Tematem poniższego eseju są niektóre starożytne rzez
by i fryzy greckie
przedstawiające Centauromachię, tj. walkę Greków (Lapithów) z
Centaurami.
Centauromachia i Amazonomachia, nie były jedynymi, choć może najczęstszymi, tematami
przedstawianymi na fryzach i rzez
bach okresu klasycznego na ścianach doryckich i jońskich
świątyń. Innymi tematami były np. czyny Theseusa, czyli Gigantomachia (Hephaisteion, Ateny,
449 pne), walki Greków z Grekami (światynia-grobowiec Nereid w Xanthos, 400 pne;
świątynia Atheny-Nike, Akropolis, Ateny, ok. 425 pne), heroiczne czyny Heraklesa
(Hephaisteion, Ateny; świątynia Zeusa w Olympii, 460 pne), procesje ofiarne (Parthenon,
Akropolis, Ateny, 447-442 pne), itp.
Dla przyspieszenia ładowania tych stron artykuł ten został podzielony na kilka części, które
ładują się po kliknięciu na strzałki na końcu danej części. (AMK)
CENTAUROMACHIA (I)
O starożytnych greckich fryzach
ANDRZEJ M. KOBOS
Centaury
W mitologii greckiej, Centaury byli plemieniem dzikich bestii, zwykle
przedstawianych jako potwory mające górną połowę ciała starszego,
brodatego mężczyzny, a dolną konia. Istnieje jednakże bardzo wczesne,
póz
niej już nie powtarzane, przedstawienie Centaura jako "pełnego"
mężczyzny z przyrośniętą od tyłu tylną częścią konia.
Mała (12 cm wysokości) figurka człowieka i Centaura (Tytana?), być może
walczÄ…cych z sobÄ…;
brÄ…z, styl geometryczny, 8 w. pne.
The Metropolitan Museum of Art, New York. (Ref. 5)
Centaury żyły w lasach i górach Elis, Arkadii i Thessalii. Być może
wyobrażenie Centaurów jako pół-ludzi-pół-koni wywodzi się od plemienia
hodowców koni w Thessalii.
Mit Centaurów musiał być bardzo stary, gdyż występują oni u Homera, w
póz
nym okresie Mykeneańskim i we wczesnej orientalizującej sztuce greckiej.
W Illiadzie, Centaury określane są jako "bestie". Dla Greków, Centaury
reprezentowali dzikość: dzikie życie, zwierzęce pożądania i barbarzyństwo.
Centaury były pożądliwe i z lubością upijały się winem.
Wśród Centaurów, Chiron był ich mędrcem i znachorem. Był on boskiego
pochodzenia - synem Kronosa i Philyry, uczonym w medycynie oraz
wychowacą boskich dzieci i herosów, Achillesa, Asklepiusa i Jasona. W
Thessalii istniał jego kult.
Mit o Heraklesie dwukrotnie odnosi się do Centaurów. Pierwszy raz, gdy w
czwartej z dwunastu prac dla uwolnienia się od służby u króla Eurysteusa 
pojmaniu bestialskiego Erymantiańskiego dzika - po drodze odwiedził
Centaura Pholusa. Ten ugościł go mięsem i winem. Gdy Herakles odmówił
wypicia wina, przyciągnięte zapachem wina Centaury zaatakowały go głazami
i kamieniami, lecz zostały przez niego odparte przy pomocy głowni i strzał
(mimo rozmiękłej od deszczu cięciwy jego łuku) i uciekły na Przylądek Malea.
Podczas tej walki, Chiron, który wyszedł zobaczyć co się dzieje, został
przypadkowo zraniony strzałą z łuku Heraklesa, zatrutą jadem hydry.
Zrozpaczony niegojącą się raną kolana, Chiron przekazał swą nieśmiertelność
Prometheusowi i poddał się śmierci. Zaś Pholus przypadkowo zranił się w
stopę strzałą Heraklesa i zmarł na miejscu.
