J. polski










"Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" A. Mickiewicza.

 

Jak
widać z tytułu, dzieło to składa się z dwóch części : "Ksiąg narodu
polskiego" i "Ksiąg pielgrzymstwa polskiego". Obie stanowią
jednak całość pod względem ideowym i pod względem artystycznym.
"Księgi" są właściwie polityczną rozprawą ujętą w kształt prozą
pisanego poematu.

"Księgi
narodu polskiego" mają podtytuł "Od początku świata aż do umęczenia
narodu polskiego", który mówi o tym, że część ta poświęcona jest
zagadnieniom historycznym, ogarniającym czasy od początku istnienia ludzkości
na ziemi do klęski powstania listopadowego. Jest to wielki system historiozoficzny,
ukazujący dzieje ludzkości jako dzieje wolności. Postęp w życiu historycznym
ludzi pokrywa się z kolejnymi losami wolności, która na początku panowała
niepodzielnie. Ale po okresie wiary w jednego Boga i okresie powszechnej
wolności nadeszły czasy niewoli i despotyzmu, kiedy większość narodów dostała
się pod rządy imperium rzymskiego. Dopiero nadejście Chrystusa i jego męczeńska
śmierć przyniosły znowu zwycięstwo idei wolności. Ale "królowie zepsuli
wszystko", bo przywracając rządy despotyczne szerzyli niewolę; nadeszły
więc ponownie czasy okrucieństwa i ucisku. Jedynym narodem, który nie poddał
się niewoli, była Polska, gdzie panowała tolerancja religijna i gdzie ludy
wchodzące w skład państwa żyły w swobodzie.
Królowie uznali więc Polskę za największego wroga i wydali na nią wyrok
śmierci; a był to okres panowania "szatańskiej trójcy", tj. państw
Świętego Przymierza : Rosji, Prus i Austrii. Zabijając Polskę, trójca ta zabiła
wolność, było to więc grzechem nie tylko politycznym, ale i religijnym. Jednak
Polska nie umarła. Nadejdzie dzień, kiedy powstanie ona do życia politycznego,
a dzień ten będzie początkiem nowej epoki, w której wszystkie ludy będą wolne i
szczęśliwe.

Jak z
tego krótkiego streszczenia widać, Mickiewicz przeprowadza historyczną analogię
między okresem poprzedzającym pojawienie się Chrystusa a współczesnością. Rolę
ówczesnych cezarów rzymskich odgrywa "trójca szatańska". Chrystusem,
który zniszczy panowanie zła i rozpocznie nową epokę, jest naród polski. Łatwo
dostrzec w takim ujęciu historii pogłębienie tych idei mesjanistycznych, które
poznaliśmy już w Widzeniu księdza Piotra w III części "Dziadów".
Oczywiście podporządkowując dzieje swojej koncepcji mesjanistycznej, Mickiewicz
nie zwracał uwagi na wierne odtworzenie faktów dziejowych.

Część
druga utworów, tj. "Księgi pielgrzymstwa polskiego", poświęcona jest
całkowicie współczesności emigracyjnej. W kolejnych przypowieściach,
skomponowanych na wzór przypowieści biblijnych, rozwija Mickiewicz ideę
mesjanistyczną, ukazując emigrację polską jako realizatorkę nowej epoki w
świecie.

W
charakterystyce emigracji, mimo wytknięcia jej wad, wyraźna jest także jej
idealizacja, tak jak w "Księgach narodu..." został wyidealizowany
naród polski w przeszłości. Widząc w emigrantach polskich apostołów wolności,
Mickiewicz przeciwstawia ich innym narodom, którym zarzucał liczne wady, jej
brak zdolności do poświęcania się, pogoń za pieniądzem, egoizm. W dużym stopniu
ta krytyka narodów zachodnich uderza w zasady ustroju kapitalistycznego, a
wezwanie do zgody narodowej ma źródło w poglądach demokratycznych poety,
zbliżonych do programu społecznego Lelewela - prezesa Komitetu Narodowego
Polskiego, stronnictwa skupiającego zwolenników demokracji.

Zakończenie
"Ksiąg pielgrzymstwa..." wyraźnie mówi o celu dzieła. Poeta wzywa
braci żołnierzy, aby czytali tę ewangelię pielgrzymstwa, by mogli stać się
godnymi apostolstwa wolności w świecie.

"Czytajcie
je, bracia-wiara-żołnierze; a ci, co są między wami starsi, których nazywacie
podoficerami, czyli namiestnikami, niech wam objaśniają i wykładają".

Ten
cel zadecydował o formie "Ksiąg..."; mają one budowę i styl wzorowane
na "Nowym Testamencie", co nadaje dziełu powagę "Pisma
Świętego" i czyni je przystępnym dla "maluczkich", dla których
przede wszystkim było przeznaczone.

Przyjęcie
"Ksiąg..." na emigracji było raczej chłodne. Lewicy nie odpowiadała
religijno-mesjanistyczna treść dzieła, prawica nie mogła przyjąć bez zastrzeżeń
haseł demokratycznych i rewolucyjnych. Natomiast wielkie wrażenie wywarł utwór
na cudzoziemcach; przetłumaczony został na francuski, angielski, niemiecki i na
wszystkie języki słowiańskie (nawet rosyjski !!!). Jak pisze Zofia Stefanowska "[...]w
kulturze europejskiej zajmują "Księgi ..." poczesne miejsce wśród
manifestów idei rewolucyjnych i narodowowyzwoleńczych."

W kwietniu 1833r. Mickiewicz objął stanowisko redaktora
naczelnego "Pielgrzyma Polskiego" i od tego momentu pismo, do tej
pory przede wszystkim informacyjne, stało się pismem politycznym o programie
zbliżonym do demokratycznych haseł Lelewela. W swej publicystyce Mickiewicz
wzywał ludy do solidarnej walki z despotyzmem, do udzielania pomocy Polakom
jako bojownikom o wolność na świecie, pisał przy tym, że "Polak jest
naturalnym demokratą i republikaninem", krytycznie oceniał rzeczywistość
monarchii europejskich, w których rządy sprawowała burżuazja. Niejedną uwagę
poświęcił także sprawom emigracji polskiej, wzywając ją, jak poprzednio w
"Księgach...", do zgody i do poświęcania się dla dobra ojczyzny.