Rytmy biologiczne, praca
Rytmy biologiczne, praca
zmianowa, zmęczenie,
zmianowa, zmęczenie,
przerwy w pracy
przerwy w pracy
Dr n. med. El\
bieta Gadzicka
Zakład Fizjologii Pracy i Ergonomii
Instytut Medycyny Pracy A
ódz

Rodzaje rytmów
Rodzaje rytmów
W zale\
ności od okresu rytmu
W zale\
ności od okresu rytmu
wyró\
niamy:
wyró\
niamy:
rytmy roczne
rytmy roczne
rytmy okołomiesięczne
rytmy okołomiesięczne
rytmy okołodobowe
rytmy okołodobowe
 Rodzaje rytmów biologicznych
Rodzaje rytmów biologicznych
" rytm okołodobowy  cykl snu i czuwania
" rytm okołodobowy  cykl snu i czuwania
trwający ok. 24 godzin,
trwający ok. 24 godzin,
" rytm okołomiesięczny  zale\
ny od
" rytm okołomiesięczny  zale\
ny od
cyklicznego ustawienia Ziemi i jej satelity
cyklicznego ustawienia Ziemi i jej satelity
Księ\
yca,
Księ\
yca,
" rytm sezonowy  zale\
ny od pór roku,
" rytm sezonowy  zale\
ny od pór roku,
" rytm wieloletni
" rytm wieloletni
Największe znaczenie ma rytm wyznaczony
obrotem Ziemi wokół jej osi - rytm dobowy.
- uwarunkowany genetycznie (endogenny)
- bodz
ce świata zewnętrznego
(światło/ciemność, pory posiłków) działają
jako czynniki dostrajające.
- całkowita izolacja od tych czynników (np.
zamknięcie w jaskini) wykazała, \
e własny
rytm okołodobowy człowieka wynosi około
25 godzin
-systematyczne zmiany w oświetleniu
związane z ruchem obrotowym Ziemi
dostrajają go do 24h
Rytm okołodobowy ułatwia
Rytm okołodobowy ułatwia
organizmowi przystosowanie się do
organizmowi przystosowanie się do
24 godzinnej struktury otoczenia,
24 godzinnej struktury otoczenia,
zmian oświetlenia i temperatury
zmian oświetlenia i temperatury
Naturalny rytm aktywności
Naturalny rytm aktywności
przygotowuje do pracy w dzień
przygotowuje do pracy w dzień
i wypoczynku w nocy
i wypoczynku w nocy
 Nadrzędnym zegarem biologicznym są
jądra nadskrzy\
owaniowe
(suprachiasmatic nuclei).
Jądra te poło\
one są obustronnie, nad
skrzy\
owaniem nerwów wzrokowych.
 Jądra nadskrzy\
owaniowe regulują
okołodobowe rytmy fizjologiczne,
biochemiczne i behawioralne.
Ich cechą elektrofizjologiczną jest zdolność
wytwarzania samoutrzymujących się oscylacji
o rytmie aktywności o długości jednego cyklu
około 24 godzin.
 Za  biochemiczny sygnał ciemności ,
koordynujący rytmy biologiczne, uwa\
a się
melatoninę Rytmiczna synteza melatoniny w
szyszynce, przebiega w rytmie okołodobowym,
zale\
nym od cyklu światło/ciemność.
Informacja o intensywności światła jest
odbierana przez siatkówkę, skąd drogą
siatkówkowo-podwzgórzową dociera do jądra
nadskrzy\
owaniowego. Stamtąd dociera do
szyszynki, do pinealocytów  komórek
produkujących melatoninę.
 Produkcja melatoniny jest zawsze
najwy\
sza w nocy. U człowieka
stę\
enie melatoniny w osoczu
wzrasta wieczorem, osiągając
maksimum pomiędzy godziną 2.00
a 3.00, a obni\
a się rano.
Praca zmianowa
Praca zmianowa
Kodeks pracy definiuje
praca zmianowa -
wykonywanie pracy według ustalonego rozkładu czasu
pracy przewidującego zmianę pory wykonywania pracy
przez poszczególnych pracowników po upływie określonej
liczby godzin, dni lub tygodni
Praca zmianowa
Praca zmianowa
Zabronione jest zatrudnianie w godzinach
Zabronione jest zatrudnianie w godzinach
nocnych: młodocianych i kobiet w cią\
y
nocnych: młodocianych i kobiet w cią\
y
Nie wolno zatrudniać w porze nocnej kobiet
Nie wolno zatrudniać w porze nocnej kobiet
(bez ich zgody) opiekujących się dzieckiem
(bez ich zgody) opiekujących się dzieckiem
w wieku do 4 lat
w wieku do 4 lat
(Kodeks Pracy, dział VI, rozdział IV)
(Kodeks Pracy, dział VI, rozdział IV)
Praca w porze nocnej
Praca w porze nocnej
Art. 1517. ż 1. Pora nocna obejmuje 8 godzin między
godzinami 21.00 a 7.00.
ż 2. Pracownik, którego rozkład czasu pracy obejmuje
w ka\
dej dobie co najmniej 3 godziny pracy w porze
nocnej lub którego co najmniej 1/4 czasu pracy w
okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną, jest
pracującym w nocy.
