przegrody  po jej spenetrowaniu. Amunicja tego typu charakteryzuje sie
ograniczona strefa razenia. Rozpadajacy sie po uderzeniu w ce l pocisk rozprasza swa energie
kinetyczna na poszczególne, drobne czesci, które szybko wytracajac predkosc (energie),
minimalizuja oddzialywanie pocisku na kolejny cel. Dzieki temu moze byc on stosowany na
strzelnicach posiadajacych gorsze zabezpieczenia balistyczne, bez obawy nadmiernego
zniszczenia infrastruktury technicznej strzelnicy. W tym przypadku, dzieki mniejszym strefom
bezpieczenstwa, jakie sa wymagane przy strzelaniu amunicja bojowa, mozliwe jest równiez
strzelanie amunicja dysponujaca duza energia na mniejszych, a tym samym tanszych
strzelnicach. Wielkosc tych stref moze byc zmniejszona w stosunku do amunicji bojowej nawet o
75 % tak, ze strzelanie amunicja z fragmentujacym sie pociskiem na strzelnicach
zlokalizowanych w terenie zurbanizowanym stwarza
mniejsze zagrozenie, niz uzycie typowej amunicji
bojowej, nawet o mniejszym kalibrze.
W pociskach tego typu po uderzeniu w cel brak jest
efektu tzw. grzybkowania, co w przypadku amunicji
bojowej, po odbiciu pocisku i razeniu kolejnego celu,
bywa czesto przyczyna znacznych i trudnych do
przewidzenia zniszczen. Co do ewentualnego
rykoszetowania takiego pocisku, to wystepuje ono tylko
przy niewielkich predkosciach lotu lub przy malych i
bardzo malych katach uderzenia  w pozostalych
przypadkach nastepuje fragmentacja (rys. 13). Inna zaleta
Rys. 13. Widok fragmentujacego sie
fragmentujacych sie pocisków jest ich ekologiczny
pocisku pistoletowego i efekt jego
charakter  nie zawieraja one bowiem toksycznego
uderzenia w cel
olowiu.
1.2.2.4. Naboje z pociskami o zmniejszonej podatnosci na rykoszetowanie
Amunicja z pociskami o zmniejszonej podatnosci na rykoszetowanie wystepuje przede
wszystkim w postaci naboi pistoletowych i rewolwerowych wykorzystywanych przez specjalne
oddzialy policji i sluzby bezpieczenstwa. Dzieki zastosowaniu w czesci wierzcholkowej pocisku
rozwiazan konstrukcyjnych, umozliwiajacych znaczace i latwe odksztalcenie sie pocisku przy
uderzeniu w przegrode, zapewniono kontrolowane odksztalcanie sie pocisku i zmiane jego
charakterystyk balistycznych po uderzeniu. Wierzcholek pocisku ma najczesciej ksztalt scietego
stozka zakonczonego plastikowa kulka (rys. 14a) lub wewnetrzna kawerne powietrzna (rys. 14b).
Skrócenie zasiegu pocisku uzyskano dzieki wydluzeniu w czasie procesu odksztalcania sie czesci
wierzcholkowej pocisku i nadaniu jej po odksztalceniu niekorzystnego pod wzgledem
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 22 / 48
aerodynamicznym ksztaltu. W
czasie odksztalcania sie
pocisku znaczna czesc jego
energii przekazywana jest na
cel i w razie powstania
rykoszetu odbity pocisk
dysponuje na tyle mala
energia, ze upadnie w
niewielkiej odleglosci od
Rys. 14. Naboje pistoletowe z pociskiem o zmniejszonej podatnosci na
razonego celu. Czynnikiem
rykoszetowanie: a - z kulka (MEN),
b  kawerna powietrzna (Lapua); 1  kulka, 2  kawerna powietrzna, dodatkowo skracajacym lot
3  pocisk monoblokowy, 4  ladunek miotajacy, 5  luska, 6 
zrykoszetowanego pocisku
splonka zapalajaca, 7  rdzen olowiany, 8  plaszcz pocisku
jest zwiekszony, na skutek
kontaktu z przegroda i znacznego odksztalcenia czesci wierzcholkowej, opór czolowy pocisku.
Amunicja tego typu cechuje sie duza skutecznoscia, lecz stosowanie jej w broni
automatycznej niesie ze soba tez pewne niedogodnosci. Chodzi o mozliwosc odksztalcania sie
pocisku podczas dosylania do komory nabojowej. Dotyczy to szczególnie broni, przy której w
procesie dosylania wystepuja duze przyspieszenia a nabój dosylany jest pod duzym katem.
Odksztalcony w sposób niesymetryczny pocisk nie pozwala uzyskac zadowalajacej celnosci i
wymaganego skupienia u celu, nawet na bliskich odleglosciach.
Balistyka zewnetrzna pocisku o zmniejszonej podatnosci na rykoszetowanie jest zblizona do
balistyki pocisku z naboju bojowego, nie zachodzi tu tez potrzeba jakiegokolwiek
dostosowywania broni do amunicji.
1.2.2.5. Podsumowanie
Analiza rozwiazan konstrukcyjnych cwiczebnej amunicji strzeleckiej pozwala wyróznic
glówne trendy w dziedzinie jej rozwoju. W zaleznosci od przyjetych rozwiazan konstrukcyjnych
mozna je sprowadzic do nastepujacych kierunków:
- uzyskanie precyzyjnie kontrolowanych wielkosci stref bezpieczenstwa;
- zapewnienie zasad realizmu szkolenia;
- zmniejszenie energochlonnosci produkcji i redukcja kosztów jednostkowych
w porównaniu do amunicji bojowej;
- poprawa technologicznosci konstrukcji pocisków i naboi;
- eliminowanie materialów szkodliwych dla srodowiska naturalnego izastepowanie ich
substytutami.
Oprócz wymagan taktycznych, jakie musi spelniac amunicja cwiczebna, nie mniej wazne sa
równiez jej uwarunkowania techniczne. Do najwazniejszych z nich, koniecznych do spelnienia w
kazdym typie naboju, mozna zaliczyc:
" nie przekraczanie maksymalnego cisnienia gazów prochowych w lufie  warunek
wytrzymalosci lufy;
" zapewnienie niezbednego impulsu cisnienia gazów prochowych (energii nadawanej
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 23 / 48
ruchomym elementom broni)  warunek poprawnego dzialania automatyki broni;
" dostosowanie konstrukcji naboju do wspólpracy z istniejacymi w broni ukladami zasilania 
warunek wlasciwego funkcjonowania broni (nie powstawanie zaciec).
Z kolei pociski cwiczebne powinny cechowac sie m.in.:
" charakterystykami masowo-bezwladnosciowymi, zapewniajacymi im stabilizacje i
porównywalny tor lotu do trajektorii pocisków bojowych na odleglosci strzelan cwiczebnych;
" ksztaltem umozliwiajacym odpowiednie oddzialywanie na tarcze zlokalizowane
w strefie strzelan i zapewniajacym minimalne dzialanie razace na cel znajdujacy sie poza
obszarem strzelnicy;
" konstrukcja uniemozliwiajaca powstawanie odksztalcen podczas dosylania
(co pogarsza celnosc i skupienie), ale zapewniajaca po uderzeniu w przegrode taka
deformacja pocisku, która w sposób znaczacy zwiekszy wspólczynnik balistyczny, skracajac
istotnie zasieg pocisku;
" zastosowaniem w procesie wytwórczym ekologicznych (nietoksycznych) materialów
konstrukcyjnych (rezygnacja z olowiu i zastapienie go jego substytutami).
Przeglad wybranych wzorów amunicji cwiczebnej umozliwil dokonanie zestawienia
niektórych ich charakterystyk. Ich wartosci odniesione do charakterystyk wybranych wzorów
amunicji bojowej zestawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Dane taktyczno-techniczne wybranej cwiczebnej amunicji strzeleckiej i bojowej
Nabój
[g] [º  ]
[m/s] [m2/kg] [m] [m] [m] [m/s] [J]
naboje cwiczebne 9x19 mm 0,4 410 197,0 12 25° 00 35 125 20 0,1
z plastikowym,
5,56x45 mm 0,2 1000 108,0 30 23° 30 65 255 25 0,1
polaczonym
7,62x51 mm 0,7 1100 89,6 50 23° 30 77 305 30 0,3
ukladem
26° 30
12,7x99 mm 3,2 1070 33,8 150 195 705 45 3,2
 pocisk  luska
9x19 mm 6,4 350 77,0 50 26° 00 80 305 30 2,9
5,56x45 mm 1,8 1050 31,0 180 26° 00 190 760 45 1,8
naboje cwiczebne
o skróconym 7,62x39 mm 1,7 700 41,0 100 27° 00 157 565 40 1,4
zasiegu pocisku
7,62x51 mm 5,6 870 18,7 150 28° 00 305 1105 60 10,1
12,7x99 mm 38,0 900 4,25 600 34° 00 1070 3525 120 273,6
9x19 mm 8,0 350 8,1 - 34° 00 510 1750 85 28,9
5,56x45 mm 4,0 915 5,1 - 37° 00 1065 3075 110 24,2
naboje bojowe 7,62x39 mm 7,9 715 4,8 - 34° 30 920 3035 110 47,8
7,62x51 mm 9,5 855 3,4 - 36° 00 1295 4095 130 82,0
12,7x99 mm 43,0 890 1,6 - 37° 00 2145 7030 185 735,8
*) odleglosc, na której tor lotu pocisku cwiczebnego z zadowalajacym przyblizeniem pokrywa sie
z trajektoria pocisku bojowego
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 24 / 48
)
max
max
max
L
zasieg
zasiegu
zasieg
na L
predkosc
toru lotu
predkosc
uderzenia
balistyczny
poczatkowa
skuteczny*
kat rzutu dla
masa pocisku
maksymalny
wspólczynnik
maksymalnego
energia na L
wierzcholkowa
 1.2.3. Amunicja pozoracyjna
Naboje pozoracyjne wykorzystywane sa we wstepnym okresie szkolenia strzeleckiego, gdzie
maja za zadanie zapoznac szkolonych ze zjawiskiem strzalu i efektami jakie mu towarzysza (huk
wystrzalu, odrzut broni, podrzut broni i zejscie jej z linii celowania, przeladowanie broni,
wyrzucenie luski itp.). Z uwagi na niewielkie wymiary stref niebezpiecznego oddzialywania
podczas strzelania z tego typu amunicji jest ona wykorzystywana równiez do prowadzenia zajec
praktycznych w terenie (na poligonie lub przykoszarowym placu cwiczen taktycznych). Podczas
pozorowania strzaló w przy zachowaniu regulaminowych odstepów pomiedzy cwiczacymi
amunicja ta nie stwarza zagrozenia dla wspólcwiczacych. W zaleznosci od zastosowanego
rozwiazania konstrukcyjnego mozna wyróznic naboje pozoracyjne bezpociskowe z luska
plastikowa (rys. 15a) i metalowa (rys. 15b) oraz naboje z plastikowym plaszczem pocisku (w tym
tzw. fikcyjne). Istota dzialania tych dwóch pierwszych sprowadza sie do pobudzenia za
posrednictwem splonki zapalajacej (5) ladunku miotajacego (3), a nastepnie, po osiagnieciu
odpowiedniego cisnienia rozwinieciu czesci górnej luski (2) uformowanej najczesciej na ksztalt
ostroluku pocisku. Specjalna konstrukcja luski, dzieki zastosowaniu rolowania (luski metalowe)
lub w przypadku lusek plastikowych karbów oslabiajacych (1), ulatwia swobodny wyplyw
gazów prochowych do lufy. Zastosowanie na jej wylocie urzadzen dlawiacych przeplyw gazów
prochowych (tzw. odrzutników) pozwala uzyskac dzialanie automatyki broni. Wyplywajace z
lufy gazy prochowe tworza, w zaleznosci od kalibru pocisku strefe niebezpieczna rzedu kilku ÷
kilkunastu metrów. W przypadku naboju z plastikowym plaszczem pocisku mechanizm ten, przy
analogicznym pobudzeniu ladunku
miotajacego, sprowadza sie do
napedzenia plastikowego plaszcza
(6). W czasie jego napedzania
nastepuje fragmentacja plaszcza, a
wylatujace z lufy jego elementy
tworza nieco wieksza strefe
niebezpieczna niz w dwóch
poprzednich, omawianych powyzej
wzorach amunicji pozoracyjnej.
