OPRACOWAA
A:
MGR JADWIGA CZAJKOWSKA
METODY NAUCZANIA
I FORMY PRACY:
Nauczanie to wspomaganie naturalnych zainteresowań ucznia, jego dą\
eń do
poszukiwania wiedzy oraz doskonalenia umiejętności, czyli
kierowanie procesem uczenia się.
Uczenie się jest to proces zdobywania i gromadzenia doświadczeń, w wyniku
czego powstają nowe formy zachowania się i działania lub
następuje modyfikacja zachowań i działań wcześniej nabytych.
Kształcenie  zaplanowane systematyczne działanie, mające na celu
intelektualny i moralny i fizyczny rozwój człowieka.
Model nauczania  to ogólny plan lub schemat, który ma pomóc uczniom w
opanowaniu określonej wiedzy, umiejętności i w kształtowaniu
postaw
Strategia nauczania  to ogół celów, środków i metod przygotowanych przez
nauczyciela w celu osiągnięcia jak najlepszych efektów uczenia się
ucznia
Metoda nauczania  to celowo i systematycznie stosowany sposób pracy
nauczyciela z uczniem umo\
liwiający uczniom opanowanie
wiedzy, nabycie umiejętności oraz wykorzystanie jednych
i drugich w praktyce
Technika nauczania  to metoda bardziej uszczegółowiona lub cząstkowa
dotycząca określonych fragmentów procesu nauczania (przepis)
1
Organizacja nauczania posiada bardzo dawne tradycje, sięgające czasów
staro\
ytnej Grecji i Rzymu.
W Grecji propagatorami nauczania i równocześnie nauczycielami byli sofiści
z Pitagorasem na czele oraz działający w tym samym czasie w Atenach
Sokrates.
Sokrates był twórcą podstawowych metod nauczania:
Elenktycznej, czyli zbijania, polegającej na doprowadzeniu do absurdu
fałszywej tezy przeciwnika poprzez potraktowanie jej w sposób
powa\
ny, a następnie zmuszanie go pytaniami do wyciągania z tej tezy
wniosków tak długo, a\
doprowadzą one do twierdzenia sprzecznego z
twierdzeniem powszechnie uznanym lub z samą tezą pierwotną.
Majeutycznej, zwanej sztuką poło\
niczą lub wspólnego poszukiwania,
znanej dziś jako metoda heurystyczna.
Indukcyjnej, której celem było zdobywanie wiedzy pewnej i rzetelnej.
Teoria humanistyczna to najnowsza koncepcja procesu uczenia się, która
powstała w ostatnich latach. Główne jej zało\
enia mogą pomóc Ci zmienić
podejście do ucznia, a tym samym zmienić swój sposób nauczania.
Teoria humanistyczna zakłada \
e:
Człowiek z natury jest zdolny do uczenia się.
Ka\
dy człowiek jest jednostką twórczą.
Podmiotowe traktowanie ucznia gwarantuje poczucie bezpieczeństwa.
Podmiotowe traktowanie ucznia gwarantuje prawo do godności i
liczenie się z jego potrzebami i mo\
liwościami.
Rzeczywiste uczenie się odbywa się poprzez doświadczanie.
Uczenie się jest efektywne, gdy anga\
uje się nie tylko umysł, ale i
emocje.
Samoocena jest kluczowym aspektem procesu uczenia się.
Zało\
enia teorii humanistycznej dały początek wielu zmianom w
podejściu do nauczania.
Nauczanie nastawione na aktywizację uczniów stało się wyzwaniem dla
dotychczasowych sposobów nauczania. Ostatnio głośno i du\
o się mówi o tzw.
efektywnej komunikacji, asertywności, technikach i metodach aktywizujących,
jak te\
o umiejętności pracy z grupą.
2
Nauczanie jest procesem mo\
liwym pod warunkiem, \
e oba podmioty
w nim uczestniczące  nauczyciel i uczeń, w równym stopniu zainteresowane są
osiągnięciem wyznaczonych zadań programowych.
Realizacji tego celu słu\
ą stosowane w procesie kształcenia metody nauczania
oraz formy pracy.