Praca w porze nocnej
Praca w porze nocnej
ż 3. Czas pracy pracującego w nocy nie mo\
e
przekraczać 8 godzin na dobę, je\
eli wykonuje
prace szczególnie niebezpieczne albo związane
z du\
ym wysiłkiem fizycznym lub umysłowym.
Je\
eli system zapewnia nieprzerwaną obsadę
stanowiska pracy, pracę taką określa się mianem
 pracy w ruchu ciągłym .
pracą w ruchu ciągłym jest  praca, która ze
względu na technologię produkcji nie mo\
e być
wstrzymana .
Kodeks Pracy (dział VI, rozdz. II, art. 132, ż 1.)
Praca zmianowa a stan zdrowia
Praca zmianowa a stan zdrowia
U podło\
a zmian w stanie zdrowia jest
U podło\
a zmian w stanie zdrowia jest
desynchronizacja ró\
nych funkcji organizmu,
desynchronizacja ró\
nych funkcji organizmu,
(rozprzę\
enie w porównaniu do sytuacji, w której
(rozprzę\
enie w porównaniu do sytuacji, w której
aktywność zgodna jest z naturalną rytmiką światło-
aktywność zgodna jest z naturalną rytmiką światło-
ciemność)
ciemność)
zaburzenia rytmu sen-czuwanie
zaburzenia rytmu sen-czuwanie
zmęczenie przewlekłe
zmęczenie przewlekłe
Praca nocna a stan zdrowia
Praca nocna a stan zdrowia
zaburzenia snu, nerwice
zaburzenia snu, nerwice
choroby przewodu pokarmowego
choroby przewodu pokarmowego
choroby układu krą\
enia
choroby układu krą\
enia
zaburzenia metaboliczne
zaburzenia metaboliczne
zaburzenia zdrowia reprodukcyjnego:
zaburzenia zdrowia reprodukcyjnego:
zaburzenia miesiączkowania, obni\
enie
zaburzenia miesiączkowania, obni\
enie
płodności, , poronienia samoistne, porody
płodności, , poronienia samoistne, porody
przedwczesne, obni\
enie masy ciała
przedwczesne, obni\
enie masy ciała
noworodków, przyspieszona menopauza
noworodków, przyspieszona menopauza
nowotwory sutka, jelita grubego
nowotwory sutka, jelita grubego
Zaburzenia snu
Zaburzenia snu
deficyt snu w okresie pracy na zmianach nocnych
deficyt snu w okresie pracy na zmianach nocnych
gorsza jakość wypoczynkowa snu w dzień
gorsza jakość wypoczynkowa snu w dzień
liczba godzin snu w tygodniu u pracownika
liczba godzin snu w tygodniu u pracownika
zmianowego jest średnio mniejsza o 5 7h
zmianowego jest średnio mniejsza o 5 7h
w porównaniu z pracującymi tylko w dzień.
w porównaniu z pracującymi tylko w dzień.
Skutki pracy w nocy
Skutki pracy w nocy
spadek wydolności,
spadek wydolności,
obni\
one samopoczucie,
obni\
one samopoczucie,
kumulacja zmęczenia
kumulacja zmęczenia
zwiększone ryzyko wypadku
zwiększone ryzyko wypadku
Senność powoduje:
Senność powoduje:
" wydłu\
enie czasu reakcji,
" pogorszenie widzenia,
" problemy z przetwarzaniem informacji,
" upośledzoną ocenę sytuacji,
" osłabienie pamięci operacyjnej,
" spadek sprawności wykonywania,
" osłabienie motywacji,
" pogorszenie nastroju,
" wzrost agresywności,
" pojawianie się  mikrosnów (2 3 sekundowych epizodów
snu, których pracownik często nie jest świadomy)
Skutki skrócenia snu
Skutki skrócenia snu
Wyniki analizy w kohorcie Nurses' Health Study (NHS):
Wyniki analizy w kohorcie Nurses' Health Study (NHS):
kobiety, które podawały, \
e sypiają kobiety, które podawały, \
e sypiają istotnie podwy\
szone ryzyko choroby wieńcowej. Po
istotnie podwy\
szone ryzyko choroby wieńcowej. Po
uwzględnieniu wieku ryzyko względne wynosiło 1.82 (95% CI
uwzględnieniu wieku ryzyko względne wynosiło 1.82 (95% CI
1,34-2,41)
1,34-2,41)
(Ayas NT, White DP, Manson J, et al. A prospective study of sleep duration
(Ayas NT, White DP, Manson J, et al. A prospective study of sleep duration
and coronary heart disease in women. Arch Intern Med. 2003;163:205-
and coronary heart disease in women. Arch Intern Med. 2003;163:205-
209).
209).