Plastikowy plaszcz moze byc
Rys. 15. Rózne konstrukcje naboi pozoracyjnych:
wypelniony np. opilkami metalu
a  nabój bezpociskowy z plastikowa luska, b  nabój
(dla zwiekszenia masy) i tworzy
bezpociskowy z metalowa luska,
tzw. pocisk fikcyjny. Podczas
c  nabój z plastikowym plaszczem pocisku;
strzelania taka amunicja nie stosuje
1  karb oslabiajacy, 2  luska, 3  ladunek miotajacy,
4  metalowe dno luski, 5  splonka zapalajaca, 6  plastikowy
sie wtedy w broni odrzutników.
plaszcz pocisku
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 25 / 48
 1.3. Znakowanie naboi strzeleckich
W celu odróznienia w ramach jednego wzoru amunicji strzeleckiej poszczególnych typów
naboi i sposobów ich oddzialywania na cel, na nabojach i ich opakowaniach stosuje sie
malowanie odrózniajace i znakowanie. Z uwagi na róznice w znakowaniu wystepujace w róznych
panstwach (armiach) ponizej przedstawiono system znakowania stosowany w Wojsku Polskim.
Amunicja szkolna, jako niezawierajaca zadnych materialów wybuchowych jest calkowicie
bezpieczna we wszystkich etapach eksploatacji. W nabojach strzeleckich wyróznikiem
przynaleznosci do tej grupy amunicji jest, w zaleznosci od wielkosci luski, 3 ÷ 6 wzdluznych
wglebien umieszczonych symetrycznie na tulowiu luski, zbita splonka zapalajaca i lub
wywiercenie otworu w tulowiu luski. Na opakowania z amunicja szkolna nanosi sie analogiczne
znakowania jak na opakowania z amunicja bojowa, dodatkowo uzupelnia sie je napisem
 SZKOLNY , umieszczonym obok nazwy wzory naboju oraz wzdluz dolnej krawedzi scianki
czolowej opakowania nanosi sie pasek koloru bialego.
Amunicja treningowa, podobnie jak amunicja szkolna, nie zawiera zadnych materialów
wybuchowych i jest calkowicie bezpieczna we ws zystkich etapach uzytkowania. Jej znakowanie
tez jest analogiczne jak amunicji szkolnej, z ta jednak róznica, ze na opakowaniach zamiast
napisu  SZKOLNY nanosi sie napis  TRENINGOWY .
Z uwagi na brak na wyposazeniu Wojska Polskiego strzeleckiej amunicji cwiczebnej, ale
uwzgledniajac pilna koniecznosc jej wprowadzenia nalezy spodziewac sie wprowadzenia
sposobu znakowania stosowanego w NATO. Oprócz samej odmiennej konstrukcji pocisku, która
pozwala natychmiast i jednoznacznie zidentyfikowac przeznaczenie naboju do oznaczania tego
typu amunicji stosuje sie tam kolor niebieski.
W strzeleckiej amunicji bojowej wystepuje najszersza gama rodzajów amunicji (z uwagi na
sposób oddzialywania na cel), dlatego system znakowania jest tu najbardziej rozwiniety. Ponizej,
w tabeli 2., podano sposób malowania odrózniajacego stosowany na wierzcholkach pocisków
naboi stosowanych w Wojsku Polskim. Znakowanie to w postaci pasków odpowiedniej barwy
powiela sie równiez na opakowaniach, oprócz pelnej nazwy naboju. Przedstawione w tabeli
oznaczenie naboju zawiera kaliber broni, do jakiej stosuje sie dana amunicje (np. 7,62 mm,
12,7 mm) oraz, po znaku  x , dlugosc luski wyrazona w milimetrach (np. 39 mm, 51 mm). W
przypadku naboju kalibru 7,62x54R mm w jego oznaczeniu znajduje sie dodatkowo litera  R ,
bedaca angielskim skrótem slowa rimmed oznaczajacego wystajaca luske. W kolejnych
komórkach tabeli podano symbole poszczególnych typów pocisków i odpowiadajace im kolory
pierscieni malowania odrózniajacego podane w kolejnosci od wierzcholka pocisku.
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 26 / 48
Tabela 2. Sposoby malowania odrózniajacego pocisków naboi strzeleckich stosowanych
w Wojsku Polskim
Nabój
P41/
PT/
7,62x25 mm
P/- PS/-
czarny i
zielony
czerwony
9x18 mm
P/- PS/-
9x19 mm
P/-
7T3 /
5,45x39 mm
PS/-
zielony
5,56x45 mm
/- RS/ -* /czerwony
BZ /
T-45 / Z /
7,62x39 mm
PS/- czarny i
zielony czerwony
czerwony
7,62x51 mm
/- /czerwony /czarny /srebrny
B -32/ BZT/
LPS/ T-46/ PZ/
7,62x54R mm
L/- C/zólty czarny i fioletowy i
srebrny** zielony czerwony
czerwony czerwony
B -32/ BZT/ MDZ/
12,7x108 mm
czarny i fioletowy i czerwony
czerwony czerwony pocisk***
B -32/ BZT/ MDZ/
14,5x114 mm
czarny i fioletowy i czerwony
czerwony czerwony pocisk***
 - oznacza brak malowania, puste pole oznacza brak tego typu pocisku
* - w wielu armiach amunicja tego typu ma wierzcholek malowany na zielno;
** - od chwili zaprzestania produkcji pocisków lekkich nie stosuje sie malowania wierzcholka;
*** - stosuje sie malowanie calego pocisku.
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 27 / 48
pocisk
pocisk
pocisk
zapalajacy
zapalajacy
zapalajacy
pocisk zwykly z
pocisk smugowy
przeciwpancerny
pocisk zapalajacy
przeciwpancerno-
przeciwpancerno-
pocisk zwykly leki
rdzeniem stalowym
pocisk odlamkowo-
pocisk zwykly ciezki
zapalajaco-smugowy
pocisk wskaznikowo-
2. GRANATY RECZNE
Granaty sa srodkiem bojowym miotanym za pomoca miesni zolnierza. Ich glównym
przeznaczeniem jest razenie sily zywej, wzniecania pozarów, zadymiania terenu, niszczenie
umocnien i srodków opancerzonych. Charakterystyczna ich cecha jest niewielka odleglosc, na
jakiej to razenie moze wystapic i stosunkowo duza sila tego razenia. Granaty reczne sa wiec
tanim i efektywnym srodkiem bojowym do walki na krótkich odleglosciach, umozliwiaja
bowiem skuteczne zwalczanie przeciwnika, nawet niewidocznego, przebywajacego w ukryciu.
2.1. Budowa i dzialanie granatów recznych
Z uwagi na zastosowanie taktyczne mozemy wyróznic granaty zasadniczego przeznaczenia
(przeciwpiechotne, przeciwpancerne) i pomocniczego przeznaczenia (zapalajace, chemiczne,
blyskowo-hukowe). Te pierwsze sluza do bezposredniego zwalczania (obezwladniania) celów
przeciwko którym sa uzywane, te drugie przeznaczone sa do razenia posredniego, przy czym
rzadko jest to razenie obezwladniajace. Spelniaja one najczesciej funkcje pomocnicza wobec
innych srodków bojowych oddzialywujacych na cel lub utrudniaja dzialanie razace przeciwnika.
Ponizej omówiono na podstawie wybranych konstrukcji podstawowe typy granatów recznych.
2.1.1. Granaty przeciwpiechotne
W zaleznosci od formy, jaka przybiera walka wykorzystuje sie rózne konstrukcje granatów
recznych oddzialywujacych na sile zywa. Uzycie tego srodka bojowego w obronie stawia przed
nim inne wymagania niz w natarciu. Stad tez na przestrzeni lat uksztaltowal sie podzial na
granaty zaczepne (rys. 16a) i granaty obronne (rys. 16b). Konstrukcja granatów zaczepnych
zoptymalizowana jest przede wszystkim na oddzialywanie fala detonacyjna, produktami
detonacji i, w mniejszym stopniu, odlamkami. Wynika to z taktyki uzycia tego typu granatów na
Rys. 16. Granaty
przeciwpiechotne:
a  zaczepny (RG-42),
b  obronny (F-1);
1  zapalnik,
2  korpus,
3  tulejka na zapalnik,
4  material wybuchowy,
5  wkladka odlamkowa
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 28 / 48
polu walki. Rzucajac granat zaczepny w natarciu zolnierz biegnie nadal oslaniajac jedynie
wrazliwe czesci ciala (twarz, a szczególnie oczy). Uwzgledniajac odleglosc rzutu granatem
(rzedu 30 ÷ 40 m) i czas zwloki w jego dzialaniu (okolo 3,2 s) maksymalny promien razenia tego
typu granatu nie powinien wynosic wiecej niz 20 m. Najczesciej ksztaltuje sie on w przedziale
kilku ÷ kilkunastu metrów. W swojej konstrukcji granat zaczepny (rys. 16a) ma najczesciej
cienkoscienny metalowy korpus (2), w którym zaelaborowany jest kruszacy material wybuchowy
(4). Dla ulatwienia procesu elaboracji w korpusie znajduje sie tulejka (3), która stanowi
przedluzenie gniazda zapalnika (1) i stanowi jego oslone. W celu wzmocnienia efektu
odlamkowego w korpusie granatu czesto montuje sie wkladke odlamkowa (5). Ma ona najczesciej
wstepnie naciete elementy, które pod wplywem oddzialywania fali detonacyjnej ksztaltuja sie w
odlamki o wymaganej masie i ksztalcie. Odpowiednio dobrana do wielkosci odlamków masa
ladunku kruszacego pozwala uzyskac zadana wielkosc strefy razenia takich granatów. W
nowszych konstrukcjach coraz czesciej spotyka sie korpusy nieco grubsze, wykonane z tworzyw
sztucznych. Wkladka odlamkowa jest tam najczesciej zatapiana w materiale korpusu.
