Tematem poniższego eseju są niektóre starożytne fryzy greckie
przedstawiające Amazonomachię, tj. walkę Greków z Amazonkami.
Amazonomachia i Centauromachia nie były jedynymi, choć może najczęstszymi, tematami
przedstawianymi na fryzach i rzez
bach okresu klasycznego na ścianach doryckich i jońskich
świątyń. Innymi tematami były np. czyny Theseusa, czyli Gigantomachia (Hephaisteion, Ateny,
440 pne), walki Greków z Grekami (światynia-grobowiec Nereid w Xanthos, 400 pne;
świątynia Atheny-Nike, Akropolis, Ateny, ok. 425 pne), heroiczne czyny Heraklesa
(Hephaisteion, Ateny; świątynia Zeusa w Olympii, 460 pne), procesje ofiarne (Parthenon,
Akropolis, Ateny, 447-442 pne), itp. (AMK)
AMAZONOMACHIA
O starożytnych greckich fryzach
ANDRZEJ M. KOBOS
Amazonomachia
Amazonki, a ściślej Amazonomachia, czyli walka Greków z Amazonkami,
była bardzo popularnym motywem w greckiej sztuce, conajmniej od końca
siódmego wieku pne. Powody zamiłowania starożytnych Greków do
Amazonek nie są znane. Nie jest szeroko podawany motyw wyższości
cywilizacji greckiej, tak jak jest to przy Centauromachii, tj. walkach Lapithów
z Centaurami. Być może chodziło też o symbolikę zdobywania Azji przez
Greków.
Amazonki
W mitologii greckiej, Amazonki były ludem kobiecych wojowników, dziećmi
Aresa, zamieszkującym na obrzeżu znanego świata, tj. nad Morzem Czarnym
W pewnych porach roku spotykały się z mężczyznami innej rasy, by potem
rodzić potomstwo. Zatrzymywały dziewczynki, a chłopców zabijały lub
okaleczały. Nastoletnim dziewczynom deformowały prawe piersi, by potem nie
przeszkadzały im w walce. Zajmowały się walką i polowaniem, ich bronią były
łuki, włócznie i topory, ich tarcze miały kształt półksiężyca. Wszystkie jez
dziły
konno, Nosiły krótkie tuniki, obnażające pierś. Miały założyć kilka miast w
Ionii w Azji Mniejszej, przede wszystkim Ephesos.
Wczesny joński relief w srebrze przedstawiający walkę Amazonek z
Grekami, 6 w. pne. (Ref. 4)
W Illiadzie, Amazonki najpierw prowadziły wojnę Bellerofonem z Korynthu i
królem Troi Priamem, ale po śmierci Hektora nadeszły z północy na pomoc
Priamowi. Według poematu Posthomerica, apokryfu do Illiady, Quintusa
Smyrnaeusa (IV w. ne), królową Amazonek, Penthesileę, zabił Achilles,
potem oskarżony o miłość do niej przez Thersitesa, którego za to zabił w
gniewie.
Dziewiątą z dwunastu prac Heraklesa było zdobycie opaski królowej
Amazonek. Mit ten dał początek dalszemu mitowi o Theseusu. Ponieważ
przebywał on razem z Heraklesem, albo w odwecie za jego własną ekspedycję,
Amazonki zatakowały Theseusa całą mocą  wjechały konno do Attyki i
obległy go w Atenach, których był królem. Nastąpiła wielka bitwa wygrana
przez Theseusa, który ocalił tym Ateny i Attykę. Pokonana królowa
Amazonek, Hippolyta miała zostać jeńcem lub żoną Theseusa.
Zachowało się kilka rzymskich kopii rzez
b Amazonek (oryginały niektórych
przypisano Pheidiasowi), jak również kilka rzymskich kopii tarczy z posągu
Atheny Parthenos z Parthenonu. Wszystkie te tarcze ozdobione sÄ… motywem
Amazonomachii, a na jednej z nich, tzw. "Strangford shield", figuruje także
domniemany autoportret Pheidiasa, twórcy posągu Parthenos.
Rzymska kopia tarczy Ateny Parthenos z Parthenonu, tzw. "Strangford
shield", 3 w. ne.
Tarcza ozdobiona jest scenami Amazonomachii, domniemanym portretem
Pheidiasa (u dołu na lewo od centrum)
i namalowaną sceną Gigantomachii - walki między gigantami. (Ref. 2)
W póz
niejszej, hellenistycznej mitologii, Dionysius miał napotkać Amazonki
i uczynić je sojusznikami lub pokonać je, zdobywając tak Wschód. Według
pism współczesnych Aleksandrowi Wielkiemu, miał on spotkać się z
królową Amazonek pod miastem Jaxartes w Azji.