Przewód pokarmowy
Przewód pokarmowy
Zmienne pory przyjmowania posiłków
Zmienne pory przyjmowania posiłków
 zaburzenia apetytu
 zaburzenia apetytu
 dyspepsja, zgaga
 dyspepsja, zgaga
 nieregularnośc wypró\
nień
 nieregularnośc wypró\
nień
 wzdęcia
 wzdęcia
Przewód pokarmowy
Przewód pokarmowy
Zagro\
enie chorobą wrzodową \
ołądka i
dwunastnicy jest 2- 5 razy większe u pracowników
zmianowych
Folkard, 1990
Dwukrotnie więcej przypadków długotrwałej
absencji chorobowej (ponad 28 dni) u pracowników
zmianowych z powodu chorób układu pokarmowego,
w porównaniu do pracowników dziennych
Angersbach i in. 1980
Przewód pokarmowy
Przewód pokarmowy
Okres pomiędzy rozpoczęciem pracy a
wystąpieniem choroby wrzodowej
pracowników dziennych - 12 lat,
pracowników zatrudnionych wyłącznie w nocy 
5,6 lat,
pracowników zmianowych  5 lat
Costa i wsp., 2000
Zaburzenia psychiczne
Zaburzenia psychiczne
Niepokój lub depresja wymagające
Niepokój lub depresja wymagające
leczenia środkami psychotropowymi
leczenia środkami psychotropowymi
przez okres dłu\
szy ni\
3 miesiące lub
przez okres dłu\
szy ni\
3 miesiące lub
leczenia szpitalnego dotyczyły
leczenia szpitalnego dotyczyły
64% pracowników wyłącznie nocnych,
64% pracowników wyłącznie nocnych,
22% pracowników 3-zmianowych,
22% pracowników 3-zmianowych,
9% pracowników dwuzmianowych,
9% pracowników dwuzmianowych,
4% pracowników dziennych
4% pracowników dziennych
Costa i wsp. (1981)
Costa i wsp. (1981)
Układ krą\
enia
Układ krą\
enia
Zaburzenia rytmiki procesów fizjologicznych -
Zaburzenia rytmiki procesów fizjologicznych -
nasilają intensywność działania czynników
nasilają intensywność działania czynników
ryzyka
ryzyka
Zaburzenia procesów trawiennych i
Zaburzenia procesów trawiennych i
metabolicznych
metabolicznych
Nieprawidłowe jakościowo i ilościowo
Nieprawidłowe jakościowo i ilościowo
od\
ywianie
od\
ywianie
Zmiany w składzie lipidowym osocza
Zmiany w składzie lipidowym osocza
Zaburzenia tolerancji węglowodanów
Zaburzenia tolerancji węglowodanów
Hampton i wsp, 1995
Układ krą\
enia
Układ krą\
enia
Praca zmianowa powoduje wzrost ryzyka choroby
Praca zmianowa powoduje wzrost ryzyka choroby
niedokrwiennej serca (ChNS)
niedokrwiennej serca (ChNS)
Względne ryzyko wystąpienia ChNS rośnie ze
Względne ryzyko wystąpienia ChNS rośnie ze
sta\
em pracy zmianowej:
sta\
em pracy zmianowej:
5 letnia praca - wzrost ryzyka o 50%,
5 letnia praca - wzrost ryzyka o 50%,
6 10 letnia - o 100%,
6 10 letnia - o 100%,
11 15 letnia ju\
o 120%.
11 15 letnia ju\
o 120%.
Knutsson i wsp., 1986
Knutsson i wsp., 1986
Układ krą\
enia
Układ krą\
enia
Praca zmianowa
Tuschen, 1993
Analiza porównawcza wyników 4 badań prospektywnych i
dwóch badań przekrojowych,
Grupa 1 293 888 mę\
czyzn, w wieku 20-59 lat (piekarze,
kierowcy, obsługa hoteli i restauracji itp.)
Stwierdzono zwiększone ryzyko zgonu z powodu ChNS w grupie
kierowców
Układ krą\
enia
Układ krą\
enia
Praca zmianowa
Kawachi 1995
46 956 kobiet, pielęgniarek pracujących w systemie
zmianowym
32 153 kobiety pracujące na 1 zmianę
Ryzyko umieralności z powodu chorób ukladu krązenia
u pracujących na zmiany wynosiło 1.31 (CI: 1.02-1.67).
Ryzyko wzrastało wraz ze sta\
em pracy
Układ krą\
enia
Praca zmianowa
Morikawa i wsp.1999
badanie prospektywne 5 lat
669 mę\
czyzn w wieku 18-49 lat, pracujących w systemie
zmianowym
1331 mę\
czyzn w wieku 18-49 lat, pracujących na 1 zmianę
Ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego u młodych
osób pracujących przez 5 lat w systemie zmianowym
wynosiło 4.0 (CI 1.67-9.67)
Nowotwory
Nowotwory
Nowotwory  rak sutka
586 kobiet pracujących (pielęgniarek)
Oceniano ryzyko wystąpienia raka sutka
Ryzyko względne wzrastało ze sta\
em pracy w
systemie zmianowym (przynajmniej 3 zmiany nocne w
miesiącu)
o ok. 8% dla sta\
u 1-29 lat
Dla sta\
u powy\
ej 30 lat ryzyko wzrastało
o 36% (95%CI = 1,04-1,78)
Schernhammer i wsp. 2001
Zespół nietolerancji pracy
Zespół nietolerancji pracy
zmianowej
zmianowej
zaburzenia snu,
zaburzenia snu,
przewlekłe zmęczenie
przewlekłe zmęczenie
zaburzenia \
ołądkowo-jelitowe,
zaburzenia \
ołądkowo-jelitowe,
zaburzenia psychoneurotyczne,
zaburzenia psychoneurotyczne,
dolegliwości sercowo-naczyniowe,
dolegliwości sercowo-naczyniowe,
zaburzenia funkcjonowania społecznego,
zaburzenia funkcjonowania społecznego,
negatywna postawa wobec pracy zmianowej,
negatywna postawa wobec pracy zmianowej,
obni\
enie ogólnej satysfakcji \
yciowej,
obni\
enie ogólnej satysfakcji \
yciowej,
nasilenie korzystania z u\
ywek, palenia tytoniu,
nasilenie korzystania z u\
ywek, palenia tytoniu,
spo\
ywania alkoholu, kawy, leków uspokajających
spo\
ywania alkoholu, kawy, leków uspokajających
i nasennych
i nasennych
Pokorski, Costa 1998
Pokorski, Costa 1998
Tolerancja pracy zmianowej
Tolerancja pracy zmianowej
10% pracowników nie odczuwa negatywnych
10% pracowników nie odczuwa negatywnych
skutków
skutków
20% osób rozpoczynających pracę
20% osób rozpoczynających pracę
zmianowa rezygnuje w krótkim czasie
zmianowa rezygnuje w krótkim czasie
U pozostałych mogą wystąpić objawy
U pozostałych mogą wystąpić objawy
nietolerancji - w zale\
ności od cech
nietolerancji - w zale\
ności od cech
indywidualnych
indywidualnych
Praca zmianowa nie wywołuje konkretnej
Praca zmianowa nie wywołuje konkretnej
jednostki chorobowej.
