Cywilizacja i kultura Grecji klasycznej
Cywilizacja ta ukształtowała się pod wpływem kultur starożytnego Bliskiego Wschodu (XVII-XV w. p.n.e.).
Pierwszą była cywilizacja egejska (sztuka w Mykenach). Szlaki do Grecji z B. W. wiodły z:
- Syrii
- Cypru (a na Cypr z pn. Syrii  Ugarit)
- Azji Mniejszej.
W XV w. Mykeńczycy byli aktywni na morzach i wyspach: Rodos, Kos, Kreta.
W XIII-XI najechali na Grecję ludy morza (indoeuropejskiego pochodzenia), nastąpiła także migracja
Aramejczyków. Ogólnie mówiąc, Grecja żyła w izolacji z innymi państwami, wyjątkiem była wyspa Eubea  jej
mieszkańcy kontaktowali się z Fenicjanami (chyba w sprawach handlowych, ale odkryto tam budynek obronny
z XV w. p.n.e.).
Sztuka i rzemiosło. Porzucenie stylu meandrów, motywy wschodnie: herosi walczący z bykami, zwierzęta,
sfinksy, gryfy, roślinność  w ceramice wyróżnia się okres orientalizujący.
Kurosy  postacie młodych nagich mężczyzn. Kory  postacie kobiet w zwiewnych szatach. Inkrustowane
metale, wyrób mieczy (od XI w. z żelaza, które przybyło do Grecji z Syrii przez Cypr). Terminy (zawieranie
układów dwustronnych   przycięcie traktatu ), przepisy prawne, zwyczaje, libacja (ulewanie/strząsanie paru
kropel wina na ofiarę), klątwy, przywoływanie bóstw.
Gospodarka: system miar i wag (monety: talenty, szekle), bankowość, długi, zastawy, pożyczki.
Pismo. Alfabet grecki pochodzi z alfabetu fenickiego IX/VIII w. Na Bliskim Wschodzie pisano ot tak, z
potrzeby, pismo i piśmiennictwo było powszechne. W Grecji zaś używano pisma w sferze kultury (widać to w
spisach darów wotywnych czy wierszyków z okazji sympozjonów. Sympozjon to spotkanie połączone z piciem
wina, s. miał określony rytuał, liczbę biesiadników, ułożenie sofy, gospodarz był mistrzem ceremonii, Grecy
przejęli postawę półleżenia na sofie z B. W. około VIII w.).
Pomiar czasu: dzień liczono od zachodu słońca do następnego zachodu, miesiąc  od nowiu do nowiu.
Przedmiotem luksusowym był parasol. Muzyka  ważnym instrumentem był aulos.
Religia. Wyobrażenia i atrybuty bóstw, funkcjonowanie bóstw, mity, miejsca kultu nazywały się temenos
( święty okrąg ), składanie ofiar, używanie kadzideł ( syryjski dym ) w celu rytualnego oczyszczenia.
Mitologia, literatura. Hezjod napisał dzieło Teogonia (o tym, jak powstali bogowie), podobne do
babilońskiego traktatu Enuma Elisz, do eposu o Gilgameszu i do cyklu mitów huryckich o Kumanim (nazwa do
sprawdzenia). Homer żył na przełomie VIII/VII w., Iliada (ważny bohater: Achilles), Odyseja. W Jonii narodziła
się liryka (konkretnie elegia). Przez lirykę (pojęcie to powstało dopiero w I w. p.n.e.) rozumiano utwory
wykonywane przy akompaniamencie liry, ale nie tylko  także aulos (flet). Oprócz liryki była też melika,
obejmująca pieśni liryczne, poezję śpiewaną (upowszechnioną w VI/V w.). Gatunki: peany (pieśni na cześć
bóstw), poezja modlitewna (śpiewy), treny (pieśni żałobne), pieśni biesiadne, erotyki, elegie (sławiące
bohaterów igrzysk; często z towarzyszeniem aulosu i raczej recytacja niż śpiew), dytyramby (pieśni chóralne ku
czci Dionizosa), prozodie (pieśni wykonywane podczas procesji).
Liryka była:
- chóralna (uprawiana publicznie, podczas uroczystości; pierwszy przedstawiciel: Eumeos, połowa VIII w.,
zachowały się tylko dwa wersy; inni przedstawiciele: Pindar z Teb, pisał elegie sławiące sportowców i tyranów,
oraz Stezychor). (W Sparcie rozwijało się złotnictwo i handel towarami luksusowymi, co jest dowodem na to, że
Spartanie myśleli nie tylko o wojnie)
- solowa (związana z życiem towarzyskim)
·ð rozwijana na wyspach Morza Egejskiego; Safona, Archiloch, Alkajos
·ð historyczna, b. dÅ‚ugie utwory; Solon (polityk, reformator ateÅ„ski), Tyrtajos (2. poÅ‚owa VII w., pisaÅ‚
o ideałach militarnych Sparty, o hoplitach), Simonides (przypisuje mi się słowa  Przechodniu,
powiedz Sparcie... , ale autorstwo tych słów jest dyskusyjne)
Filozofia Grecji klasycznej nazywana była filozofią przyrody.
Religia grecka jest religią tradycyjną (nie objawioną, wierzy się, ponieważ taka jest tradycja) i
obywatelską (przecież polis to wspólnota religijna). Misteria eleuzyjskie, sekta orfików ( trojaczki ).
Godzina na 24 pytania (powiedział, że 4 strony, na stronie jakieś 6 pytań) - konkretne, nie opisowe, nie
typowo testowe.
Co będzie:
- kontakty cywilizacji greckiej ze Wschodem
- kultura Grecji (klasycznej i hellenist.)
