Most przy Cytadeli
w Warszawie
Stała ekspozycja mostowa
nowym elementem historii przepraw
istoria mostów przez Wisłę w Warszawie jest stosun- utworzenie stałej ekspozycji fragmentów historycznych
doc. dr hab. inż. Barbara Rymsza
Hkowo długa, bo pierwszy drewniany most wybudo- mostów Warszawy stanowi znaczący wkład w zachowa-
prof. UWM
IBDiM wano tam już w XVI wieku, za czasów Zygmunta Augusta. nie dziedzictwa narodowego  szczególnie związanego
dr inż. Janusz Rymsza Dzisiaj Warszawa ma zaledwie 9 mostów, a na przykład ze stolicą, w której zachowało się niewiele autentycznych
IBDiM
w Paryżu już na początku XX w. było ich ponad 30. W do- zabytków budownictwa.
datku obecne mosty warszawskie to przede wszystkim
konstrukcje stosunkowo nowe, bo powojenne.
Krótki opis historii
Mosty Warszawy niszczały nie tylko na skutek procesów
korozyjnych i wzrastającego obciążenia użytkowego,
mostu przez Wisłę
ale przede wszystkim były niszczone w czasie działań
przy Cytadeli w Warszawie
wojennych. Historia niektórych przepraw mostowych
to historia niszczenia przęseł przez kolejnych najez
dz
- W 1873 r. władze rosyjskie postanowiły połączyć w Warsza-
ców oraz następujące po nich odbudowy. Odbudowy wie drogi kolejowe leżące po obu stronach Wisły, budując
Wydobyte z dna
były prowadzone zwykle w wielkim pośpiechu  kraj kolej obwodową, łączącą stacje kolei warszawsko-wiedeń-
Wisły fragmen-
musiał jak najszybciej powrócić do w miarę normalnego skiej, petersbursko-warszawskiej i warszawsko-terespolskiej.
funkcjonowania. Fragmenty zniszczonych przęseł często Opracowanie projektu linii obwodowej wraz z mostem
ty konstrukcji
pozostawały w nurtach Wisły  niektóre leżą na dnie rzeki zlecono Tadeuszowi Chrzanowskiemu, dyrektorowi kolei
mostu przy
do dnia dzisiejszego. Taka sytuacja stwarza niepowtarzal- warszawsko-terespolskiej. Obwodnica przecinała Wisłę tuż
Cytadeli w War-
ną okazję do zachowania i utrwalenia dla następnych przy Cytadeli; długość linii obwodowej wynosiła 17 km.
szawie stanowiÄ…
pokoleń okruchów polskiej historii, materialnych śladów Budowę mostu rozpoczęto w kwietniu 1873 r. Chrzanowski
poczÄ…tek pierw-
polskiej myśli technicznej. zaprojektował most kratownicowy o pasach równoległych.
szej w Polsce
Most był jednotorowy, o siedmiu swobodnie podpar-
stałej ekspozycji
Stała ekspozycja mostowa tych przęsłach, o rozpiętości po 66,22 m każde, i dwóch
Pod koniec 2008 r. Instytut Badawczy Dróg i Mostów, przęsłach brzegowych, blachownicowych, o rozpiętości
mostowej. Przy
korzystając z pomocy firmy ratownictwa wodnego, po 15,24 m. Wysokość dz
wigarów wynosiła 6,02 m, a ich
okazji powstajÄ…
zajmującej się czyszczeniem toru wodnego Wisły, wydo- rozstaw  5,18 m. Most był dwupoziomowy; na górnym
nowe problemy
był i umieścił na terenie Instytutu fragment konstrukcji poziomie biegła kolej, jezdnia dolna o szerokości 3,7 m była
konserwatorskie,
przęsła mostu przy Cytadeli z 1908 r. Prace te stanowią przeznaczona do ruchu pieszego i kołowego. Przyczółek
zwiÄ…zane z wy-
rozpoczęcie projektu utworzenia stałej ekspozycji frag- na warszawskim brzegu był posadowiony bezpośrednio
borem metod
mentów konstrukcji historycznych mostów Warszawy. na gruncie, a przyczółek praski i wszystkie filary  na stalo-
i zakresu ochro- Wymaga to zarówno pozyskania (np. wydobycia z dna wych kesonach, opuszczanych na głębokość 12 m, licząc
Wisły) i zabezpieczenia antykorozyjnego eksponatów, jak od  zera Wisły (78,79 m n.p.m.), tj. najniższego jej poziomu
ny antykorozyj-
i przygotowania miejsca ekspozycji. ustalonego komisyjnie w 1865 r. ( zero obowiązywało
nej eksponatów.