jednostki chorobowej.
Jest jednak czynnikiem sprzyjającym,
Jest jednak czynnikiem sprzyjającym,
przyśpieszającym lub nasilającym
przyśpieszającym lub nasilającym
występowanie i przebieg wielu schorzeń i
występowanie i przebieg wielu schorzeń i
stanów patologicznych
stanów patologicznych
Zasady ograniczania ucią\
liwości pracy nocnej
Zasady ograniczania ucią\
liwości pracy nocnej
i zmianowej
i zmianowej
Działania skierowane na przyczynę
- redukcja liczby zmian nocnych i godzin pracy w nocy,
- schematy pracy zmianowej oparte na fizjologicznych
kryteriach,
- poprawa ogólnych warunków pracy,
- mo\
liwość oficjalnej drzemki w pracy,
- odpowiednie przerwy w pracy.
Zasady ograniczania ucią\
liwości pracy
Zasady ograniczania ucią\
liwości pracy
nocnej i zmianowej
nocnej i zmianowej
Działania skierowane na konsekwencje:
- nadzór lekarski uwzględniający specyfikę pracownika
zmianowego,
- dobre warunki domowe,
- usługi socjalne (transport do pracy, opieka nad dziećmi
i inne.),
- dostępność posiłków w czasie wszystkich zmian roboczych,
- dodatkowe dni wolne,
- okresowe przenoszenie do pracy dziennej,
- wcześniejsze emerytury.
Zasady ograniczania ucią\
liwości pracy
Zasady ograniczania ucią\
liwości pracy
nocnej i zmianowej
nocnej i zmianowej
Rekompensaty:
- dodatki płacowe,
- poprawa warunków pracy,
- redukcja godzin pracy.
wg. Pokorskiego
Ergonomiczne kształtowanie schematu
Ergonomiczne kształtowanie schematu
pracy zmianowej (Knauth 1997)
pracy zmianowej (Knauth 1997)
1. Jak najmniej kolejnych zmian N (najwy\
ej 3).
2. Unikać stałej pracy nocnej.
3. Jak najmniej kolejnych zmian R (najwy\
ej 3).
4. Jak najmniej kolejnych zmian P (najwy\
ej 3).
5. Rotacja do przodu (R-P-N-w).
N- z. nocna, R- z.ranna, P- z. popołudniowa
Ergonomiczne kształtowanie schematu
Ergonomiczne kształtowanie schematu
pracy zmianowej (Knauth 1997)
pracy zmianowej (Knauth 1997)
6. Co najmniej 2 dni wolne po ostatniej
6. Co najmniej 2 dni wolne po ostatniej
zmianie N.
zmianie N.
7. Unikać szczególnych układów (np. N-w-
7. Unikać szczególnych układów (np. N-w-
N).
N).
8. Unikać pojedynczych dni roboczych
8. Unikać pojedynczych dni roboczych
pomiędzy dniami wolnymi.
pomiędzy dniami wolnymi.
9. Najwy\
ej 5-7 kolejnych dni roboczych
9. Najwy\
ej 5-7 kolejnych dni roboczych
Ergonomiczne kształtowanie schematu
Ergonomiczne kształtowanie schematu
pracy zmianowej
pracy zmianowej
10. Wydłu\
enie czasu zmiany roboczej > 8 godz. -
dopuszczalne jedynie, gdy:
- typ pracy i obcią\
enie pracą jest odpowiednie,
- odpowiednie przerwy,
- system pracy nie dopuszcza do kumulacji
zmęczenia,
- istnieje mo\
liwość zastępstw w przypadku
absencji,
- nie ma godzin nadliczbowych,
- ograniczenie ekspozycji na czynniki toksyczne,
- mo\
liwość całkowitego wypoczynku po pracy.
Ergonomiczne kształtowanie schematu
Ergonomiczne kształtowanie schematu
pracy zmianowej
pracy zmianowej
11. Odpowiedni (>11 godz.) czas na wypoczynek pomiędzy
11. Odpowiedni (>11 godz.) czas na wypoczynek pomiędzy
dwiema zmianami.
dwiema zmianami.