Amazonomachia w świątynii Apollo w Bassae
Jednym z najstarszych i być może ikonograficznie najbogatszym fryzem
przedstawiającym walkę Greków z Amazonkami był fryz w doryckiej świątyni
Apollo Epikuriosa w Bassae niedaleko Phigaleia w górach Arkadii w interiorze
Peloponezu, sławnej ze wspaniałego położenia, architektury i dekoracji
rzez
biarskiej. Świątynia ta została wybudowana w podzięce mieszkańców
Apollinowi za ocalenie ich od zarazy podczas Wojny Peloponeskiej w roku
430 pne. Świątynię zaprojektował Ictinus, architekt Partenonu na Akropolu w
Atenach. Z zewnątrz, światynia w Bassae wygląda jak konwencjonalna, jednak
wewnatrz różni się od takiegoż rozplanowania. Fryz biegł ponad kolumnadą
świątyni, lecz nie na zewnątrz, tylko wewnątrz. Przedmiotem fryzu są dwa
oczywiste tematy: walka Lapithów z Centaurami (por. powyżej) i walka
Greków z Amazonkami.
Walka Greków z Amazonkami.
Fryz ze świątyni Apollo Epikuriosa w Bassae, po 430 pne.
British Museum, London.
(fot. Andrzej Kobos)
Walka Greków z Amazonkami.
Fryz ze świątyni Apollo Epikuriosa w Bassae, po 430 pne.
British Museum, London.
(fot. Andrzej Kobos)
Walka Greków z Amazonkami.
Fryz ze świątyni Apollo Epikuriosa w Bassae, po 430 pne.
British Museum, London.
(fot. Andrzej Kobos)
Walka Greków z Amazonkami.
Fryz ze świątyni Apollo Epikuriosa w Bassae, po 430 pne.
British Museum, London.
(fot. Andrzej Kobos)
Fryz walki z Amazonkami rozpoczynał się jedną płytą na północnej ścianie i
biegł poprzez cała stronę wschodnią i południową. W centrum krótkiej
południowej ściany fryz przedstawia Heraklesa, rozpoznawalnego po
maczudze i skórze lwa. Jego przeciwnikiem w walce była zapewne królowa
Amazonek. Kompozycyjnie, zdaje się to być odpowiednikiem posągów
Atheny i Poseidona z zachodniego frontonu Parthenonu. Reszta fryzu z
Bassae jest równie staranna kompozycyjnie, zatłoczona, pełna ferworu
walki, np. relief Greka ściągającego Amazonkę z konia za jej ramię;
postacie Greków i Amazonek są atletycznej postury.
Walka Greków z Amazonkami.
Fryz ze świątyni Apollo Epikuriosa w Bassae, po 430 pne.
British Museum, London.
(fot. Andrzej Kobos)
Świątynia w Bassae, zapomniana przez wieki, została na nowo odkryta w
roku 1765 przez francuskiego podróżnika Bocher'a.
Edward Dodwell, ÅšwiÄ…tynia Apollo w Bassae, 1806 (Ref. 5).
W roku 1811, ekspedycja angielskiego architekta Charlesa Roberta
Cockerell'a dokonała wykopalisk i zabiezpieczyła fryz; w roku 1814, rząd
brytyjski wykupił fryzy tej światyni. Odtąd znajdują się one w British
Museum w Londynie.
Fryz Amazonomachii z Mausoleum w
Halikarnassos
Fryz Amazonomachii z Mausoleum, przypisywany Skopasowi, został
szczegółowo omówiony i zilustrowany w moim eseju o Mausoleum, pt. "Miary
czynów" w Zwojach 33/2002.
Andrzej Kobos
Styczeń 2003
Centauromachia
Bibliografia:
1. John Boardman, Greek Sculpture. The Classical Period. Thames and
Hudson, London, 1985.
2. Ernest A. Gardner, A Handbook of Greek Sculpture. Macmillan &
Co., London, 1905.
3. The Oxford Classical Dictionary, ed. N.G.I. Hammond and H.H.
Sculard. Clarendon Press, Oxford, 1979.
4. D.M. Field, Greek and Roman Mythology. Hamlyn, London 1977.
5. Fani-Maria Tsigakou, The Rediscovery of Greece. Thames and
Hudson, London, 1981.
Teksty o podobnej tematyce zamieszczone w Zwojach:
" Andrzej Kobos: Centauromachia, Zwoje 1/34, 2003
" Andrzej Kobos: Miary czynów. O Mausoleum w Halikarnassos i greckich rzez
bach,
Zwoje 5/33, 2002
Copyright © 1997-2003 Zwoje