Stosowane we współczesnej szkole metody nauczania podzielić mo\
na
na pięć zasadniczych grup:
1. Metody podające
2. Metody problemowe
3. Metody eksponujące
4. Metody programowane
5. Metody praktyczne.
3
PODZIAA
METOD NAUCZANIA:
PODAJ
CE PROBLEMOWE EKSPONUJ
CE PROGRAMOWANE PRAKTYCZNE
" Wykład
problemowy
" Wykład
" Film
informacyjny
" Sztuka
" Wykład
" Pokaz
" Pogadanka
teatralna
konwersatoryjny
" Ćwiczenia
" Opowiadanie
" Ekspozycja
przedmiotowe
" Klasyczna
" Opis
" Pokaz
" Ćwiczenia laboratoryjne
metoda
" Prelekcja
połączony
" Ćwiczenia produkcyjne
problemowa
" Anegdota
z prze\
yciem
" Metoda projektów
" Odczyt
" Aktywizujące
" Metoda przewodniego
" Objaśnienie
tekstu
lub wyjaśnienie
o Symulacyjne
o Decyzyjne
o Psychologiczne " Z u\
yciem komputera
Metoda przypadków
" Z u\
yciem maszyny dydaktycznej
Metoda sytuacyjna
" Z u\
yciem podręcznika
Inscenizacja
programowanego
Gry dydaktyczne
o Związana z wykładem
Seminarium
o Okrągłego stołu
Dyskusja dydaktyczna
o Wielokrotna
o Burza mózgów
o Panelowa
o Metaplan 4
Typowe metody podające (metody asymilacji wiedzy) to:
- Wykład informacyjny
- Pogadanka
- Opowiadanie
- Prelekcja
- Anegdota
- Odczyt
- Objaśnienie lub wyjaśnienie.
Wykład polega na bezpośrednim lub pośrednim przekazywaniu wiedzy
jakiemuś audytorium.
Aktywne uczestniczenie w wykładzie wymaga od słuchaczy du\
ego
wysiłku i znacznej dojrzałości umysłowej. Z tego względu stosowany mo\
e być
sporadycznie w gimnazjum, częściej w szkołach ponadgimnazjalnych i stanowi
jedną z podstawowych metod nauczania w szkołach wy\
szych.
Typowe dla wykładu elementy to przekazanie informacji w sposób
systematyczny i logicznie konsekwentny.
Wykładowca powinien treść wykładu wiązać umiejętnie z \
yciem,
dobierać trafne i interesujące przykłady, starannie się wysławiać.
Wykład nie powinien równie\
być zbyt długi.
Wykład informacyjny to taki, w którym teść jest bezpośrednio
przekazywana przez nauczyciela w gotowej do zapamiętania postaci.
Pogadanka polega na rozmowie nauczyciela z uczniami, przy czym
nauczyciel jest w tej rozmowie osobą kierującą.
Zmierzając do osiągnięcia zaplanowanego celu stawia uczniom pytania,
na które oni z kolei udzielają odpowiedzi.
Pogadanka mo\
e słu\
yć:
- Przygotowaniu uczniów do pracy na lekcji
- Zaznajamianiu ich z nowym materiałem
- Systematyzowaniu i utrwalaniu wiadomości.
Opowiadanie to przedstawienie jakiejś akcji, rzeczywistej lub
fikcyjnej, która przebiega w określonym czasie.
Jego celem jest zaznajomienie uczniów z pewnymi rzeczami, zjawiskami,
wydarzeniami lub procesami w formie ich słownego opisu.
Opowiadanie wdra\
a uczniów do słuchania ze zrozumieniem
i zapamiętywania najwa\
niejszych faktów oraz uczy poprawnego wyra\
ania
myśli.
5
 Opis jest najprostszym sposobem zaznajamiania uczniów z nieznanymi
im bli\
ej osobami, rzeczami, zjawiskami przyrody, krajobrazami
geograficznymi, wydarzeniami historycznymi itp.
Zalecany jest zarówno wtedy, gdy nie ma mo\
liwości zastosowania
odpowiedniego pokazu, jak i przede wszystkim wtedy, gdy opisowi towarzyszy
pokazywanie opisywanych przedmiotów lub ich modeli czy rysunków.