12. Zmiana R nie powinna zaczynać się zbyt wcześnie.
12. Zmiana R nie powinna zaczynać się zbyt wcześnie.
13. Zmiana P nie powinna kończyć się zbyt póz
no.
13. Zmiana P nie powinna kończyć się zbyt póz
no.
14. Zmiana N powinna się kończyć jak najwcześniej.
14. Zmiana N powinna się kończyć jak najwcześniej.
Ergonomiczne kształtowanie schematu
Ergonomiczne kształtowanie schematu
pracy zmianowej
pracy zmianowej
15. Unikanie pracy w weekendy.
16. Zapewnienie paru wolnych weekendów (co najmniej
2 dni wolne).
17. Unikać odstępstw od systemu zmianowego.
18. "Stałe reguły" dotyczące mo\
liwości ewentualnych
zmian i ich kompensacji.
Ergonomiczne kształtowanie schematu
Ergonomiczne kształtowanie schematu
pracy zmianowej
pracy zmianowej
19. Czas pracy ustalany przez samych pracowników
odpowiedzialnych za wykonanie pracy "na czas" (grupa
autonomiczna pod względem czasu pracy).
20. Mo\
liwość ruchomego czasu pracy.
Zmęczenie
Zmęczenie
Zmęczenie
Zmęczenie
Zmęczenie jest to stan organizmu
rozwijający się w czasie wykonywania pracy
fizycznej lub umysłowej charateryzujący się
zmniejszeniem zdolności do pracy
nasileniem odczucia cię\
kości wysiłku
osłabieniem chęci kontynuowania pracy
(motywacji)
Mimo rozwoju zmęczenia mo\
e utrzymywać
się stała wydajność pracy, jednak\
e jest
osiągana wy\
szym  kosztem fizjologicznym
wg Kozłowskiego i Nazar
Zmiany czynnościowe rozwijają się
w tych narządach i układach, które są
zaanga\
owane w pracę (zmęczenie obwodowe)
w ośrodkowym układzie nerwowym (zmęczenie
ośrodkowe)
Zmęczenie obwodowe
Dotyczy ró\
nych narządów:
mięśniowe  niezdolność do kontynuowania
wysiłku na wymaganym poziomie
zmniejszenie zdolności do skurczów
(zmniejszenie siły i szybkości skurczów)
narządów zmysłów- zmęczenie
sensoryczne
wzroku  pogorszenie ostrości wzroku
słuchu  czasowe podwy\
szenie progu słyszenia
Zmęczenie fizyczne
Przyczyną zmęczenia fizycznego jest
nadmierne obcią\
enie
Obcią\
enie to relacja pomiędzy
intensywnością wysiłku a mo\
liwościami
osoby, która ten wysiłek wykonuje
Zmęczenie ośrodkowe (ogólne)
wzrost aktywacji ośrodkowego układu
nerwowego - przekroczenie poziomu
aktywacji optymalnego do wykonywania
zadania powoduje:
upośledzenie
" percepcji bodz
ców słuchowych i
wzrokowych,
" zdolności kontroli ruchów, koncentracji
uwagi, kojarzenia itp.
Zmęczenie ośrodkowe (ogólne)
procesy ograniczające zdolność do kontynuowania
wysiłku
" narastanie poczucia cię\
kości pracy,
" powstanie odczuć bólowych w mięśniach,
(niedotlenienie i/lub wyczerpywanie się zapasów
substancji energetycznych, rozciąganie mięśni w
czasie wysiłku)
Zmęczenie przewlekłe
Rozwija się na skutek podejmowania
kolejnych wysiłków pomimo niepełnej
likwidacji zmian spowodowanych
poprzednim wysiłkiem przy
niewystarczającym wypoczynku.
Zmęczenie przewlekłe
Objawy:
" zaburzenia w sferze emocjonalnej: niechęć do pracy,
dra\
liwość, depresja, agresywność lub apatia, zaburzenia
snu;
" zaburzenia nerwicowe;
" osłabienie układu immunologicznego i zwiększona
podatność na infekcje
Znu\
enie
Jest to stan, który powstaje na skutek obni\
enia
poziomu aktywacji w ośrodkowym układzie
nerwowym podczas monotonnej pracy,
powtarzania tych samych ruchów o niewielkiej
intensywności.
Następuje upośledzenie sprawności
psychofizycznej, połączone często z uczuciem
senności.
Sposoby ograniczania zmęczenia
Właściwa organizacja pracy
przerwy w pracy
łączenie zadań, wzbogacanie treści pracy,
ograniczanie monotonii pracy
Podniesienie wydolności fizycznej
(poprzez wzrost fizycznej aktywności pozazawodowej)
Wzrost siły mięśniowej (poprzez racjonalny trening)
Racjonalny wypoczynek
Przerwy w pracy
Przerwy w pracy
Zgodnie z art 128 KP
Zgodnie z art 128 KP
przez czas pracy nale\
y rozumieć
przez czas pracy nale\
y rozumieć
czas, w którym pracownik pozostaje w
czas, w którym pracownik pozostaje w
dyspozycji pracodawcy w zakładzie
dyspozycji pracodawcy w zakładzie
pracy lub w innym miejscu
pracy lub w innym miejscu
wyznaczonym do wykonywania pracy.
wyznaczonym do wykonywania pracy.