Uzycie i przebieg dzialania granatu zaczepnego mozna przedstawic sekwencja nastepujacych
czynnosci. W celu przygotowania granatu do dzialania wykrecamy znajdujacy sie w jego
gniezdzie korek zabezpieczajacy, a w to miejsce wkrecamy zapalnik (rys. 17). Jest to mozliwe,
poniewaz tuleja laczaca korpus zapalnika (1) z tulejka opózniacza (7) jest nagwintowana. Po
wkreceniu zapalnika dysponujemy juz granatem uzbrojonym i gotowym do dzialania. Jedynie
zapalnik, jako urzadzenie odpowiedzialne za pobudzenie kruszacego materialu wybuchowego w
granacie, wyposazony jest w mechaniczne zabezpieczenie. Polega ono na blokowaniu
zawleczka (5) dzwigni spustowej (8), która wycieciem w swojej górnej czesci przytrzymuje w
górnym polozeniu iglice (4). Iglica poddawana jest oddzialywaniu sily wstepnie napietej
sprezyny iglicy (3), która stara sie wymusic jej ruch w kierunku splonki zapalajacej (6). Po
odgieciu ramion zawleczki i jej wyjeciu mechaniczna blokada przemieszczania sie dzwigni
spustowej (8) wzgledem korpusu zapalnika (1) zostaje zdjeta. Jest to najniebezpieczniejszy
moment poslugiwania sie zapalnikiem,
poniewaz oddzialywujaca na górne
Rys. 17. Zapalnik
wyciecie dzwigni spustowej, podparta
do granatu recznego
sprezyna iglica moze spowodowac jej
(UZRGM):
ruch do takiego polozenia, ze wyzebi sie z
1  korpus zapalnika,
2  kólko zawleczki, nia i umozliwi naklucie splonki
3  sprezyna iglicy,
zapalajacej (6). Dlatego wyjmowanie
4  iglica,
zawleczki powinno miec miejsce tylko i
5  zawleczka,
wylacznie bezposrednio przed rzutem
6  splonka zapalajaca,
przy jedniczesnym pewnym chwycie
7  tulejka opózniacza,
8  dzwignia spustowa,
dlonia dzwigni spustowej,
9  opózniacz
uniemozliwiajacym jej jakikolwiek
pirotechniczny,
ruch! Dopiero w czasie rzutu na torze
10  splonka
lotu oddzialywujaca na dzwignie
pobudzajaca
spustowa, dzieki scisnietej sprezynie,
iglica spowoduje jej ruch, który zakonczy
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 29 / 48
sie zwolnieniem blokady iglicy i zbiciem przez nia splonki zapalajacej. Powstaly w ten sposób
impuls ogniowy zapala opózniacz pirotechniczny (9), którego czas pa lenia umozliwia granatowi
dolot do celu. Standardowo stosuje sie czasy opóznienia w przedziale 3,0 ÷ 4,5 sekundy, rzadziej
czasy dluzsze. W Wojsku Polskim minimalny, niezbedny czas zwloki zapalników do granatów
recznych wynosi 3,2 s. Odpowiada on niemalze dokladnie czasowi potrzebnemu na lot do celu
tak, ze po upadku czas na podjecie jakiejkolwiek skutecznej reakcji obronnej jest juz zbyt krótki.
Po wypaleniu sie opózniacza impuls ogniowy przekazywany jest na splonke pobudzajaca (10).
Zawarty w niej silny material wybuchowy powoduje pobudzenie materialu kruszacego
znajdujacego sie w korpusie granatu. Z uwagi na niewielki opór, jaki stawiaja materialowi
wybuchowemu scianki granatu, jego odlamki nie napedzaja sie do duzych predkosci i szybko
opadaja na ziemie. W przypadku starszych wersji zapalników wykonanych z metalu
(np. UZRGM) powazniejsze rany moga powstac z odlamków pochodzacych z ich fragmentacji.
Odlamki z korpusu i z wkladki sa w stanie uszkodzic umundurowanie i moga zadac drobne rany
 najczesciej ciete, pochodzace od ostrych krawedzi odlamków. Równiez fala detonacyjna
szybko rozprasza swoja energie i tylko w stosunkowo niewielkiej odleglosci od miejsca upadku
moze wystapic razenie smiertelne. Oprócz niewielkiego dzialania podmuchowego
i odlamkowego bardzo istotnym oddzialywaniem na sile zywa jest dzialanie ogluszajace
i psychologiczne. Liczne drobne rany w polaczeniu z ogluszajacym dzialaniem fali detonacyjnej
(moze wystapic np. chwilowa utrata sluchu i widzenia) moga prowadzic do szoku pourazowego,
a w konsekwencji do skutecznego obezwladnienia.
Inny sposób oddzialywania na cel prezentuja granaty obronne. Maja wprawdzie
(najczesciej) nieco mniejszy ladunek materialu wybuchowego, jednak ich korpusy wykonane sa
jako gruboscienne, co w warunkach obciazenia fala detonacyjna pozwala napedzic powstaly z ich
fragmentacji odlamek do duzych predkosci. Oprócz korpusów z tzw. fragmentacja przypadkowa
(rys. 16b) stosuje sie granaty z wymuszona fragmentacja. Sa to konstrukcje z zatopionymi w
korpusie prefabrykowanymi elementami razacymi, lub majace na wewnetrznych powierzchniach
plytkie naciecia, które ulatwiaja fragmentacje. Nalezy tu wyraznie zaznaczyc, ze tylko naciecia
wykonane od strony oddzialywania obciazenia (fali detonacyjnej) skutkuja zamierzona
propagacja pekniec. Naciecia zewnetrzne nie maja wiekszego wplywu na przebieg fragmentacji,
poniewaz pekniecia w materiale propaguja sie przez znaczna czesc grubosci korpusu niezaleznie
od uksztaltowania powierzchni zewnetrznej. Zastosowanie fragmentacji wymuszonej znaczaco
podnosi skutecznosc oddzialywania, mimo ze predkosc odlamka jest w takim przypadku nieco
mniejsza (~ 10 %). Zwiazane jest to z faktem, ze kazdy taki odlamek moze byc skuteczny (tzn.
po trafieniu w cel nalezy oczekiwac razenia obezwladniajacego), co przy niewielkich masach
czesci odlamków powstalych w trakcie fragmentacji przypadkowej nie musi miec miejsca.
Postepowanie z zapalnikiem i sposób zainicjowania dzialania granatu obronnego sa
analogiczne jak opisane dla granatu zaczepnego. Po pobudzeniu ladunku kruszacego wysokie
cisnienie wystepujace na czole fali detonacyjnej (rzedu kilkudziesieciu GPa) powoduje
rozerwanie struktury materialu korpusu i napedzenie powstalych w ten sposób odlamków do
predkosci rzedu kilkuset metrów na sekunde. W przypadku tego typu granatów dzialanie
podmuchowe ma pomijalnie male znaczenie  uzyskuje sie natomiast efektywne dzialania
odlamkowe. Odleglosc skutecznego razenia sily zywej dla granatów obronnych czesto przekracza
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 30 / 48
nawet 200 m. Z tym, ze na takiej odleglosci gestosc odlamków w jednostce przestrzeni jest
znikoma. Pomimo mozliwosci uzyskania razenia obezwladniajacego na tak duzych odleglosciach
praktyczny promien, na jakim mozna efektywnie zwalczac sile zywa jest kilkakrotnie mniejszy.
Z uwagi na znaczna sile razenia wykorzystanie bojowe granatów obronnych powinno miec
miejsce tylko z ukryc, które zabezpiecza ja przed jego dzialaniem razacym.
Z uwagi na rózne rozwiazania konstrukcyjne granatów recznych stosowane przez
producentów i rózne sposoby razenia poszczegó lnych rodzajów granatów istnieje potrzeba
rozrózniania ich typów. W szerszej skali nie ma jakichs precyzyjnych unormowan, lecz w
znacznej czesci armii uksztaltowala sie zasada, ze granty zaczepne maja ksztalt zblizony do
walcowego, zas granaty obronne wygladem swoim przypominaja kule mniej lub bardziej
splaszczona. Nawet przy opracowywaniu granatów uniwersalnych wzieto te niepisana umowe
pod uwage. Skonstruowanie granatów uniwersalnych wyniknelo z checi poslugiwania sie
jednym typem granatu zamiast koniecznoscia dysponowania dwoma rózniacymi sie w dzialaniu
na cel ich rodzajami. Istota konstrukcji takiego granatu sprowadza sie do opracowania takiej
czesci  zaczepnej , na zewnatrz której w razie potrzeby mozna byloby przylaczyc ciezka
wkladke odlamkowa. Przy zastosowaniu czesci granatu z materialem wybuchowym uzyskujemy
klasyczne dzialanie granatu zaczepnego, wyposazenie jej dodatkowo we wkladke z duzymi
prefabrykowanymi odlamkami pozwala uzyskac skuteczny granat obronny. Zastosowanie
specjalnych zlaczy w niektórych granatach uniwersalnych pozwala zmontowac ze soba razem
kilka elementów wyposazonych tylko w material wybuchowy. W takiej formie moga one
stanowic improwizowany ladunek wydluzony, który mozna wykorzystac np. w pracach
saperskich.
2.1.2. Granaty przeciwpancerne
Z uwagi na szybki rozwój nowych srodków walki granaty przeciwpancerne wypierane sa z
uzytku przez bardziej skuteczne srodki bojowe. Duza masa, koniecznosc bardzo bliskiego
podejscia pod cel oraz niewysoka skutecznosc oddzialywania na pancerz to glówne czynniki
decydujace o schylkowym okresie stosowania tego typu uzbrojenia. Jednak z uwagi na
stosunkowo duza efektywnosc tego typu srodków w terenie zurbanizowanym nie wszedzie
zostaly one wycofane z uzbrojenia.
Wspólczesne granaty przeciwpancerne wystepuja jako konstrukcje oddzialywujace na cel
strumieniem kumulacyjnym. Granatów o dzialaniu podmuchowym (burzacym), z uwagi na ich
niewielka skutecznosc, juz sie nie stosuje. Typowym przykladem granatu przeciwpancernego jest
RPG-43 (rys. 18). W toku codziennej eksploatacji jest on wyposazony w dwa zabezpieczenia
mechaniczne, które stanowia o jego bezpiecznym uzytkowaniu. Pierwszym zabezpieczeniem jest
zawleczka z kólkiem, która uniemozliwia dzwigni zabezpieczajacej (2) zsuniecie sie z rekojesci
(1) i uwolnienie stabilizatora (4). Drugie zabezpieczenie sklada sie z przetyczki zabezpieczajacej
(5), która uniemozliwia przesuwanie sie obsady splonki pobudzajacej (6) wraz ze splonka
pobudzajaca (7) w kierunku iglicy (9). Przygotowanie granatu i jego dzialanie na cel przedstawia
sie nastepujaco. Po wyjeciu zawleczki i rozlaczeniu dzwigni zabezpieczajacej (2) z rekojescia (1)
mozna rzucac granatem. Podczas jego lotu dzwignia odpada, a sprezyna stabilizatora (3)
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 31 / 48
oddzialywujac na stabilizator (4) powoduje
jego zsuniecie sie z rekojesci i
Rys. 18. Granat
wyciagniecie zwinietej pod nim tasmy
przeciwpancerny
stabilizujacej (8). W tym czasie przez nic
(RPG-43):
1  rekojesc, 2  dzwignia
nie blokowana przetyczka zabezpieczajaca
zabezpieczajaca,
(5) wypada pod wlasnym ciezarem i
3  sprezyna stabilizatora,
uwalnia obsade splonki pobudzajacej (6).