Relief ze świątyni w Assos na wyspie Kefallina przedstawiający ucieczkę
Centaurów przed Heraklesem
w bitwie, w której heros przypadkiem zranił Centaura Chirona, 6 w. pne.
Museum of Fine Arts, Boston. (Ref. 5)
Drugie starcie Heraklesa z Centaurem pośrednio doprowadziło do jego
śmierci. Drugą żoną Heraklesa była Deianira, córka boga Dionysiusa.
Herakles zdobył ją, pokonawszy rywala Achelousa, boga rzek, który miał
zdolność nagłego zamieniania się w węża. Unosząc Deianirę, Herakles
przybył nad rozlaną rzekę i tam Centaur Nessus zaoferował mu
przeniesienie Deianiry przez rzekę na swoim grzbiecie. Gdy ta tylko wsiadła
na jego grzbiet, Nessus uciekł z nią i próbował ją zgwałcić. Z odległości pół
mili, Herakles ustrzelił go z łuku. Gdy umierał, Nessus doradził Deianirze,
by ta zebrała trochę jego krwi i jeżeli kiedykolwiek w przyszłości Herakles
byłby jej niewierny, wówczas miała posmarować tą krwią odzienie
Heraklesa, zapewniając sobie tym jego wierność. Nessus wiedział, że krew
jego została zatruta jadem ze strzały Heraklesa i będzie śmiertelna dla
tegoż. Herakles miał póz
niej wiele kochanek, ale dopiero gdy zakochał się
w Iole, którą wygrał był w zawodach łuczników, Deianira spróbowała tego
zaklęcia Nessusa. Ciało Heraklesa zaczęło odchodzić od kości. Deianira
zabiła się w rozpaczy, a Herakles sam zbudował stos pogrzebowy i położył
się na nim na skórze lwa. Nikt nie chciał podpalić stosu, aż przechodzący
pasterz spełnił prośbę Heraklesa, otrzymawszy jego łuk i strzały. Gdy tylko
stos zapłonął, Zeus cisnął weń piorun, który natychmiast zamienił cały stos
w popiół. Tak wypełniło się proroctwo Zeusa, iż nikt żywy nie zdoła
uśmiercić Heraklesa.
Herakles, Deianira i Centaur Nessus.
Rzymski mural z Pompei, I w. ne.
Soperintendenza alle Antichita della Campania, Napoli (Neapol). (Ref. 5)
Centauromachia
Walka Centaurów z Lapithami stała się jednym z najsłynniejszych motywów w
starożytnej sztuce greckiej. Król Lapithów, Peirithous (syn Zeusa), zaprosił
Centaury na swoje wesele z DeidameiÄ…. Upiwszy siÄ™ na tym weselu, Centaur
Eurythion i jego towarzysze, usiłowali porwać i zgwałcić Deidameię i inne
kobiety Lapithów. Wybuchła zażarta walka, w której Centaury zostały
pokonane i przegnane, chociaż zabiły głazami Kaineosa, którego dotąd nie
imały się rany.
Centaury, a przede wszystkim Centauromachia, tj. walka Lapithów z
Centaurami, przedstawiana była na amforach, wazach, fryzach i rzez
bach.
Motyw ten przetrwał w greckiej sztuce do czasów rzymskich.
Amfora "Nessosa", 620 pne.
Na szyi amfory przedstawiona jest walka Heraklesa z Centaurem
Nessosem.
Główny wizerunek przedstawia mit o ścięciu morskiego potwora Gorgo-
Medusy przez Perseusa.
Znaleziona przy Dipylońskiej Bramie Ulicy Grobów (cmentarza) Kerameikos
w Atenach,
jest jedną z najwcześniejszych waz o czarnych rysunkach.
National Museum, Athens. (fot. Andrzej Kobos)
Copyright © 1997-2003 Zwoje