 Podstawowym sposobem zapobiegania
powstawaniu lub minimalizowania
zmęczenia jest racjonalna
organizacja pracy uwzględniająca
odpowiedni rytm pracy i
wypoczynku, czyli wprowadzanie
odpowiednich przerw.
 Przerwy wynikające z zapisów
prawnych
 Dla pracownika, którego dobowy
wymiar czasu pracy wynosi co
najmniej 6 godzin
Co najmniej 15 minut przerwy
(KP art. 134)
 Dla pracownika zatrudnionego przy pracy
monotonnej lub pracy w ustalonym z góry
tempie
Przerwy w pracy, których liczba i
długość jest określona u danego
pracodawcy
(KP art. 145)
 Dla pracownika zatrudnionego w
warunkach szczególnie ucią\
liwych lub
szczególnie szkodliwych dla zdrowia,
je\
eli skrócenie czasu pracy polega na
ustanowieniu przerw w pracy
Przerwy w pracy, których liczba i długość jest
określona u danego pracodawcy
(K.P. art. 145)
 Dla pracownicy karmiącej piersią
jedno dziecko  dwie 30 minutowe przerwy,
jedno dziecko  dwie 30 minutowe przerwy,
a gdy dobowy wymiar czasu pracy wynosi
a gdy dobowy wymiar czasu pracy wynosi
od 4 do 6 godzin  jedna 30 minutowa
od 4 do 6 godzin  jedna 30 minutowa
przerwa
przerwa
dwoje lub więcej dzieci  dwie 45
dwoje lub więcej dzieci  dwie 45
minutowe przerwy, a gdy dobowy wymiar
minutowe przerwy, a gdy dobowy wymiar
czasu pracy wynosi od 4 do 6 godzin 
czasu pracy wynosi od 4 do 6 godzin 
jedna 45 minutowa przerwa.
jedna 45 minutowa przerwa.
(K.P. art. 187)
 Dla pracownicy karmiącej dziecko piersią
Pracownicy zatrudnionej przez czas krótszy
ni\
4 godziny dziennie przerwy na
karmienie nie przysługują
 Dla pracownika zatrudnionego przy
monitorze ekranowym
Co najmniej 5 minut przerwy po ka\
dej
godzinie pracy przy obsłudze monitora
ekranowego
 Dla pracownika młodocianego
czas przerwy młodocianych w
wymiarze 30 minut , je\
eli dobowy
wymiar czasu pracy pracownika
młodocianego jest dłu\
szy ni\
4,5
godziny  KP art. 202 par. 3 KP
 Dla pracownika niepełnosprawnego
Co najmniej 15 minut na gimnastykę
usprawniającą i wypoczynek
Za okres przerw w pracy pracownicy
Za okres przerw w pracy pracownicy
zachowują prawo do
zachowują prawo do
wynagrodzenia
wynagrodzenia
Podstawa prawna:
Podstawa prawna:
- art. 9 par. 2 K.p.,
- art. 9 par. 2 K.p.,
- art. 134 K.p.
- art. 134 K.p.
Przerwa w pracy
Przerwa w pracy
ogranicza powstawanie zmęczenia
ogranicza powstawanie zmęczenia
zapobiega niekorzystnym skutkom
zapobiega niekorzystnym skutkom
zdrowotnym niefizjologicznego i
zdrowotnym niefizjologicznego i
nieergonomicznego sposobu wykonywania
nieergonomicznego sposobu wykonywania
pracy ( np. wymuszona pozycja ciala, prace
pracy ( np. wymuszona pozycja ciala, prace
z wielokrotnym powtarzaniem takich
z wielokrotnym powtarzaniem takich
samych ruchów obejmujące ograniczone
samych ruchów obejmujące ograniczone
grupy mięśni)
grupy mięśni)
 Przerwy nale\
y wprowadzać w momencie
Przerwy nale\
y wprowadzać w momencie
obni\
enia się zdolności do wykonywania pracy
obni\
enia się zdolności do wykonywania pracy
Przerwy wprowadzone zbyt póz
no
Przerwy wprowadzone zbyt póz
no
( w okresie znacznego rozwoju zmęczenia) są mało
( w okresie znacznego rozwoju zmęczenia) są mało
efektywne i czas ich musi być odpowiednio długi
efektywne i czas ich musi być odpowiednio długi
Przerwy wprowadzone zbyt wcześnie nie mają
Przerwy wprowadzone zbyt wcześnie nie mają
waloru zapobiegawczego i  wybijają pracownika
waloru zapobiegawczego i  wybijają pracownika
z rytmu
z rytmu
Ogólne zasady wprowadzenia przerw
Ogólne zasady wprowadzenia przerw
Wprowadzenie dodatkowych przerw w
Wprowadzenie dodatkowych przerw w
pracy, poza regulaminową, wskazane jest
pracy, poza regulaminową, wskazane jest
gdy jakikolwiek czynnik obcią\
ajacy
gdy jakikolwiek czynnik obcią\
ajacy
występuje z większym nasileniem ni\

występuje z większym nasileniem ni\

średnie, czyli gdy praca jest ucią\
liwa
średnie, czyli gdy praca jest ucią\
liwa
im cię\
sza fizycznie i bardziej ucią\
liwa
im cię\
sza fizycznie i bardziej ucią\
liwa
praca, tym wcześniej po jej rozpoczęciu
praca, tym wcześniej po jej rozpoczęciu
powinna nastąpić pierwsza przerwa