Anegdota to zwięzłe opowiadanie, często z \
ycia znanej osobistości,
zamknięte zabawną i zaskakującą puentą.
Jej celem jest rozbudzenie ciekawości poznawczej, zachęcenie uczniów
do samodzielnego zdobycia większej ilości informacji na dany temat oraz
ułatwienie zapamiętania pewnych faktów.
Prelekcja to odmiana wykładu o treści popularnonaukowej.
Odczyt to równie\
jedna z odmian wykładu. Metoda ta polega na
zreferowaniu treści przygotowanych na piśmie.
Objaśnienie lub wyjaśnienie to tłumaczenie polegające na
wyprowadzeniu uznanego z góry twierdzenia z innych, wcześniej ju\
znanych,
w skończonej liczbie kroków.
Stosowane w nauczaniu metody problemowe to:
- wykład problemowy
- wykład konwersatoryjny
- klasyczna metoda problemowa
- metody aktywizujące:
metoda przypadków
metoda sytuacyjna
inscenizacja
gry dydaktyczne
seminarium
dyskusja dydaktyczna
Wykład problemowy jest ilustracją jakiegoś problemu naukowego lub
praktycznego, jego pojawiania się, kierunków i sposobów jego rozwiązywania
oraz konsekwencji wynikających z tego rozwiązania.
Wykład konwersatoryjny polega na przeplataniu fragmentów
mówionych wykładu z wypowiedziami słuchaczy lub z wykonywaniem przez
nich odpowiednich zadań teoretycznych lub praktycznych.
6
 Przekazywana słuchaczom wiedza znajduje bezpośrednie zastosowanie
w ich działaniu i dlatego łatwiej ją przyswajają.
Klasyczna metoda problemowa polega na:
1. Wytworzeniu sytuacji problemowej
2. Formułowaniu problemów i pomysłów ich rozwiązania
3. Weryfikacji pomysłów rozwiązania
4. Porządkowaniu i stosowaniu uzyskanych wyników w nowych zadaniach
o charakterze praktycznym lub teoretycznym.
Cechą charakterystyczną tej metody jest dominacja uczenia się nad
nauczaniem.
Wzbudza ona wiarę ucznia w siebie, utwierdza go w przekonaniu, \
e jest
w stanie rozwiązywać coraz trudniejsze problemy.
Metoda przypadków polega na rozpatrzeniu przez niewielką grupę
uczniów opisu jakiegoś przypadku, na przykład na temat odkryć naukowych,
produkcji czy przestępstwa i wyjaśnieniu tego przypadku.
Po otrzymaniu opisu wraz z kilkoma pytaniami, na które nale\
y
odpowiedzieć, uczniowie sami formułują dalsze pytania wyjaśniające ten
przypadek, a nauczyciel udziela na nie odpowiedzi.
Metoda sytuacyjna polega na wprowadzeniu uczniów w jakąś zło\
oną
sytuację, za której takim lub innym rozwiązaniem przemawiają racje  za
i  przeciw .
Zadanie uczniów polega na zrozumieniu tej sytuacji oraz podjęciu decyzji
w sprawie jej rozwiązania. Następnie uczniowie muszą przewidzieć skutki tej
decyzji.
Metoda ta doskonale mo\
e sprawdzić się podczas realizacji zadań
przygotowujących uczniów do wyboru dalszego kierunku kształcenia.
Metoda inscenizacji polega na graniu roli w sytuacji fikcyjnej.
Istotnym czynnikiem w tej metodzie jest odtwarzanie przez uczniów
zachowań jakiejś postaci, wcielenie się w nią, przejęcie na siebie jej roli.
Inscenizacje o charakterze realnym słu\
ą do odtwarzania wydarzeń
historycznych, biografii sławnych ludzi, funkcjonowania instytucji lub
organizacji.
Inscenizacje o charakterze fikcyjnym stosuje się w odtwarzaniu bajek,
legend, utworów literackich, scen z \
ycia.
Celem tej metody mo\
e być poznanie czegoś nowego, prze\
ycie lub
udzielenie komuś pomocy terapeutycznej.
7
 Zajęcia prowadzone metodą seminaryjną mają na celu dokładniejsze
poznanie wybranej dziedziny wiedzy lub jej zagadnień.