4  stabilizator,
W tym momencie splonka (7) izolowana
5  przetyczka
zabezpieczajaca,
jest od iglicy (9) tylko za posrednictwem
6  obsada splonki
sprezyny. Granat jest uzbrojony i gotowy
pobudzajacej, 7  splonka
do dzialania razacego. W cel powinna
pobudzajaca, 8  tasma
uderzyc glowica pod katem zblizonym do
stabilizujaca, 9  iglica,
10  ladunek kruszacy,
prostego. Takiemu jej ulozeniu sluzy
11  korpus, 12  wkladka
zastosowanie stabilizatora wraz z tasmami
kumulacyjna
stabilizujacymi. Podczas lotu w powietrzu
stanowia one dodatkowy, duzy opór, dzieki
któremu ciezki granat jest hamowany. Ciagnac za soba taki stabilizator powinien on leciec
zawsze glowica z materialem wybuchowym do przodu. Po uderzeniu w cel obsada splonki
pobudzajacej (6) ugina sprezyne i powoduje naklucie sie splonki pobudzajacej (7) na iglice (9).
Splonka pobudza kruszacy material wybuchowy (10), który osloniety korpusem (11) umozliwia
uzyskanie takich parametrów fali detonacyjnej, które pozwalaja uformowac z wkladki
kumulacyjnej (12) strumien kumulacyjny. Rozpedzone w ten sposób do predkosci kilku km/s
czasteczki strumienia oddzialywuja swoja energia kinetyczna na pancerz.
Przebijalnosc ladunków kumulacyjnych granatów przeciwpancernych dochodzi do 200 mm.
W przypadku celnego trafienia taki granat jest nawet w stanie wyeliminowac z walki
wspólczesny czolg, ale wymaga to bliskiego podejscia do celu i tym samym wystawienia sie na
wykrycie lub oddzialywanie odlamków powstalych podczas zadzialania granatu.
2.1.3. Granaty chemiczne
Podczas wykonywania zadania bojowego czasami istnieje koniecznosc obezwladnienia
przeciwnika bez uzyskania jego skutecznego porazenia (np. uwalnianie jenców, pozyskiwanie
osobowych zródel informacji wywiadowczych itp.). Do tego celu slu za m.in. granaty z róznymi
srodkami chemicznymi. Najczesciej wykorzystywanymi granatami chemicznymi sa granaty
dymne. Przeznaczone sa one do maskowania dzialan wlasnych poprzez stawianie krótkotrwalych
zaslon dymnych, do dawania sygnalów, dezorientowania przeciwnika itp. Spotyka sie tutaj caly
szereg rozwiazan konstrukcyjnych, pozwalajacych uzyskac natychmiastowy efekt dymny
(granaty o dzialaniu wybuchowym) lub emitujace zaslone dymna z pewnym opóznieniem, ale w
dluzszym czasie (granaty o dzialaniu emisyjnym). Przykladem prostej konstrukcji emisyjnego
granatu dymnego jest RDG-2 (rys. 19a). Lekki tekturowy korpus (5) wypelniony jest masa
dymotwórcza (3), a w osi granatu umieszczono lont prochowy z glówka zapalcza  spelniajace
funkcje elementu zaplonowego (2) i rurke emisyjna (4). Energiczne potarcie glówki zapalczej
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 32 / 48
znajdujaca sie w pokrywie (1) potarka
powoduje jej zaplon i poczatek palenia sie
lontu prochowego. Spelnia on tu funkcje
opózniacza pirotechnicznego o czasie
zadzialania okolo 10 s. Po tym czasie
nastepuje zapalenie masy dymotwórczej,
która sukcesywnie sie spalajac (50÷80 s)
emituje przez rurke emisyjna intensywny
oblok dymu. W celu zabezpieczenia masy
pirotechnicznej przed oddzialywaniem
czynników atmosferycznych zarówno
pokrywe górna, jak i dno (6) zabezpiecza
Rys. 19. Granaty chemiczne:
sie przeciwwilgociowo.
a- dymny emisyjny (RDG-2), b  dymny wybuchowy
1  pokrywa z potarka, 2  element zaplonowy, 3  masa
W przypadku konstrukcji
dymotwórcza, 4  rurka emisyjna, 5  korpus granatu,
wybuchowych granatów dymnych,
6  dno, 7  zapalnik, 8  masa lzawiaca
przeznaczonych do natychmiastowego
zadymiania (rys. 19b) najczesciej mamy do czynienia z klasycznym zapalnikiem (7) do granatów
recznych. W wykonanym z plastiku lub stopu lekkiego korpusie (5) znajduje sie masa
dymotwórcza (3), która poddana dzialaniu fali detonacyjnej ulega szybkiemu spaleniu dajac
natychmiast oblok gestego dymu. Z uwagi na to, ze powstaly dym najczesciej jest
nieprzezroczysty tylko w zakresie wid zialnym, granaty takie wykorzystuje sie np. do
dezorientowania i ogluszania zalóg punktów oporu. Ulatwiaja one wykonanie zadania bojowego
wyposazonym w maski przeciwgazowe i nocne urzadzenia obserwacyjne atakujacym. Podobne
zastosowanie bojowe maja inne typy granatów chemicznych np. granaty blyskowo-hukowe.
Maja one konstrukcje zblizona do granatu dymnego wybuchowego, lecz zamiast masy
dymotwórczej znajduje sie tam substancja chemiczna dajaca wiekszy efekt blyskowy i reagujaca
z wieksza predkoscia, dzieki czemu pojawia sie znaczacy efekt dzwiekowy. Dzialanie hukowe
(~ 170 dB) i jednoczesny oslepiajacy blysk (~ 2 Mcd) pozwalaja przez dluzsza chwile uzyskac
efekt obezwladniajacy bez uzyskania bezposredniego porazenia energia kinetyczna pocisku.
Podobny efekt mozna osiagnac stosujac granaty lzawiace. Ich budowa zblizona jest do dymnych
granatów o dzialaniu emisyjnym, z tym, ze substancja dymotwórcza zastapiona jest najczesciej
mieszanina oddzialywujacym drazniaco na blony sluzowe. W przypadku sily zywej,
nieposiadajacej zabezpieczen w postaci masek przeciwgazowych, dzialanie obezwladniajace tego
granatu jest skuteczniejsze niz granatu blyskowo-hukowego. W tamtym przypadku, po
chwilowym ogluszeniu, ustaje oddzialywanie czynnika obezwladniajacego, tu natomiast na
skutek ciaglej emisji i osiadania na okryciach, wyposazeniu itp. wystepuje, mimo ze czesto
oslabione, ale permanentne jego oddzialywanie.
W zaleznosci od zapotrzebowania produkowane sa tez innego typu granaty. Moga one byc
wypelnione substancjami chemicznymi o innym sposobie oddzialywania na cel lub sile zywa np.
granaty zapalajace. Ich budowa zblizona jest do granatu dymnego wybuchowego, ale
zaelaborowane sa one inna substancja chemiczna, np. czerwonym fosforem lub mieszaninami z
jego udzialem. Oprócz dzialania zapalajacego uzyskuje sie tu równiez efekt dymny. Moga tez
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 33 / 48
wystepowac granaty sluzace do rozpraszania skupisk agresywnie zachowywujacych sie osób,
razace odlamkami w postaci gumowych kulek. Jest to typ amunicji obezwladniajacej,
niepenetrujacej, szczególnie przydatnej w dzialaniach stabilizacyjnych i pokojowych.
2.1.4. Granaty cwiczebne
Potencjalne zagrozenie, jakie dla uzytkownika wynika ze stosowania granatów recznych
mozna zniwelowac prowadzac intensywne szkolenie. Do tego celu wykorzystuje sie granaty
cwiczebne, które imitujac dzialanie razace sa jednoczesnie bezpieczne w poslugiwaniu sie.
Przykladem recznego granatu cwiczebnego jest granat CRG-42 (rys. 20). Sklada sie on z korpusu
(2), w którym znajduje sie komora akustyczna wzmacniajaca efekt dzwiekowy zwiazany z
odpaleniem znajdujacego sie w komorze (4) naboju blyskowo-dymnego (3). Jego pobudzenie
nastepuje na skutek zadzialania zapalnika cwiczebnego (1), który
zamiast ladunku pobudzajacego ma ladunek miotajacy
umiejscowiony w tulejce uformowanej na ksztalt iglicy.
Przygotowanie granatu do dzialania polega na wlozeniu naboju do
znajdujacej sie w dnie korpusu komory i przylaczeniu zapalnika
cwiczebnego. Uzbrojenie granatu i zadzialanie tego zapalnika jest
analogiczne jak zapalnika UZRGM tylko do chwili konca palenia sie
opózniacza pirotechnicznego. W zapalniku cwiczebnym nastepuje
wtedy pobudzenie ladunku miotajacego, który napedza tulejke-iglice.
Jej uderzenie w splonke zapalajaca naboju blyskowo-dymnego
powoduje jego zadzialanie, przejawiajace sie efektem blyskowym,
hukiem i wydzieleniem pewnej ilosci dymu. Komora akustyczna w
Rys. 20. Przyklad budowy
korpusie wzmacnia efekt dzwiekowy naboju, a znajdujace sie w
granatu cwiczebnego
(CRG-42): granacie kanaly ukierunkowuja strumien dymu i innych produktów
1  zapalnik cwiczebny,
spalania. W celu wyeliminowania mozliwosci wkrecenia zapalnika
2  korpus, 3  nabój
bojowego, którego zadzialanie zniszczyloby granat, zastosowano
blyskowo-dymny,
skrócona dlugosc zapalnika cwiczebnego, co uniemozliwia
4  komora naboju
wkrecenie innego typu zapalnika.
blyskowo-dymnego
Oprócz zapalnika i naboju blyskowo-dymnego wszystkie elementy granatu sa wielokrotne go
uzytku. Jednak przed kazdym kolejnym jego uzyciem nalezy starannie go oczyscic i dokonac
przegladu pod katem mozliwosci wystapienia jakichs ewentualnych jego defektów. Uszkodzenia
komory naboju i korpusu granatu, mogace przyczynic sie do ich fragmentacji przy zadzialaniu,
dyskwalifikuja go z dalszej eksploatacji.
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 34 / 48
3. GRANATY NASADKOWE
Duza efektywnosc i prosta budowa granatów recznych przyczynila sie do ich masowego
stosowania w wiekszosci konfliktów zbrojnych XX wieku. Jednak ich podstawowa wada byla
zbyt mala celnosc i krótki zasieg rzutu. Czesciowe rozwiazanie tych kwestii przynioslo
skonstruowanie granatów nasadkowych. Zastosowanie wyposazonego w prosty celownik
nadkalibrowego pocisku miotanego z broni indywidualnej przyczynilo sie do zwiekszenia sily
oraz precyzji ognia na najnizszym szczeblu dzialania. Wprowadzenie wiekszej liczby glowic
montowanych na jednym uniwersalnym nosniku przyczynilo sie do poszerzenia spektrum celów,
jakie mozna bylo zwalczac bez koniecznosci uzycia innych srodków ogniowych.