powinna nastąpić pierwsza przerwa
Ogólne zasady wprowadzenia przerw
Ogólne zasady wprowadzenia przerw
Podczas zmiany popołudniowej i nocnej liczba
Podczas zmiany popołudniowej i nocnej liczba
przerw w pracy powinna być większa ni\
podczas
przerw w pracy powinna być większa ni\
podczas
zmiany rannej (obni\
ona zdolność do pracy,
zmiany rannej (obni\
ona zdolność do pracy,
wynikająca z rytmu dobowego)
wynikająca z rytmu dobowego)
Liczba przerw w pracy powinna być większa przy
Liczba przerw w pracy powinna być większa przy
du\
ym tempie wykonywania pracy
du\
ym tempie wykonywania pracy
 Koszada - Włodarczyk, Makowiec -Dąbrowska,Radwan-
 Koszada - Włodarczyk, Makowiec -Dąbrowska,Radwan-
Wlodarczyk
Wlodarczyk
 Ogólne zasady stosowania przerw odnoszą
Ogólne zasady stosowania przerw odnoszą
się m. in. do rodzajów prac
się m. in. do rodzajów prac
cię\
ka praca fizyczna
cię\
ka praca fizyczna
praca wymagająca wymuszonej pozycji
praca wymagająca wymuszonej pozycji
ciała
ciała
praca związana z du\
ym obcią\
eniem
praca związana z du\
ym obcią\
eniem
wysiłkiem dynamicznym lub statycznym
wysiłkiem dynamicznym lub statycznym
praca wymagająca wykonywania ruchów
praca wymagająca wykonywania ruchów
monotypowych
monotypowych
 Praca wymagająca koncentracji uwagi, z
Praca wymagająca koncentracji uwagi, z
du\
ym obcią\
eniem odbioru informacji i
du\
ym obcią\
eniem odbioru informacji i
podejmowania decyzji
podejmowania decyzji
Praca o du\
ym obcią\
eniu dla narządu
Praca o du\
ym obcią\
eniu dla narządu
wzroku
wzroku
Praca o du\
ym stopniu monotonii
Praca o du\
ym stopniu monotonii
Praca w warunkach gorącego mikroklimatu
Praca w warunkach gorącego mikroklimatu
Praca w warunkach nara\
enia na wibrację
Praca w warunkach nara\
enia na wibrację
Fizjologiczne zasady
Fizjologiczne zasady
wprowadzenia przerw
wprowadzenia przerw
w pracy
w pracy
wg W.Koszady Wlodarczyk, T. Makowiec-Dąbrowskiej
wg W.Koszady Wlodarczyk, T. Makowiec-Dąbrowskiej
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
o du\
ym wydatku energetycznym
o du\
ym wydatku energetycznym
Cię\
ka praca fizyczna- wydatek
Cię\
ka praca fizyczna- wydatek
energetyczny >1500kcal/ zmianę dla
energetyczny >1500kcal/ zmianę dla
mę\
czyzn i 1000 kcal/kobiet
mę\
czyzn i 1000 kcal/kobiet
Przy takiej pracy wskazane jest, aby oprócz
tzw. przerwy śniadaniowej druga część
czasu pracy była rozdzielona przynajmniej
jedną przerwą trwającą 10 min.
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
o du\
ym wydatku energetycznym
o du\
ym wydatku energetycznym
Bardzo cię\
ka praca fizyczna- wydatek
Bardzo cię\
ka praca fizyczna- wydatek
energetyczny1200 - 1300 kcal/zmianę dla
energetyczny1200 - 1300 kcal/zmianę dla
kobiet i 2000- 2100 kcal/zmianę dla
kobiet i 2000- 2100 kcal/zmianę dla
mę\
czyzn
mę\
czyzn
wskazane jest aby czas przerw
dodatkowych wynosił 15% czasu pracy,
czyli oprócz przerwy śniadaniowej 6
dodatkowych przerw 10-minutowych.
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
o du\
ym wydatku energetycznym
o du\
ym wydatku energetycznym
Bardzo cię\
ka praca - wydatek
energetyczny 1300 -1400 kcal/zmianę dla
kobiet 2100-2200kcal/zmianę dla mę\
czyzn
czas dodatkowych przerw powinien
stanowić 20% czasu pracy, czyli w ciągu
dnia pracy powinno być 5 przerw 15-
minutowych i 2 przerwy 10-minutowe.
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
wymagającej wymuszonej pozycji ciała
wymagającej wymuszonej pozycji ciała
O du\
ym obcią\
eniu związanym z
utrzymywaniem wymuszonej pozycji ciała
mówimy wówczas, gdy ponad 30 % czasu
dniówki praca odbywa się w pozycji siedzącej
wymuszonej, bardzo pochylonej, stojącej
wymuszonej niepochylonej bez mo\
liwości
zmiany jej na siedzącą, stojącej, wymuszonej,
pochylonej, niezale\
nie od mo\
liwości zmieniania
pozycji na siedzącą, w pozycji klęczącej, w
przysiadzie i w innych męczących pozycjach.
 wymuszoną pozycją ciała jest ka\
da
pozycja - nawet ta uwa\
ana za swobodną -
je\
eli nie mo\
na jej zmienić podczas
wykonywania czynności trwających
nieprzerwanie przez okres jednej godziny.