Metoda ta stosowana jest najczęściej na wy\
szych uczelniach.
Mo\
na stosować ją równie\
w szkołach średnich w celu przygotowania
uczniów do zdawania egzaminu maturalnego z wybranych przedmiotów,
zwłaszcza w zakresie rozszerzonym.
W klasach gimnazjalnych mo\
na wprowadzić pewne elementy tej metody
na zajęciach kół przedmiotowych.
Dyskusja dydaktyczna to metoda kształcenia polegająca na wymianie
zdań między nauczycielem i uczniami lub tylko między uczniami.
Uczestnicy dyskusji prezentują własne poglądy lub odwołują się do
poglądów innych osób.
Stosowanie tej metody zaleca się wtedy, gdy uczniowie reprezentują
znaczny stopień dojrzałości i samodzielności w zdobywaniu wiedzy,
w formułowaniu zagadnień, w doborze i jasnym przedstawianiu własnych
argumentów oraz w rzeczowym przygotowaniu się do tematu dyskusji.
Dobrze przeprowadzona dyskusja uczy głębszego rozumienia problemu,
samodzielnego zajmowania stanowiska, operowania argumentami i krytycznego
myślenia. Uczy jednocześnie liczenia się ze zdaniem innych i uznawania ich
argumentów, jeśli są trafne oraz lepszego rozumienia innych ludzi. Sprzyja
klarowaniu się własnych przekonań i kształtowaniu własnego poglądu na świat.
Wyró\
nia się następujące rodzaje dyskusji:
związana z wykładem
okrągłego stołu
wielokrotna
burza mózgów
panelowa
metaplan
Dyskusja związana z wykładem stanowi jeden z elementów wykładu
konwersatoryjnego bądz
jest jego kontynuacją.
Dyskusja okrągłego stołu to jedna z odmian dyskusji, której uczestnicy
reprezentują odmienne, często przeciwstawne poglądy na określony temat.
Jej celem jest znalezienie stanowiska słusznego, mo\
liwego do przyjęcia
przez obie strony.
Cechą charakterystyczną tej metody jest to, \
e uczestnicy dyskusji
zasiadają wokół okrągłego stołu lub w kręgu. Takie usytuowanie
8
dyskutantów zakłada z góry, \
e racje obu stron są jednakowo wa\
ne, a celem
spotkania jest wypracowanie wspólnych ustaleń mo\
liwych do
zaakceptowania przez obie strony.
Dyskusja wielokrotna polega na podziale uczniów na dwie grupy
reprezentujące dwa odmienne stanowiska na dany temat. Ka\
da z grup
przygotowuje stosowne argumenty i stara się przekonać do swych racji
przeciwników.
Burza mózgów, zwana równie\
twórczą dyskusją, stanowi
niekonwencjonalny sposób zespołowego poszukiwania nowych pomysłów
dotyczących metod rozwiązywania problemów.
Proces rozwiązywania problemów tą metodą składa się z dwóch typowych
czynności intelektualnych: wytwarzania pomysłów rozwiązania i ich oceny.
Czynności te normalnie przeplatają się ze sobą na zasadzie sprzę\
enia
zwrotnego, przy czym zachodzi tu zjawisko natychmiastowego
wartościowania. W burzy mózgów występuje natomiast oddzielenie w czasie
procesu tworzenia pomysłów od ich oceny i selekcji.
Myślą przewodnią burzy mózgów jest pobudzanie uczestników dyskusji,
aby swobodnie zgłaszali du\
ą liczbę pomysłów. Wychodzi się tu
z podstawowego zało\
enia: du\
a liczba pomysłów zawiera przynajmniej
kilka dobrych.
Statystyka dowodzi, \
e ze 100% pomysłów zgłoszonych, 12-15% ma wartość
praktyczną, zaś pomysły zakwalifikowane do realizacji stanowią 2-3%.
Dyskusja panelowa jest to publiczna debata, prowadzona przez
specjalistów, celem zaprezentowania ró\
nych punktów widzenia.
Metaplan to jedna z nowoczesnych form dyskusji, której wyniki
przedstawiamy w postaci graficznej. Stosowany mo\
e być zarówno jako
element pracy w grupie jak i z całym zespołem klasowym najczęściej w celu
oceny przyczyn lub skutków danych wydarzeń.