Ekspozycja, która została zapoczątkowana na terenie do 1959 r.). Były to pierwsze kesony na ziemiach polskich,
Instytutu Badawczego Dróg i Mostów w Warszawie, opuszczane polskimi siłami technicznymi. Odbiór mostu
może stanowić także bardzo cenne uzupełnienie procesu nastąpił 19 grudnia 1875 r.
dydaktycznego z zakresu historii mostownictwa oraz Gdy w sierpniu 1904 r. rozpoczęto na Pradze budowę
historii Warszawy. Może stanowić także poligon doświad- dojazdu do trzeciego mostu, dzisiejszą ulicę Zieleniec-
czalny z zakresu zasad postępowania konserwatorskiego ką (obecnie most im. ks. J. Poniatowskiego), była już
z nietypową grupą obiektów zabytkowych, jaką stanowią aktualna sprawa czwartego mostu w Warszawie. Tak
elementy konstrukcji mostowych wydobytych z dna rzeki nazwano drugi projektowany most kolejowy przez Wisłę
lub wycofanych z eksploatacji. przy Cytadeli. Losy potoczyły się tak, że czwarty most
Do tej pory w Polsce nie ma muzeum poświęconego wybudowano znacznie wcześniej niż trzeci, ponieważ
historycznym konstrukcjom mostów lub choćby stałej most trzeci, im. Jego Cesarskiej Mości Najjaśniejszego
ekspozycji konstrukcji mostowych. Sztuka inżynierska Pana Mikołaja II otwarto dopiero 4 stycznia 1914 r. Kolej
w dziedzinie budownictwa od początku swej historii zdecydowała się na most dwutorowy, który usytuowano
najpełniej zapisywała się poprzez osiągnięcia budownic- nieco dalej  32 m poniżej mostu zbudowanego przez
twa sakralnego i budownictwa mostowego. Utrwalenie Tadeusza Chrzanowskiego. Nie tylko nowe filary stały
64 materialnych dowodów rozwoju sztuki inżynierskiej przez w starych osiach, ale także rozpiętości przęseł pozostały
most y archi t ekt ura
1. 2.
Fot. 1. Most Gdański i most kolejowy, wi-
dok od strony praskiej, 2008 r.
Fot. 2. Członkowie komisji oceniającej kon-
strukcje wydobyte z dna Wisły, lato
2008 r. Od lewej: Janusz Rymsza,
Bolesław Orłowski, Andrzej Marek
Brandt
Fot. 3. Fragment konstrukcji przęsła wydo-
bytej z dna Wisły, 2008 r.
Fot. 4. Fragment konstrukcji przęsła wydo-
3. 4. bytej z dna Wisły, 2008 r.
takie same. Most kolejowy przy Cytadeli projektował Alek- 1 sierpnia 1944 r. wybuchło Powstanie Warszawskie. Niem-
sander Pstrokoński. Ustrój niosący składał się z dwóch par cy zajęli wszystkie mosty na Wiśle w Warszawie. 13 wrze-
dz
wigarów kratowych, swobodnie podpartych, oddziel- śnia, w przeddzień wkroczenia wojsk sowieckich na Pragę,
nych dla każdego toru, spoczywających na wspólnych oddziały niemieckie wysadziły wszystkie mosty na Wiśle.
podporach. Pasy dz
wigarów były równoległe, wysokość Most przy Cytadeli wysadzono po południu. Od strony
osiowa wynosiła 6 m, a ich rozstaw 3,42 m. Jezdnia warszawskiej wysadzono filary: pierwszy, drugi, trzeci i piąty
była górna i na każdej parze dz
wigarów znajdował się oraz mocno uszkodzone zostały filar szósty i przyczółek
jeden tor zespolony z 4 szyn (tor normalny o prześwicie warszawski; w wodzie leżały prawie wszystkie przęsła.
1435 mm i tor szeroki o prześwicie 1542 mm; różnica Odbudowę dwutorowego mostu kolejowego przy
między ich szerokościami wynosiła 107 mm). 30 czerw- Cytadeli rozpoczęto już w marcu 1945 r. Pracami kiero-
ca 1905 r. rozpoczęto opuszczanie pierwszego kesonu wał T. Ciszewski. Pomocne były odnalezione wówczas
od strony Pragi, doprowadzajÄ…c go do projektowanej rysunki z czasu budowy mostu w 1906 r., z podpisami
rzędnej 17,05 m poniżej  zera rzeki. Konstrukcje przęseł prof. N. Bielelubskiego i inż. A. Pstrokońskiego. Odbudowa
wykonano w Towarzystwie K. Rudzki i Spółka. W sierpniu filarów i montaż przęseł były prowadzone jednocześnie.