W zaleznosci od sposobu miotania granaty nasadkowe mozna podzielic na miotane energia
gazów prochowych i z wykorzystaniem tzw. pulapki kulowej. Dla obu tych sposobów miotania
niepisanym, przyjetym przez zdecydowana wiekszosc producentów standardem jest zewnetrzna
srednica nasadki do miotania wynoszaca 22 mm. Budowa i dzialanie obu tych konstrukcji
przedstawiono ponizej.
3.1. Budowa i dzialanie granatów nasadkowych miotanych nabojem
miotajacym
Starsze wersje granatów nasadkowych miotane sa z wykorzystaniem specjalnie
opracowanych naboi miotajacych. Konstrukcja takiego naboju zblizona jest do strzeleckiego
naboju pozoracyjnego, z tym, ze zastosowano w nim wiekszy ladunek miotajacy. Z tego tez
powodu nie sa to naboje zamienne i dlatego wymaga sie od naboi miotajacych specjalnego
malowania odrózniajacego. Najczesciej jest to malowanie w okreslonym kolorze zawinietego
kranca luski takiego naboju. W przypadku polskiego uniwersalnego naboju miotajacego UNM
wz. 1943/60, przeznaczonego do miotania granatów nasadkowych z karabinka granatnika wz. 60
wierzcholek takiego naboju jest malowany na bialo. Czynnosci przygotowawcze i dzialanie tego
typu granatów nasadkowych sa nastepujace. Przed strzalem nalezy granat (rys. 21a) nalozyc na
urzadzenie wylotowe zamontowane na koncu lufy a do komory nabojowej wprowadzic nabój
miotajacy. Zeby przez pomylke nie zaladowac naboju bojowego stosowane sa specjalne
magazynki, które konstrukcyjnie uniemozliwiaja ich zaladowanie. Po odpaleniu naboju nastepuje
spalanie ladunku miotajacego i ruch mieszaniny gazowo-prochowej w kierunku wylotu lufy,
który zamkniety jest znajdujacym sie na urzadzeniu wylotowym granatem nasadkowym. Ped tej
mieszaniny i wysokie cisnienie gazów prochowych oddzialywujace na wewnetrzna czesc trzonu
stabilizatora (7) oraz na dno zapalnika (6) przyczyniaja sie do nadania granatowi predkosci rzedu
kilkudziesieciu metrów na sekunde. W tym czasie rozpoczyna sie tez proces uzbrajania zapalnika
(zdjecia zabezpieczen niezbednych w toku codziennej eksploatacji), który ko nczy sie w
niewielkiej odleglosci od zejscia granatu z nasadki. Po zejsciu z niej granat porusza sie po torze
balistycznym, a jego donosnosc uwarunkowana jest katem, pod jakim zostal wystrzelony. Jego
stabilnemu zachowaniu sie podczas lotu sluza skrzydelka stabilizatora (8) umieszczone w dolnej
czesci spelniajacego funkcje prowadnicy trzonu stabilizatora. Oplywajaca granat struga
powietrza po pojawieniu sie zaklócajacego momentu sily powoduje powstanie aerodynamicznego
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 35 / 48
momentu sily korygujacej,
dzieki czemu porusza sie on
zawsze glowica (1) do przodu,
wykonujac niewielkie
korygujace ruchy oscylacyjne.
Zapalnik, za posrednictwem
lacznika (5), polaczony jest z
pobudzaczem (3) i w chwili
uderzenia w cel nastepuje jego
bezwladnosciowe zadzialanie.
Pobudzony za posrednictwem
pobudzacza material kruszacy
(4) przyczynia sie do
fragmentacji glowicy, w której
zatopione sa prefabrykowane
elementy razace (2),
przyczyniajace sie do poprawy
efektywnosci razenia sily
Rys. 21. Granaty nasadkowe:
zywej.
a  budowa (granat odlamkowy KGN), b  granat przeciwpancerny
Oprócz nasadkowych
(PGN-60, c  granat dymny (DGN); 1  glowica, 2  element razacy,
3  pobudzacz, 4  kruszacy material wybuchowy, 5  lacznik,
granatów przeciwpiechotnych
6  zapalnik, 7  trzon stabilizatora, 8  skrzydelka stabilizatora
(z glowica odlamkowa) na
uniwersalnym trzonie stabilizatora mozna zamontowac inne typy glowic, uzyskujac odpowiednio
dzialanie przeciwpancerne kumulacyjne (rys. 21 b) lub dymne (rys. 21 c). Dzialanie granatu
przeciwpancernego jest analogiczne do odlamkowego do chwili pobudzenia ladunku kruszacego.
W tym przypadku fala detonacyjna obciazajac wkladka ksztaltuje strumien kumulacyjny, który
oddzialywuje na opancerzony cel. Nasadkowy granat dymny pozbawiony jest zapalnika, jego
dzialanie rozpoczyna sie z chwila, gdy zaczyna on schodzic z nasadki broni. Wysokie cisnienie
gazów prochowych napedzajac go przedostaje sie jednoczesnie przez kanal w laczniku i zapala
glówke zapalcza granatu recznego RDG-2, który umieszczony jest w przymocowanej do trzonu
stabilizatora komorze. Po wypaleniu sie lontu prochowego rozpoczyna sie proces emisji dymu.
Oprócz typowych konstrukcji specjalizowanych istnieja tez wzory granatów nasadkowych
adoptowanych z istniejacych granatów recznych. Przykladem jest polski granat nasadkowy F-1N,
którego glowica pochodzi z granatu obronnego F-1, a proces dostosowania do miotania na
wieksze odleglosci polegal na dokreceniu trzonu stabilizatora (bez brzechw) i zainstalowaniu
innego zapalnika. Innym przykladem jest specjalny trzon stabilizatora z adaptatorem (rys. 21d),
który umozliwia miotanie standardowych granatów recznych. Po zamontowaniu w nim granatu
wyjmuje sie zawleczke zabezpieczajaca zapalnik i odpala uzyskany w ten sposób granat
nasadkowy. Podczas dzialania sily bezwladnosci, od cisnienia gazów prochowych z naboju
miotajacego, nastepuje zsuniecie sie obejmy zabezpieczajacej dzwignie spustowa i uruchomienie
lancucha ogniowego zapalnika. Pomimo stosunkowo krótkiej zwloki czasowej nie nastapi jego
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 36 / 48
zadzialanie na torze lotu  wynika to z wiekszej, niz mozliwa do uzyskania sila miesni, predkosci
miotania i tym samym szybszego dolotu do celu.
Nalezy pamietac, ze do miotania tego typu granatów nasadkowych nie wolno
wykorzystywac amunicji bojowej! Kazdorazowe uzycie naboju bojowego wobec granatu
wyposazonego w zapalnik moze sie skonczyc jego zadzialaniem i pobudzeniem kruszacego
materialu wybuchowego zawartego w glowicy! Wobec znacznej sily razenia glowic takich
granatów moze sie to skonczyc smiercia wystrzeliwujacego granat i ewentualnych innych
osób z jego bezposredniego otoczenia!
3.2. Budowa i dzialanie granatów nasadkowych miotanych z
wykorzystaniem pulapki kulowej
Mozliwosc spowodowania wypadku przy odpalaniu poprzedniego typu granatu
nasadkowego z wykorzystaniem amunicji bojowej a takze koniecznosc produkcji i posiadania
przy granacie innego typu nabojów (magazynków) przyczynila sie do opracowania granatów
miotanych z wykorzystaniem urzadzenia zwanego pulapka kulowa. Podobnie jak w przypadku
poprzednika istnieje tu równiez mozliwosc montowania na uniwersalnym nosniku calego szeregu
glowic, które przeznaczone sa do razenia róznych grup celów w rózny sposób. Istota budowy i
dzialania granatów nasadkowych wyposazonych w pulapke kulowa zostanie wyjasniona na
przykladzie polskiego granatu NGO (rys . 22). W trzonie stabilizatora (13) wyposazonym w stale
skrzydelka (14) znajduje sie wprasowana przed lacznikiem (9) pulapka kulowa (11). W granatach
rodziny NGO montuje sie jeszcze dodatkowo wkladk e redukcyjna (12), która oprócz
standardowej 22 mm srednicy nasadki (srednica wewnetrzna wkladki) umozliwia miotanie
granatu z nasadki o wiekszej srednicy, odpowiadajacej srednicy wewnetrznej trzonu stabilizatora.
Aby wystrzelic granat nalezy zalozyc go do oporu na specjalna nasadke lub uniwersalne
urzadzenie wylotowe i zaladowac bron nabojem bojowym. Odpalenie naboju bojowego
spowoduje sprezenie powietrza przed
pociskiem i poczatek schodzenia granatu z
Rys. 22. Granat nasadkowy
miotany z wykorzystaniem
lufy. Jednak zasadniczy naped uzyska on po
pulapki kulowej (NGO):
uderzeniu pocisku w pulapke kulowa, która
1  spadochron, 2  linki
jest grubosciennym, stalowym cylindrem.
spadochronu, 3  ladunek
Jego grubosc jest wystarczajaca, by nie zostal
oswietlajacy, 4  oslona
ladunku oswietlajacego,
on spenetrowany przez pocisk, który
5  wyrzutnik, 6  ladunek
przekazuje granatowi cala swoja energie
wyrzucajacy, 7  opózniacz
kinetyczna. Dodatkowo rozprezajace sie gazy
pirotechniczny, 8  splonka
prochowe wnosza tez swój udzial w
zapalajaca, 9  lacznik,
10  iglica, 11  pulapka
napedzaniu granatu. Odksztalcona
kulowa, 12  wkladka
uderzeniem pocisku pulapka powoduje ruch
redukcyjna, 13  trzon
iglicy (10), która uginajac sprezyne nakluwa
stabilizatora,
splonke zapalajaca (8). Ta z kolei zapala
14  skrzydelka
stabilizato ra
opózniacz pirotechniczny (7), który pali sie do
chwili, gdy granat osiagnie wierzcholkowa
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 37 / 48
toru lotu. W miedzyczasie bedace pod wysokim cisnieniem gazy prochowe, które znajduja sie
pomiedzy pulapka kulowa a wkladka redukcyjna dokonuja jej gazodynamicznego wyrzucenia z
trzonu stabilizatora. W okolicach wierzcholka toru lotu opózniacz zapala ladunek wyrzucajacy
(6), który oddzialywujac na wyrzutnik (5) powoduje wyrzucenie z glowicy granatu ladunku
oswietlajacego (3) umieszczonego w oslonie (4). Nastepuje równoczesne zapalenie masy
podpalowej, która nastepnie zapala zasadnicza pirotechniczna mase oswietlajaca. W tej masie
zaprasowany jest lancuszek laczacy ja za posrednictwem linek (2) ze spadochronem (1). Po
wyrzuceniu z granatu spadochron otwiera sie i opadajac z predkoscia kilku metrów na sekunde
umozliwia palacemu sie ladunkowi oswietlajacemu iluminacje terenu przez dluzszy okres czasu.
W przypadku granatów nasadkowych celowanie moze odbywac sie w dwojaki sposób.