Gry dydaktyczne są pewną formą zabawy podlegającej dokładnie
sprecyzowanym regułom.
Wyró\
niamy gry: symulacyjne, decyzyjne i psychologiczne.
Gry symulacyjne polegają na odtwarzaniu bardziej zło\
onych sytuacji
problemowych.
Są to najczęściej ró\
nego rodzaju gry strategiczne.
Przedmiotem symulacji jest w nich określona rzeczywistość.
9
Uczą, \
e podjęcie określonych działań wpływa na zmianę tej rzeczywistości.
Gry decyzyjne słu\
ą wyrabianiu u uczniów umiejętności
wszechstronnego analizowania problemów składających się na pewną określoną
sytuację, podejmowania na tej podstawie odpowiednich decyzji oraz
wskazywania przewidywanych następstw poczynań zgodnych z tymi decyzjami.
Gry psychologiczne stwarzają mo\
liwość ćwiczenia nowych zachowań,
są okazją do uzewnętrzniania nowych umiejętności w sytuacjach
pozbawionych stresu, zachęcają do podejmowania prób zmiany zachowań.
Najczęściej stosowaną grą psychologiczną jest psychodrama, czyli
odgrywanie krótkich scenek na określony temat, czasem w oparciu
o przygotowany wcześniej scenariusz.
Metoda ta stosowana jest zwykle wtedy, gdy zale\
y nam na odwołaniu się
do uczuć, jakie towarzyszą uczniom w określonych, trudnych sytuacjach
\
yciowych.
Typowe metody eksponujące to:
- film
- sztuka teatralna
- ekspozycja
- pokaz połączony z prze\
yciem
Teoretyczną podstawę nauczania programowanego stanowią
następujące zasady ogólne:
1. Zasada podziału materiału na niewielkie, ściśle ze sobą powiązane porcje
2. Zasada aktywizacji uczniów studiujących programowany tekst
3. Zasada natychmiastowej oceny ka\
dej odpowiedzi
4. Zasada indywidualizowania tempa i treści uczenia się
5. Zasada empirycznej weryfikacji tekstów programowanych.
Nauczanie programowane (liniowe, rozgałęzione, mieszane i blokowe)
charakteryzują następujące elementy:
- materiał nauczania podzielony jest na małe części,
- ka\
da udzielona przez ucznia odpowiedz
(zarówno w drodze wyboru,
jak i przez wypełnienie luk w tekście) na bie\
ąco porównywana jest
z odpowiedzią poprawną,
10
- jeśli uczeń udzielił błędnej odpowiedzi ponownie analizuje daną
partię materiału, a jeśli poprawnej przechodzi do następnej części,
- ka\
da następna część posiada większy stopień trudności od części
poprzedniej.
Nauczanie programowane prowadzone być mo\
e z u\
yciem
komputera, maszyny dydaktycznej lub podręcznika programowanego.
Obecnie dostępnych jest wiele komputerowych programów
dydaktycznych spełniających warunki nauczania programowanego. W naszej
szkole wykorzystywane są programy do nauczania zasad ruchu drogowego,
wykonywania działań sposobem pisemnym, działań na ułamkach oraz
przygotowujące do egzaminu gimnazjalnego.
Metody praktyczne ułatwiają uczniom bezpośrednie poznanie
rzeczywistości oraz pozwalają na wykorzystanie posiadanej przez nich wiedzy
w rozwiązywaniu problemów praktycznych.
Do grupy tej zaliczamy:
- pokaz
- ćwiczenia przedmiotowe
- ćwiczenia laboratoryjne
- ćwiczenia produkcyjne
- metodę projektów
- metodę przewodniego tekstu
Pokaz polega na demonstrowaniu uczniom naturalnych przedmiotów
lub ich modeli, zjawisk, wydarzeń lub procesów i objaśnianiu ich istotnych
cech.
Ćwiczenia przedmiotowe polegają na wielokrotnym wykonywaniu
pewnych czynności dla nabycia wprawy i uzyskania coraz wy\
szej sprawności
w działaniach intelektualnych i praktycznych.
Szczególną rolę odgrywają w nauczaniu zasad ortografii, matematyki
i języków obcych.