1908 r. po nowym moście zaczęły kursować pociągi. W nocy 31 lipca 1945 r. z filarów od strony praskiej spadły
4 sierpnia 1915 r. Rosjanie wysadzili mosty warszawskie, do wody kratownice z obu torów. y
ródła podają, że przy-
w tym również mosty przy Cytadeli. Do odbudowy czyną był wyjątkowo silny wiatr. Wichura wystąpiła także
zniszczonych w czasie działań wojennych mostów przy- 18 lutego 1946 r. i choć montowane przęsło przemieściło
stąpiono natychmiast. W moście z lat 1905-1908 Rosjanie się o 4 m, szczęśliwie nie spadło z rusztowania. Most został
wysadzili czwarty i szósty filar, licząc od strony Warszawy. otwarty 5 kwietnia 1946 r. Był to pierwszy odbudowany
Przęsła trzecie i czwarte zsunęły się do wody, natomiast most na Wiśle w Warszawie i pierwszy duży na całej Wiśle.
przęsło piąte i szóste jednym końcem oparło się o dno Na filarach mostu przy Cytadeli po II wojnie światowej sta-
rzeki, a drugi koniec pozostał na podporze. W starym mo- nął istniejący do dziś most Gdański. Widok na współcze-
ście z lat 1873-1875 uszkodzone zostały trzy przęsła: drugi sny most Gdański oraz sąsiadujący z nim most kolejowy
filar od strony warszawskiej i dz
wigar następnego przęsła. przedstawiono na fot. 1.
Odbudową mostów przy Cytadeli, ważnych ze względów
militarnych, zajmowały się niemieckie oddziały inżynieryj-
Nowa historia
no-kolejowe. Do prowizorycznej odbudowy tych obiek-
tów mostowych Niemcy przystąpili 8 sierpnia 1815 r.,
mostu przy Cytadeli
w trzy dni po wejściu do Warszawy  roboty zakończono
przez Wisłę w Warszawie
23 września 1915 r. Praktycznie natychmiast zaczęła się
odbudowa stała (od 30 września 1915 r.), prowadzona W 2008 r. firma Ratownictwo Wodne  RAKO Sp. z o.o. wy-
przez firmę J. Gollnow und Sohn ze Szczecina. W miejsce dobywała fragmenty konstrukcji zalegających na dnie
zniszczonych przęseł dano nowe konstrukcje o takich Wisły. W wyniku przeprowadzonych uzgodnień określono
samych dz
wigarach. W pierwszej kolejności został odbu- zasady selekcji wydobywanych elementów. Sukcesywnie
dowany most z lat 1905-1908, a następnie z lat 1873- wydobywane z dna Wisły fragmenty konstrukcji mostu przy
-1875. Odbudowę stałą mostów przy Cytadeli zakończono Cytadeli zostały poddane ocenie wizualnej przez zespół
w 1916 r. (odpowiednio w lutym i kwietniu). składający się z przedstawicieli różnych instytucji. W ocenie 65
fot. B. Rymsza
5. 6.
Fot. 5. Ustawianie elementu wydobytego
z dna Wisły, grudzień 2008 r.
Fot. 6. Ustawianie elementu wydobytego
z dna Wisły, grudzień 2008 r.
Fot. 7. Ustawianie elementu wydobytego
z dna Wisły, grudzień 2008 r. 7.
elementów od sierpnia do grudnia 2008 r. uczestniczy- Uzyskany element o wymiarach w obrysie ok. 4 m ×
li: prof. Andrzej Marek Brandt  Polska Akademia Nauk, × 4 m × 2 m zostaÅ‚ zabezpieczony antykorozyjnie
prof. Bolesław Orłowski, dr inż. Zbigniew Tucholski, Stefan w strefie podporowej. Jako zabezpieczenie zastosowano
Fuglewicz  przedstawiciel wojewódzkiego konserwa- powłokę epoksydowo-bitumiczną. Następnie wyzna-
tora zabytków, oraz prof. Barbara Rymsza i dr inż. Janusz czono miejsce ekspozycji elementu na terenie Instytutu
Rymsza (fot. 2)  oboje z IBDiM. Na fot. 3 i 4 przedstawiono Badawczego Dróg i Mostów w Warszawie. Podłoże dla
fragmenty konstrukcji wydobytych z dna Wisły; część z nich elementu stanowi płyta betonowa nieużytkowanej
w wyniku przeprowadzonych oględzin została wytypowa- budowli kołowrotu.
na do dalszych prac i przeznaczona na ekspozycję. W dniu 20 grudnia 2008 r. element konstrukcji został
przetransportowany na miejsce ekspozycji. Informacja
na temat przedsięwzięcia została przekazana do prasy,
Ustawienie
radia i telewizji. Przedstawiciele mediów i mieszkańców
fragmentu konstrukcji
Warszawy oraz pracownicy IBDiM byli świadkami ustawie-
przeznaczonej na ekspozycjÄ™
nia elementu na wyznaczonym miejscu (fot. 5-8).