Pierwszy z nich polega na wyposazeniu broni, z której wystrzeliwuje sie granaty, w skalowany
celownik, który umozliwia w miare precyzyjne trafienie w cel. Drugi sposób sprowadza sie do
zgrania oznaczonych elementów na granacie, które spelniaja funkcje celownika z linia celowania.
Moga to byc odpadajace podczas strzalu ramki zgrywane z górna krawedzia granatu lub innym
oznaczonym jego punktem, albo tez specjalnie naniesione skalowane ukosne linie. Zgranie takiej
linii z linia celowania pozwala osiagnac taki zasieg, jaki jest obok niej opisany.
Zaleznie od masy granatu, jego ksztaltu, kalibru broni za jakiej jest on wystrzeliwany mozna
uzyskac zasieg maksymalny ponad 400 m. Jest to maksymalna odleglosc dolotu, na której jednak
nie uzyskuje sie wymaganej precyzji trafienia  ta jest nawet o kilkadziesiat, a nawet ponad sto
metrów mniejsza.
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 38 / 48
4. NABOJE DO GRANATNIKÓW
Zastosowanie granatów nasadkowych poprawilo znaczaco zasieg razenia granatami, ale
precyzja trafienia pozostala nadal niezadowalajaca. W zwiazku z tym opracowano szereg
konstrukcji granatników i dostosowanych do nich naboi, które niwelowaly te niedomagania i
poszerzaly zdolnosci razenia róznych grup celów. Zarówno, jezeli chodzi o skutecznosc
oddzialywania, jak i z punktu widzenia zasiegu.
4.1. Podzial naboi do granatników
Pomimo, ze nastapila daleko idaca specjalizacja w poszczególnych rozwiazaniach
konstrukcyjnych granatników i stosowanych w nich naboi, to postepujaca od pewnego czasu
uniwersalizacja zaciera wyraznie dotad istniejace granice. Dotyczy to szczególnie konstrukcji
nowych, wprowadzanych na wyposazenie lub oferowanych jako uzbrojenie przyszlosciowe.
Jezeli chodzi o sposób dzialania naboje do granatników mozna podzielic wedlug stosowanych w
nich ukladów miotajacych na: bezodrzutowe, rakietowe, bezodrzutowo-rakietowe i
dwukomorowe. Te ostatnie stosuje sie w amunicji do granatników samodzielnych i
podwieszanych pod bron oraz do granatników automatycznych. Trzy pierwsze uklady miotajace
wykorzystywane sa w granatnikach przeciwpancernych. W kazdym rodzaju amunicji stosuje sie
pociski/glowice o róznej konstrukcji i sposobie oddzialywania na cel. Stad tez w granatnikach
przeciwpancernych, oprócz typowych glowic do zwa lczania celów opancerzonych stosuje sie
glowice odlamkowe, dymne, zapalajace i inne. Stad tez funkcjonujacy od szeregu lat podzial
granatników nie jest w pelni scisly.
4.2. Budowa i dzialanie naboi do granatników
Mimo róznorodnosci stosowanych w granatnikach rozwiazan konstrukcyjnych mozna
znalezc kilka cech charakterystycznych, wspólnych dla okreslonych grup naboi granatnikowych.
Ponizej przestawiono budowe i opisano dzialanie typowych przedstawicieli tej amunicji w
poszczególnych grupach.
4.2.1. Naboje do granatników z dwukomorowym ukladem miotajacym
Miotanie ciezkich granatów nasadkowych wiazalo sie z pojawieniem sie znacznych sil
zwiazanych z odrzutem broni. Dlatego bron byla wyposazana w specjalne amortyzatory odrzutu
lub miotanie granatów odbywalo sie po oparciu broni o podloze (grunt). Aby umozliwic
napedzanie pocisków naboi stosowanych w lekkich granatnikach samodzielnych i
podwieszanych w ich konstrukcji wykorzystano dwukomorowy uklad miotajacy. Umozliwia on
dla duzego kalibru pocisku uzyskanie lekkiej konstrukcji broni i stosunkowo niewielkiego
odrzutu. Najczesciej spotykane kalibry tego typu naboi to 40 mm, rzadziej wystepuje kaliber 30,
35 lub 38. Przy czym ten ostatni ma najczesciej zastosowanie w granatnikach wykorzystywanych
przez sluzby porzadkowe a asortyment stosowanej w nim amunicji obejmuje przede wszystkim
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 39 / 48
obezwladniajace srodki bojowe. W zasadzie poza jednym przypadkiem (rosyjski 40 mm nabój
WOG-25) nie stosuje sie amunicji bezluskowej.
Najpowszechniej na swiecie wykorzystuje sie amunicje granatnikowa kalibru 40x46 mm,
wzorowana na amerykanskich konstrukcjach do granatnika M79 (rys. 23). Naboje te oprócz
oznaczenia kalibru (40 mm) i dlugosci luski (46 mm) w swoim symbolu czasami maja równiez
oznaczenie SR, które mówi o tym, ze ic h luska ma kryze pólwystajaca (Semi-Rimmed). Polskie
odpowiedniki tych naboi (np. NGO -74) wprawdzie sa niezamienne z amerykanskim
odpowiednikiem (maja dluzsza luske i inna srednice luski oraz pocisku  kaliber 40x47 mm), ale
charakteryzuje sie podobna kons trukcja i analogicznym dzialaniem razacym.
W dnie luski (4) takiego naboju znajduje sie wkretka (7),
która zamyka od dolu gruboscienna jej czesc, tworzac tzw.
komore wysokiego cisnienia (6). We wkretce zamocowana jest
splonka zapalajaca (15), a znajdujacy sie w tej komorze ladunek
miotajacy (13) zabezpieczony jest przed przedostawaniem sie
kanalami laczacymi (14) do komory niskiego cisnienia (5)
przepona (12). Po zbiciu splonki nastepuje zapalenie sie ladunku
miotajacego, który znajdujac sie w malej, zamknietej przestrzeni
spala sie szybko i stabilnie. Przy wzroscie cisnienia do wartosci
granicy wytrzymalosci materialu przepony (12) nastepuje jej
perforacja i gazy prochowe, majace wysokie cisnienie
(kilkadziesiat ÷ stokilkadziesiat MPa), przedostaja sie kanalami
laczacymi (14) do komory niskiego cisnienia (5). Tu w
Rys. 23. Nabój do granatnika
warunkach znacznie wiekszej objetosci tej komory nastepuje ich
z dwukomorowym ukladem
miotajacym (NGO-74):
rozprezanie (kilkanascie ÷ dwadziesciakilka MPa) i napedzanie
1  czepiec balistyczny,
pocisku. Nalozony na korpus pocisku (2) pierscien wiodacy (3)
2  korpus pocisku, 3  pierscien
wcina sie w bruzdy przewodu lufy i pocisk rozpoczyna ruch w
wiodacy, 4  luska, 5  komora
przewodzie lufy. W tym czasie rozpoczyna sie równiez proces
niskiego cisnienia, 6  komora
uzbrajania sie zapalnika. Pierscien wiodacy ma za zadanie
wysokiego cisnienia, 7  wkretka
luski, 8  zapalnik,
uszczelnic przestrzen zapociskowa, aby pocisk uzyskal jak
9  pobudzacz, 10  material
najwieksza predkosc, oraz wspólpracujac z bruzdami przewodu
wybuchowy, 11  wkladka
lufy przeniesc na niego moment obrotowy niezbedny do
odlamkowa, 12  przepona,
13  ladunek miotajacy, stabilizacji na torze lotu. W pewnej odleglosci od wylotu z lufy
14  kanal laczacy, 15  splonka
nastepuje uzbrojenie zapalnika i pocisk jest juz gotowy do
zapalajaca
razenia celu. Nastepuje to z chwila, gdy odpowiedzialny za
zmniejszenie oporu czolowego czepiec balistyczny (1) uderzy w przegrode, a zapalnik (8) 
najczesciej o dzialaniu bezwladnosciowym  spowoduje pobudzenie pobudzacza (9). W tym
momencie znajdujacy sie w pocisku kruszacy material wybuchowy (10) oddzialywujac fala
detonacyjna na elementy pocisku powoduje ich fragmentacje. Najwiecej skutecznych odlamków
pochodzi ze specjalnie uksztaltowanej wkladki odlamkowej (11), charakteryzujacej sie
fragmentacja wymuszona. Oprócz pocisków odlamkowych czesto stosuje sie pociski
kumulacyjno-odlamkowe, zapalajace, dymne, oswietlajace, sygnalizacyjne i róznego typu
obezwladniajace (np. z gazem lzawiacym, z gumowym pociskiem, z gumowym srutem itp.).
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 40 / 48
 Pociski naboi 40x46 mm przy stosunkowo niewielkim odrzucie broni i predkosci wylotowej
~ 78 m/s sa w stanie uzyskac maksymalny zasieg przekraczajacy nieraz 400 m. Jednak
zadowalajaca celnosc zachowuja na ok. 2/3 tego dystansu. Wysoka skutecznosc tego typu naboi
przyczynila sie do opracowania ich wersji  wzmocnionej , przeznaczonej do granatników
automatycznych. Zastosowanie wiekszego ladunku miotajacego i wiekszej komory wysokiego
cisnienia skutkowalo koniecznoscia zwiekszenia dlugosci luski. W takim naboju (40x53 mm)
energia odrzutu broni jest na tyle duza, ze celne strzelanie mozliwe jest tylko z broni
zamocowanej na podstawach. Przy nieco wiekszej masie pocisku (ze srednio okolo 180 g dla
naboju 40x46 mm do blisko 245 g dla 40x53 mm) uzyskano zwiekszenie predkosci do ponad
240 m/s, co przelozylo sie na zdecydowane zwieks zenie zasiegu maksymalnego do przeszlo 2200
metrów.
Uwzgledniajac wielkosc promienia razenia sily zywej przez pojedynczy pocisk (5÷7 m),
zdolnosc zwalczania celów opancerzonych (przebijalnosc 40 ÷ 60 mm) oraz mozliwosc
skutecznego razenia tych celów na odleglosciach przekraczajacych 1500 m nalezy stwierdzic, ze
jest to obecnie jeden z najefektywniejszych rodzajów srodków ogniowych wystepujacych na
najnizszym szczeblu taktycznym. Dlatego ciagle trwaja badania nowych, efektywniejszych
wzorów amunicji granat nikowej (np. kalibru 25 mm) oraz prace nad poprawa charakterystyk
uzytkowych dotychczas stosowanej tego typu amunicji.
4.2.2. Naboje do granatników przeciwpancernych
Radykalne zmiany koncepcji prowadzenia dzialan z wykorzystaniem broni pancernej oraz
filozofii konstrukcji i zabezpieczania pojazdów opancerzonych zwiazane byly z masowym
wprowadzeniem na wyposazenie piechoty granatników przeciwpancernych. Zastosowanie
relatywnie taniej amunicji, która pozwalala zwalczac znajdujace sie w ruchu czolgi na
odleglosciach do kilkuset metrów przyczynilo sie do gwaltownego rozwoju tego typu amunicji.