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
wymagającej wymuszonej pozycji ciała
wymagającej wymuszonej pozycji ciała
Podczas pracy związanej z du\
ym
obcią\
eniem wynikającym z utrzymywania
wymuszonej pozycji ciała konieczne jest
wprowadzenie pod koniec ka\
dej godziny
pracy krótkiej przerwy (3 - 5) min, podczas
której pracownik powinien zmienić pozycję
ciała, mieć mo\
liwość odejścia od
stanowiska pracy.
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
wymagającej ruchów monotypowych
wymagającej ruchów monotypowych
Stopień ucią\
liwości pracy zale\
y głównie od liczby
powtórzeń monotypowych operacji roboczych w jednostce
czasu. Tego typu obcią\
enia występują najczęściej podczas
obsługi półautomatów, przy odbieraniu gotowych
wyrobów z taśmy produkcyjnej, podczas pakowania a
tak\
e przy pracach transportowych (załadunek i
rozładunek towaru).
Taka praca związana jest zwykle równie\
z ucią\
liwością
wynikającą z wymuszonej pozycji ciała i monotonii.
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
o du\
ym stopniu monotonii
o du\
ym stopniu monotonii
Obcią\
enie monotonią wynika z
powtarzalności jednorodnych, prostych
czynności, z konieczności koncentrowania
uwagi na wykonywanej czynności oraz z
niezmienności warunków otoczenia.
Praca taka powoduje nasilający się w miarę
jej trwania spadek aktywacji organizmu i
obni\
anie się koncentracji uwagi.
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
o du\
ym stopniu monotonii
o du\
ym stopniu monotonii
Na du\
y stopień obcią\
enia monotonią
wskazuje:
liczba czynności w operacji roboczej
mniejsza ni\
6;
czas trwania pojedynczej operacji mniejszy
od 20 sek;
liczba operacji/godz. ponad 90;
występowanie ucią\
liwych warunków
pracy.
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
o du\
ym stopniu monotonii
o du\
ym stopniu monotonii
podczas zmiany rannej pierwsza przerwa
powinna nastąpić po 3h pracy,
podczas zmiany popołudniowej - po 2h
pracy
zaleca się wprowadzenie po ka\
dej godzinie
pracy 3 - 5 minutowych przerw, które
najlepiej spełnią zadanie aktywizowania
organizmu, je\
eli będą związane z
aktywnością ruchową.
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
o du\
ym stopniu monotonii
o du\
ym stopniu monotonii
Przerwy w wykonywaniu pracy
monotonnej, polegające jedynie na
zaprzestaniu pracy, są wskazane tylko
wówczas, gdy nie ma mo\
liwości zmiany
charakteru pracy lub włączenia do zadań
pracownika jakichkolwiek innych
czynności, np. dostarczanie materiału do
stanowiska pracy, odnoszenie partii
gotowych wyrobów itp.
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
wymagającej znacznego obcią\
enia
wymagającej znacznego obcią\
enia
psychicznego i podzielności uwagi
psychicznego i podzielności uwagi
Znaczne obcią\
enie psychiczne występuje na
stanowiskach, na których wymagana jest
ciągła koncentracja uwagi
podejmowane są trudne decyzje w presji
czasowej.
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
wymagającej znacznego obcią\
enia
wymagającej znacznego obcią\
enia
psychicznego i podzielności uwagi
psychicznego i podzielności uwagi
Częstotliwość i długość przerw powinna być
ustalona empirycznie w oparciu o analizę
dynamiki zmęczenia podczas pracy, za pomocą
metod psychologicznych i fizjologicznych na
konkretnych stanowiskach i w konkretnych
warunkach.
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
nara\
ającej na działanie wibracji
nara\
ającej na działanie wibracji
Praca w warunkach nara\
enia na działanie
wibracji przekazywanej na kończyny górne
(wibracja miejscowa) stwarza ró\
norodne
zagro\
enia zdrowotne dotyczące przede
wszystkim obwodowego układu nerwowego
i układu kostno - stawowego
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
nara\
ającej na działanie wibracji
nara\
ającej na działanie wibracji
Nale\
y po ka\
dej godzinie pracy wprowadzić 10 -
minutową przerwę. Je\
eli praca wykonywana jest
w niskiej temperaturze otoczenia, to przerwy w
pracy powinny być wykorzystane na ogrzanie rąk
w ciepłej wodzie.
Praca nie powinna odbywać się w systemie pracy
akordowej i w godzinach nadliczbowych, gdy\

zwiększa to ryzyko zawodowych następstw
zdrowotnych
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
Zasady wprowadzenia przerw w pracy
nara\
ającej na działanie wibracji
nara\
ającej na działanie wibracji
U osób nara\
onych na działanie wibracji
ogólnej (traktorzyści, operatorzy sprzętu na
pojazdach wolnobie\
nych itp.)
po ka\
dej godzinie pracy wskazana jest 10 -
minutowa przerwa, podczas której nale\
y
zmienić pozycję ciała w celu odcią\
enia
kęgosłupa.
Przerwy wypoczynkowe powinny
likwidować zmęczenie,
pobudzać do dalszej pracy
Prawidlowo ustalone przerwy (czas trwania,
rozmieszczenia przerw w czasie pracy) powinny
uwzględniać
rodzaj obcią\
enia i intensywność wykonywanej
pracy.