Element wydobyty z dna Wisły i przeznaczony na eks-
pozycję to część konstrukcji dz
wigara przęsła mostu,
Problem zabezpieczenia
zawierajÄ…ca pas dolny dz
wigara oraz słupki i krzyżulce,
połączone z pasem w nitowanym węz
le. Końcówki słup- antykorozyjnego
ków i krzyżulców noszą ślady zniszczenia przez zastoso-
eksponowanego
wanie materiałów wybuchowych (postrzępione końce
fragmentu konstrukcji
belek). Fragment konstrukcji wytypowany do ekspozycji
został oczyszczony z zanieczyszczeń grubych i przycięty Fragment konstrukcji mostu przy Cytadeli w Warszawie
66 do wymiarów wynikających z warunków ekspozycji. został przetransportowany i ustawiony na docelowym
fot. B. Rymsza
most y archi t ekt ura
8. 9.
Fot. 8. Ustawianie elementu wydobytego
z dna Wisły, grudzień 2008 r.
Fot. 9. KorodujÄ…cy eksponat, lipiec 2009 r.
Fot. 10. Fragment eksponowanej konstru-
10. kcji, styczeń 2009 r.
miejscu ekspozycji. Pozostaje problem zabezpieczenia
Piśmiennictwo
Podsumowanie
konstrukcji przed wpływem czynników atmosferycz- 1. Chwaściński B.: Mosty na Wi-
śle i ich budowniczowie. Fun-
nych. Konstrukcja w okresie zimy 2008/2009 prezen- W Polsce nie ma muzeum poświęconego historycznym
dacja im. A. i Z. Wasiutyń-
towała się bardzo ładnie, szczególnie na tle pokrywy konstrukcjom budownictwa komunikacyjnego.
skich, Warszawa 1997.
śnieżnej (fot. 10). Rozwój infrastruktury kraju oraz wzrost natężenia ruchu
Wystarczyło jednak kilka miesięcy, aby konstrukcja po- pojazdów, szczególnie pojazdów ciężkich, wymuszają
kryła się świeżym nalotem produktów korozji (fot. 9). zmiany w budowaniu dróg i obiektów mostowych.
Otwarte pozostaje pytanie, jaką przyjąć zasadę zabez- Wyburzane są małe mosty łukowe, znikają z naszych
pieczenia antykorozyjnego. Czy  zgodnie ze sztuką dróg stare konstrukcje mostów stalowych nitowanych,
inżynierską  oczyścić cały eksponowany fragment są wymieniane na nowoczesne konstrukcje, np. stare
konstrukcji i pokryć go powłoką malarską? Będzie żeliwne przepusty drogowe, łożyska mostowe i wiele
wtedy wyglądał jak nowa konstrukcja, tylko istot- innych elementów świadczących o myśli technicznej
nie zdeformowana. Czy też może część konstrukcji naszych przodków.
zabezpieczyć, aby przetrwała następne dziesięciole- Chyba najwyższa pora, aby utworzyć choćby ekspozycję
cia, a część pozostawić niezabezpieczoną, z nalotami niknących konstrukcji. Przy okazji powstaje jednak pro-
świadczącymi o burzliwej historii mostu i spoczywa- blem, jak zabezpieczać te eksponaty, które mają przecież
niu zniszczonego przęsła mostu przez ponad 60 lat spore rozmiary i są prezentowane w warunkach zewnętrz-
na dnie Wisły? nych  przez co są narażone na działanie czynników
Obecnie trwajÄ… prace badawcze, majÄ…ce na celu atmosferycznych. Autorzy niniejszej publikacji majÄ… na-
określenie rodzaju stali w eksponowanym fragmencie dzieję, że idea zapoczątkowana wydobyciem z dna Wisły
konstrukcji, pierwotnie zastosowanego środka do za- konstrukcji przęsła mostu na Wiśle przy Cytadeli w War-
bezpieczenia antykorozyjnego oraz stopnia skorodo- szawie znajdzie uznanie w gronie wielu ludzi szanujÄ…cych
wania konstrukcji. nie tylko historiÄ™, ale i technikÄ™. qð 67
fot. B. Rymsza