Brak w drugiej polowie XX wieku symetrycznych konfliktów o charakterze wojny masowej
przyczynil sie do rozwoju tego typu srodków ogniowych w innym kierunku. Dysponujacy
granatnikiem przeciwpancernym pododdzial musial posiadac szereg dodatkowych srodków
walki, które byly przeznaczone do zwalczania innego typu celów. Postepujacy w duchu
uniwersalizacji rozwój broni i przeznaczonej do niej amunicji przyczynil sie do opracowania
wiekszej gamy glowic, jakie mozna miotac z wykorzystywanych dotychczas tylko do razenia
celów opancerzonych granatników. Równiez coraz czestsze prowadzenie wojny asymetrycznej,
gdzie brak bylo klasycznych celów pancernych, spowodowalo poszerzenie spektrum celów, jakie
mogly byc razone amunicja wystrzeliwana z takiego granatnika. Jednak nabój przeznaczony do
razenia celów opancerzonych nadal pozostaje zasadniczym typem naboju wystrzeliwanego z
granatników przeciwpancernych.
Z uwagi na stosunkowo nieskomplikowana konstrukcje zarówno granatników
przeciwpancernych, jak i przeznaczonej do niej amunicji na swiecie wystepuje dosc szeroki
asortyment rozwiazan konstrukcyjnych. W zwiazku z tym budowa i zasada dzialania takiego
naboju zostanie przedstawiona w oparciu o jeden z najpowszechniej wystepujacych na swiecie
naboi przeciwpancernych (w tym i w Wojsku Polskim)  nabój PG-7  tu w wersji WM (rys. 24).
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 41 / 48
Rys. 24. Nabój do granatnika przeciwpancernego (PG-7WM):
a  pocisk, b  ladunek miotajacy ze stabilizatorem, I  glowica bojowa, II  silnik rakietowy;
1  glowicowa czesc zapalnika, 2  wkladka izolujaca, 3  czepiec, 4  przewodnik, 5  pierscien
dociskowy wkladki, 6  pierscien izolujacy, 7  korpus glowicy, 8  wkladka kumulacyjna, 9  kruszacy
material wybuchowy, 10  przeslona kumulacyjna, 11  czesc denna zapalnika, 12  zespól dysz,
13  ruszt, 14  przepona, 15  wkret ustalajacy, 16  komora spalania silnika rakietowego, 17  ladunek
napedowy, 18  opózniacz zaplonu, 19  opora, 20  zaplonnik, 21  kompensator, 22  dno silnika
rakietowego, 23  splonka zapalajaca, 24  kanal ogniowy, 25  tekturowy korpus, 26  podsypka
prochowa, 27  skrzydelko stabilizatora, 28  trzon stabilizatora, 29  ladunek prochowy, 30  turbinka,
31  smugacz, 32  przybitka
Nabój sklada sie z przenoszonych rozlacznie dwóch zasadniczych elementów: pocisku (a) i
ladunku miotajacego ze stabilizatorem(b). Sam zas pocisk zlozony jest z glowicy bojowej (I) i
silnika rakietowego (II). Zeby oddac strzal nalezy z dna silnika (22) odkrecic korek
zabezpieczajacy i w to miejsce wkrecic wyjety z pakowania transportowego ladunek miotajacy
ze stabilizatorem, który znajduje sie w tekturowym korpusie (25). Przy wkladaniu tak
zmontowanego naboju do lufy nalezy zwrócic uwage, aby wkret ustalajacy (15) znalazl sie w jej
wycieciu. Pozwoli to jednoznacznie ustalic polozenie naboju w lufie, gdzie splonka
zapalajaca (23) znajdzie sie bezposrednio nad iglica granatnika. Po wyjeciu zawleczki i zdjeciu
kapturka z glowicowej czesci zapalnika (1) nabój jest juz gotowy do odpalenia. Nastepuje on w
chwili zabicia splonki zapalajacej (23), która kanalem (24) przekazuje impuls ogniowy na
podsypke prochowa (26). Ta z kolei, umieszczona w wydrazeniu trzonu stabilizatora (28), po
sperforowaniu przepony zapala ladunek miotajacy (29). Gdy cisnienie gazów prochowych
wzrosnie, nastepuje wypchniecie przez dysze granatnika przybitki (32), która spelnia tu funkcje
masy przeciwbieznej. Dalszy wzrost cisnienia powoduje poczatek ruchu pocisku, i jednoczesnie
wyplyw gazów prochowych przez dysze granatnika. Pojawiajacy sie odrzut broni kompensowany
jest przez ciag powstaly na skutek naddzwiekowego wyplywu gazów prochowych dysza
granatnika. Oplywajace turbinke (30) gazy oddzialywuja na jej skosnie ustawione skrzydelka i
wymuszaja niewielki ruch obrotowy calego pocisku. W tym tez czasie nastepuje zapalenie sie
smugacza (31), zaczyna sie proces uzbrajania dennej czesci zapalnika (11) i uaktywnia sie
pirotechniczny opózniacz zaplonu (18). Po pewnym czasie pocisk wylatuje z lufy i wtedy to, na
skutek dzialania m.in. sily odsrodkowej, samoczynnie rozkladaja sie skrzydelka
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 42 / 48
stabilizatora (27). Na krawedziach natarcia tych brzechw, przeciwnych do kierunku obrotu
pocisku, wykonane sa sciecia, na które oddzialywuje oplywajaca je struga powietrza
podtrzymujac uzyskany w lufie ruch wirowy. W tym momencie pocisk dysponuje predkoscia
okolo 120 m/s. Po pokonaniu kilku metrów od wylotu z lufy konczy sie palic opózniacz zaplonu i
przekazuje impuls ogniowy na zaplonnik (20), który zapala ladunek napedowy silnika (17). Jest
to pojedyncze ziarno prochu nitroglicerynowego o ksztalcie rurki, które utrzymywane jest w
komorze silnika (16) za posrednictwem rusztu (13) i opory (19) opartej na kompensatorze (21).
Podatny kompensator ma za zadanie w toku eksploatacji utrzymac ladunek pomiedzy rusztem i
opora w stanie nieuszkodzonym tak, aby charakterystyki jego spalania nie ulegly zmianie. Ruszt
natomiast w czasie dzialania silnika ma zapobiegac przedostawaniu sie elementów ziaren
prochowych do dysz i w konsekwencji ich zatykaniu (nierównomiernosci ciagu i wzrostom
cisnienia). Zapalone zaplonnikiem ziarno prochowe zaczyna sie palic, a cisnienie w silniku
wzrastac. Ma to miejsce do chwili, gdy osiagnie ono wartosc umozliwiajaca perforacje przepon
(14), które znajduja sie w kazdej z szesciu dysz zespolu dysz (12). Cisnienie (sila) potrzebne do
perforacji przepon jest tak dobrane, aby gwaltowny wyplyw gazów nie spowodowal zaklócen w
dzialalnosci silnika (jego  zgaszenie lub  zakaszlania ) i zbyt duze cisnienie nie spowodowalo
jego rozerwania. W tym momencie (na odleglosci 10 ÷15 m od wylotu z lufy) nastepuje wyplyw
gazów prochowych przez dysze i rozpoczyna swe dzialanie silnik marszowy. Z uwagi na to, ze
dysze znajduja sie niemalze w srodku dlugosci pocisku, aby nie oddzialywaly one wysoka
temperatura i cisnieniem gazów prochowych na silnik os ich dzialania jest odchylona
promieniowo. Niewielki wychylenie styczne tej osi podyktowane jest checia dodatkowego
gazodynamicznego podtrzymania predkosci obrotowej calego pocisku. Ten ruch nie jest
potrzebny do stabilizowania pocisku na torze lotu, ale do zmniejszenia rozrzutu u celu. W
przypadku asymetrii masowej (na pasywnym odcinku toru lotu) i/lub asymetrii ciagu (na
aktywnym odcinku toru lotu) nieobracajacy sie pocisk mialby tendencje do zbaczania w
kierunku, w jakim odchylil sie od osi podluznej pocisku srodek jego masy lub wektor ciagu. Gdy
pocisk wykonuje niewielka rotacje skladowe boczne od tych asymetrii przy pelnym obrocie
znosza sie, tak wiec obracajacy sie pocisk oscyluje wokól pewnego sredniego toru.
Przez krótki czas dzialania silnika pocisk przyspiesza do predkosci ok. 300 m/s, a potem
porusza sie po torze balistycznym. W poczatkowym okresie pracy silnika nastepuje tez
uzbrojenie czesci dennej zapalnika i od tej chwili pocisk jest juz gotowy do dzialania razacego na
cel. Niewielkie spadki predkosci, wymagana celnosc i rozrzut uzyskuje sie m.in. dzieki
aerodynamicznemu ksztaltowi czepca (3), którego dlugosc oprócz zmniejszenia oporu czolowego
decyduje o uzyskaniu przez uklad kumulacyjny jego tzw. ogniskowej (odleglosc dna wkladki
kumulacyjnej do celu). Uzyskanie dokladnej dlugosci ogniskowej w sposób istotny wplywa na
zwiekszenie glebokosci przebicia pancerza. Po uderzeniu pocisku w cel czescia glowicowa
zapalnika nastepuje przekazanie impulsu elektrycznego na czesc denna i zadzialanie zapalnika.
Biegunami elektrycznymi z jednej strony sa przewodnik (4) i wkladka kumulacyjna (8), a z
drugiej czepiec i korpus glowicy (7). Oba bieguny izolowane sa od siebie wkladka (2) i
pierscieniem (6). W pobudzonym przez zapalnik kruszacym materiale wybuchowym (9) zaczyna
przemieszczac sie czolo fali detonacyjnej, które przechodzac przez przeslone kumulacyjna (10)
przyjmuje optymalny, z punktu widzenia glebokosci penetracji, kat podejscia do wkladki
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 43 / 48
kumulacyjnej. Obciazajac kolejne jej przekroje fala detonacyjna ksztaltuje z jej materialu
strumien kumulacyjny, którego charakterystyki (masa ~ 25 % masy wkladki, predkosc 8÷9 km/s)
decyduja o przebijalnosci. Istotnym elementem jest tu tez osiowe pobudzenie materialu
wybuchowego i osiowosymetryczne zamocowanie wkladki. Jest to mozliwe dzieki zastosowaniu
specjalnego pierscienia dociskowego wkladki (5), który jednoznacznie ustala jej polozenie w
glowicy pocisku.
Wspólczesna amunicja do granatników przeciwpancernych jest w stanie spenetrowac
pancerz odpowiadajacy srednio 6 srednicom wkladki. Precyzyjne ladunki moga przebijac pancerz
o grubosci odpowiadajacej 8 srednicom, zas uklady laboratoryjne uzyskuja glebokosc przebicia
przekraczajace nawet 10 srednic wkladki.
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 44 / 48
5. AMUNICJA SYGNALOWA I OSWIETLAJACA
Naboje sygnalowe przeznaczone sa do dawania i odwolywania umownych sygnalów oraz
powiadamiania o wykonaniu okreslonych zadan. Sygnaly te realizowane sa za posrednictwem
kolorowych dymów  sygnaly dzienne, lub kolorowych flar swietlnych (gwiazdek)  sygnaly
dawane noca. Nieco inne zastosowanie ma amunicja oswietlajaca, która jest wykorzystywana do
oswietlania terenu oraz oswietlania i wskazywania celów. W pierwszej polowie XX wieku do
miotania amunicji sygnalowej i oswietlajacej na najnizszym szczeblu taktycznym sluzyly
pistolety sygnalowe. Mialy one kaliber w granicach 20 ÷ 30 mm, z tym, ze czesto bylo to 26 mm.