Podczas ćwiczeń laboratoryjnych uczniowie samodzielnie
przeprowadzają eksperymenty biologiczne, chemiczne czy fizyczne.
Eksperymenty te pozwalają na formułowanie pewnych uogólnień,
zilustrowanie wcześniej poznanych praw, zasad i reguł (tradycyjna metoda
11
laboratoryjna) oraz ułatwiają uczniom przewidywanie nie znanych im jeszcze
zjawisk i procesów (problemowa metoda laboratoryjna).
Ćwiczenia produkcyjne sprowadzają się do bezpośredniej realizacji
zadań wytwórczych.
Przebiegają one według następującego schematu:
- uświadomienie sobie przez uczniów celu, warunków i środków oraz efektu
końcowego realizacji danego zadania
- opracowanie projektów, rysunków i modeli prac, które mają być wykonane
oraz harmonogramu czynności
- przygotowanie materiałów i narzędzi
- wykonanie prac
- samokontrola, kontrola i ocena wykonanych prac.
Metoda projektów polega na spontanicznym rozwiązywaniu wybranego
zagadnienia w jego naturalnych warunkach (to znaczy tam gdzie problem
występuje rzeczywiście) przez samodzielne i wolne od schematów
rozumowanie i działanie.
Zajęcia szkolne uczniów, zarówno lekcyjne jak i pozalekcyjne, wymagają
zastosowania zró\
nicowanych form organizacyjnych, poniewa\
mają
przygotować uczniów do pracy w ró\
nych sytuacjach i układach społecznych.
Wa\
nym zadaniem szkoły jest wyrobienie u uczniów umiejętności pracy
indywidualnej (jednostkowej) oraz zbiorowej.
Stąd podział stosowanych form pracy na dwie podstawowe grupy:
1. Praca indywidualna
2. Praca zbiorowa:
- praca w grupach
- praca z całą klasą
12
FORMY PRACY
PRACA PRACA
INDYWIDUALNA ZBIOROWA
jednolita zró\
nicowana
jednolita zró\
nicowana
praca praca
w grupach z całą klasą
13
 Zarówno praca indywidualna jak i praca zbiorowa mo\
e być
jednolita lub zró\
nicowana.
Praca jednolita polega na rozwiązywaniu przez wszystkich uczniów
tych samych problemów praktycznych lub teoretycznych a następnie wspólnym
uzgodnieniu i usystematyzowaniu uzyskanych wyników.
Praca zró\
nicowana polega na równoczesnym rozwiązywaniu
ró\
nych zadań składających się na określoną całość (przygotowanie gazetki,
wystawy, przedstawienia, opracowanie twórczości pisarza itp.).
W realizacji celów kształcenia i wychowania szczególne znaczenie ma
praca w grupach.
Sprzyja ona realizacji celów społeczno-wychowawczych, przyzwyczaja
do odpowiedzialności, umiejętności podporządkowania się, gotowości
udzielania pomocy innym oraz partnerstwa.
Rozwija aktywność poznawczą oraz samodzielność uczniów. Zwiększa
ich wiarę we własne siły, obiektywizuje proces samooceny i sprzyja
obiektywizmowi w ocenianiu innych.
Zadanie nauczyciela polega tu na tworzeniu takiej atmosfery, by ka\
dy
uczeń, pogłębiając wiarę we własne mo\
liwości, zwiększał swoją
dyspozycyjność w procesie uczenia się, dostrzegał problemy i współpracując
z kolegami rozwiązywał je.
Wybór odpowiednich metod nauczania oraz form pracy zale\
y od wielu
czynników.
Najwa\
niejsze z nich to:
specyfika przedmiotu nauczania,
cele operacyjne lekcji,
wiek uczniów,
zakres posiadanej przez uczniów wiedzy i umiejętności,
środki dydaktyczne jakimi dysponujemy,
warunki pracy.
Literatura:
M. Taraszkiewicz,  Jak uczyć lepiej, czyli refleksyjny praktyk w
działaniu
Warszawa 2000
J. Krzy\
ewska  Aktywizujące metody i techniki w edukacji
Suwałki 2000
Wincenty Okoń  Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej , PWN Warszawa
1987
14