Z biegiem czasu, gdy system amunicji strzeleckiej ewoluowal ku zwiekszeniu zdolnosci razenia
róznych grup celów przy jednoczesnym ograniczeniu liczby wykorzystywanych w tym celu
wzorów broni coraz czesciej funkcje te zaczely przejmowac granatniki podwieszane lub
samodzielne. Poszerzony asortyment stosowanej w nich amunicji umozliwial zrezygnowanie z
pistoletów sygnalowych, przy jednoczesnym zwiekszeniu zdolnosci oddzialywania tego typu
amunicji wystrzelonej z granatnika.
5.1. Naboje sygnalowe
Miotanie naboi sygnalowych z granatnika jest analogiczne jak tych wyposazonych w pociski
odlamkowe. Nieco inne jest natomiast dzialanie u celu tzn. w powietrzu. To oddzialywanie z
kolei jest analogiczne jak w przypadku amunicji sygnalowej wystrzelonej z pistoletu
sygnalowego. Z uwagi na to, ze w Wojsku Polskim wykorzystuje sie 26 mm amunicje
sygnalowa, to opis budowy i dzialania bedzie przeprowadzony w oparciu o ten typ amunicji.
Ogólna budowe naboi sygnalizacyjnych nocnych przestawia rys. 25a, zas naboi dziennych
rys. 25b. Naboje przeznaczone do odpalania w warunkach braku widzialnosci wyposazone sa w
Rys. 25. Naboje sygnalizacyjne do 26 mm
pistoletu sygnalowego:
a  nocny (jednogwiazdkowy),
b  dzienny (kolorowy dym),
1  krazek rozpoznawczy, 2  pokrywka,
3  cylinder ustalajacy, 4  korpus luski,
5  krazek ustalajacy, 6  masa
pirotechniczna swietlna, 7  masa
zapalajaca, 8  przybitka, 9  krazek
tekturowy z otworem, 10  ladunek
miotajacy, 11  tekturowe dno luski,
12  splonka zapalajaca, 13  metalowe
okucie luski, 14  papierowa oslona
woreczka, 15  woreczek plócienny,
16  substancja dymotwórcza,
17  opózniacz pirotechniczny, 18  krazek
drewniany, 19  drut zaciskowy
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 45 / 48
specjalne krazki rozpoznawcze (1), które umozliwiaja poprzez dotyk szybka identyfikacje rodzaju
naboju. W nabojach dziennych kolor dymu rozpoznawany jest po barwie paska naniesionego na
korpus luski (4) i/lub pokrywke (2). Naboje dzienne róznia sie od nocnych wieksza dlugoscia
luski.
W tekturowym dnie luski (11), które wzmocnione jest metalowym okuciem (13) znajduje sie
splonka zapalajaca (12) typu Gevelot. Jej konstrukcja jest zblizona do splonki typu Boxer, z tym,
ze jest ona duzo wieksza i tym samym dysponuje znacznie wiekszym ladunkiem masy
inicjujacej. Po zbiciu przez iglice splonki w nabojach sygnalizacyjnych nocnych impuls ogniowy
przekazywany jest na ladunek miotajacy (10), który oddzialywujac poprzez krazek z otworem (9)
i przybitke (8) napedza w lufie mase pirotechniczna gwiazdki. Oprócz przekazywania ruchu
postepowego rola krazka z przymocowana w otworze gaza jest zabezpieczanie ladunku
miotajacego przed przemieszczaniem, a w czasie palenia sie go, dlawienie przeplywajacych na
mase zapalajaca (7) gazów prochowych. Zapalenie tej masy podpalowej powoduje, ze po
wylocie z lufy na wysokosci kilkudziesieciu metrów nastapi zaplon zasadniczej masy
pirotechnicznej (6), która da odpowiedni efekt swietlny. Trwajace kilka sekund swiecenie
gwiazdki w warunkach dobrej widocznosci jest obserwowalne w nocy z odleglosci kilku
kilometrów. W przypadku odpalenia ladunku miotajacego naboju dziennego gazy prochowe
zapala opózniacz pirotechniczny (17) i oddzialywujac na krazek drewniany (18) beda napedzaly
znajdujaca sie w woreczku (15) i oslonieta oslona (14) mase dymotwórcza (16). Tak uformowany
 pocisk utrzymuje hermetycznosc dzieki obcisnieciu go na drewnianym krazku drutem (19).
Sztywnosc i nieprzemieszczanie sie elementów naboju uzyskuje sie stosujac odpowiednia
wielkosc przybitki (spelnia ona równiez funkcje amortyzujaca gwaltowne oddzialywanie gazów
prochowych na mase pirotechniczna) i elementy ustalajace w postaci cylindrów (3) i krazków (5).
Zadzialanie (zaplon) masy dymotwórczej, rozerwanie worec zka i utworzenie obloku kolorowego
dymu nastepuje po wypaleniu sie opózniacza na wysokosci okolo 50 m. W bezwietrzna pogode
sygnal ten jest widoczny z odleglosci do 2 km.
W zwiazku z intensywnym rozwojem lacznosci, w tym i utajonej, znaczenie amunicji
sygnalowej w dotychczasowym jej ksztalcie we wspólczesnych realnych konfliktach bedzie
malalo. Amunicja ta bedzie miala coraz bardziej marginalne znaczenie, czesciej bedzie sie z niej
korzystac jedynie w warunkach szkolenia i cwiczen.
5.2. Naboje oswietlajace
Na indywidualnym wyposazeniu zolnierzy, oprócz amunicji oswietlajacej wystrzeliwanej z
pistoletów sygnalowych (rys. rys. 26a i 26b), znajduja sie niewielkie wyrzutnie rakietowych
pocisków oswietlajacych (rys. 26c). Pomimo nasycenia wspólczesnego pola walki technicznymi
srodkami do obserwacji nocnej, w dalszym ciagu wykorzystuje sie, choc w nieco mniejszym
stopniu, amunicje oswietlajaca. Budowa i dzialanie naboju oswietlajacego, wystrzeliwanego z 26
mm pistoletu sygnalowego jest analogiczne do naboju sygnalizacyjnego nocnego (rys. 25a).
Róznica tkwi w wielkosci swiatlosci, jaka jest emitowana przez ladunek oswietlajacy tego naboju
 nabój oswietlajacy jest w stanie przez kilka sekund oswietlic teren w promieniu ponad 100 m. Z
kolei dzialanie naboju oswietlajacego ze spadochronem (rys. 26b) jest analogiczne do naboju
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 46 / 48
Rys. 26. Naboje oswietlajace: a  26 mm nabój oswietlajacy, b  26 mm nabój oswietlajacy ze
spadochronem, c  nabój rakietowy; 1  krazek rozpoznawczy, 2  pokrywka,  cylinder ustalajacy,
4  korpus luski, 5  krazek ustalajacy, 6  masa pirotechniczna swietlna, 7  masa zapalajaca,
8  przybitka, 9  krazek tekturowy z otworem, 10  ladunek miotajacy, 11  tekturowe dno luski,
12  splonka zapalajaca, 13  metalowe okucie luski, 17  opózniacz pirotechniczny, 20  spadochron,
21  lancuszek, 22  ladunek oswietlajacy (gwiazdka), 23  oslona gwiazdki, 24  korpus wewnetrzny,
25  ladunek wyrzucajacy, 26  prowadnica rurowa (wyrzutnia), 27  czepiec, 28  wskaznik katowy,
29  masa zapalajaca, 30  przekaznik pirotechniczny, 31  ladunek napedowy, 32  tarciowa splonka
zapalajaca, 33  drut tarciowy, 34  podkladka uszczelniajaca, 35  nakretka
sygnalowego dziennego (rys. 25b), ale tylko do chwili konca palenia opózniacza
pirotechnicznego (17). W naboju oswietlajacym opózniacz ten pobudza ladunek wyrzucajacy
(25), który zapalajac mase podpalowa wyrzuca z wewnetrznego korpusu (24) ladunek
oswietlajacy (22) wraz z jego oslona (23) i przymocowanym do niej za posrednictwem lancuszka
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 47 / 48
(21) spadochronem (20). Po wyhamowaniu i ustabilizowaniu przez spadochron ruchu masa
podpalowa zapala zasadnicza pirotechniczna mase oswietlajaca, która opadajac z predkoscia
okolo 5 m/s, przez co najmniej 20 s oswietla ona teren w promieniu 100 m.
Amunicja oswietlajaca, która do wystrzelenia nie wymaga osobnej broni sa rakietowe naboje
oswietlajace (rys. 26c). Jest to bron jednorazowego uzytku, odpalana z wykonanej z tworzywa
sztucznego prowadnicy rurowej (26), która jest jednoczesnie pojemnikiem transportowym. Nabój
hermetyzowany jest poprzez lakierowanie górnej pokrywy (2) i stosowanie pod nakretke (35)
gumowej podkladki (34). Nakretka ta spelnia równiez pomocnica funkcje w procesie odpalania
naboju. Przymocowany do niej koniec drutu tarciowego (33) zamocowany jest drugim koncem w
masie pirotechnicznej wrazliwej na potarcie, która spelnia funkcje tarciowej splonki
zapalajacej (32). W celu odpalenia naboju nalezy odkrecic nakretke i energicznie pociagnac ja w
kierunku od wyrzutni. Rozprostowujacy sie w splonce drut spowoduje jej pobudzenie i
przekazanie impulsu ogniowego na znajdujacy sie powyzej opózniacz pirotechniczny (17). Jest
on stosowany w tym celu, zeby gazy prochowe z zapalonego ladunku napedowego (31) nie
poparzyly uzytkownika. Przy strzelaniu zaleca sie wiec pewne trzymanie wyrzutni, aby
szarpniecie podczas zaplonu, jak i udar zwiazany ze startem pocisku nie spowodowaly
skierowania strumienia gazów prochowych na dokonujacego odpalenia naboju. Po zapaleniu
przez opózniacz ladunku napedowego rozpoczyna sie ruch znajdujacego sie w korpusie
wewnetrznym (24) pocisku. Po wypaleniu sie silnika, impuls ogniowy za posrednictwem
przekaznika (30) przekazywany jest na opózniacz (17), który po pewnym czasie zapala ladunek
wyrzucajacy (25). Powstale z jego spalania gazy prochowe wyrzucaja mase zapalajaca (22),
przymocowany do niej za posrednictwem lancuszka (21) spadochron (20) i zamykajacy korpus
od góry czepiec (27). Po rozwinieciu spadochronu masa zapalajaca (29) powoduje zapalenie
pirotechnicznej masy oswietlajacej i przez czas okolo 30 s oswietlanie terenu w promieniu
250 ÷ 300 m.
W celu ulatwienia oddania strzalu pod odpowiednim katem na wyrzutniach znajduja sie
proste wskazniki katowe (28). Zgrywajac odpowiednie znaczniki na wskazniku i wyrzutni mozna
dokonac odpalenia pocisku oswietlajacego przy optymalnym, z punktu widzenia efektywnosci
oswietlania, kacie podniesienia wyrzutni.
Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK str. 48 / 48