- Związek Morski - przykład symmachii (np. pytanie: jak Ateny ingerowały w sprawy sprzymierzonych
poleis)
- koinon (zwiÄ…zek etolski, zwiÄ…zek achajski, Aratos z Sykionu - kto to jest? - strateg zwiÄ…zku achajskiego)
- demokracja ateńska
- świat hellenistyczny
- polis grecka (funkcjonowanie: instytucje polityczne, instytucje społeczne, zmiany pod względem
obywatelstwa)
- monarchia hellenist.
- tyranizm
- stosunek Greków do pojęcia monarchii (pisma Ksenofonta)
- Grecja i Macedonia w epoce hellenist. (hegemonia macedońska)
- cele i metody polityki maced. wobec Grecji (kajdany Hellady - co to było)
- polityka Antygona Dozona
- siły polityczne w Grecji i ich problemy (Ateny i Sparta - plany odbudowy potęgi Sparty, królowie: Agis IV
- próbował odbudować liczbę obywateli, Kleomenes III - syn Agisa IV, Areus - ten ostatni żył w czasach wojny
chremonidejskiej, chciał być królem typu hellenistycznego, bił monetę z własną podobizną, co było b.
oryginalne w tamtych czasach)
- wojny diadochów (w tym chremonidejska).
- o słowniku z trojaczków nie mówił, ale sama nie wiem, chyba trzeba przejrzeć
Religia Grecji hellenistycznej
Jest problem ze z
ródłami, bowiem one mówią tylko o religijności elit. Religijność prostego człowieka nie
jest znana. Ogólnie mówiąc: po Aleksandrze Wielkim (czyli w III-I w. p.n.e.) nastąpiła desakralizacja świata,
jakkolwiek nie doszukano się postaw odrzucania religii. Religię nadal traktowano jako część/element porządku
życia. Część elit przejawiała wobec bogów stanowisko tradycyjne (chodzi o osoby zaangażowane w fundowanie
świątyń czy obchodzenie świąt). Nasiliło się podchodzenie do religii w sposób emocjonalny, szukano kontaktów
z bóstwami.
W epoce hellenist. można wyróżnić postawy religijne nowe lub stare (czyli takie, jakie panowały dawniej,
w epoce archaicznej). Oto zjawiska religijne w epoce hellenist.:
- (stare) reakcja Greków na bóstwa wschodnie  Grecy przyjmowali ich kulty, pojawiło się zjawisko
interpretacji Greka, czyli nadawanie cech greckich bóstwom wschodnim.
- (nowe) poszukiwanie bóstw potężnych, wszechogarniających.
- (nowe) synkretyzm religijny (bóstwa synkretyczne były wyznawane potem też w Rzymie). Przykłady
takich bóstw: Izyda i Sarapis (rzymski Serapis). Kult Izydy stanowił połączenie kultów Hery, Afrodyty i
egipskiej Kato. I. była opiekunką rodziny, małżeństwa, ogniska domowego, była zbawczynią od
niebezpieczeństw, w jej kulcie były rytuały magiczne. y
ródła mówiące o kulcie I. są dwa: Apulejusza
Metamorfozy albo złoty osioł i traktat Plutarcha o Ozyrysie i Izydzie. Kult Sarapisa łączył obrzędy kultowe
egipskiego Ozyrysa, Apisa, Ozorhapi (nazwa do sprawdzenia) oraz greckiego Dionizosa, Asklepiosa, Hadesa.
Ptolemeusz I miał podobno sen o sprowadzeniu kamienia znad Morza Czarnego, jakoś związanego z S. Początki
kultu S. datuje się na okres przed wyprawą Aleksandra (1. połowa IV w.). Wówczas Grecy mieszkający w
Egipcie pielgrzymowali do Memfis, gdzie znajdowało się miejsce kultu boga Ozorhapi (nazwa od dusz zmarłych
byków Apisów  Apis był świętym zwierzęciem Ptaha, boga rzemiosł). S. był bóstwem chtonicznym, w I w.
p.n.e. zaczął wychodzić na pierwszy plan, jako najważniejsze bóstwo. S. w Egipcie był jedynym bóstwem. S.
grecki odpowiadał za życie po śmierci. Oprócz bóstw, rozwijały się misteria eleuzyjskie, popularny był Asklepios
(bóg troski o człowieka).
- (nowe) otwarcie się na bóstwa abstrakcyjne, np. Tyche odpowiedzialną za los.
- (stare) kult władców. Kult ten jest dowodem na kryzys religii greckiej, bo czczenie władców wiązało się
ze służalczością, wręcz wazeliniarstwem. Pojawiły się także bóstwa śmiertelne, co jest b. nietypowe, bo
bogowie mieli być nieśmiertelni. Ponieważ uważano bóstwo za człowieka, przyjęto, że i ludziom można
oddawać cześć (dwa ostatnie zdania to też dowód na kryzys religii). Wcześniej (zanim oddawano cześć
ludziom/władcom) czczono herosów-założycieli (w epoce kolonizacji tych, którzy zakładali nowe poleis). Np.
Lizander, wódz spartański z ostatniej fazy wojny peloponeskiej, za życia pozwolił na stawianie sobie pomników,
ołtarzy i oddawanie czci boskiej. Aleksander (heros-założyciel Aleksandrii) podobno pod koniec życia zażądał,
aby w miastach greckich wprowadzono jego kult. W roku 311 mieszkańcy Skepsis (w Azji Mniejszej) wyryli
inskrypcję, że Antygon Jednooki w uznaniu zasług otrzyma święty okrąg, gdzie będzie mu oddawana cześć, i
będzie tzw. bóstwem towarzyszącym. W 305 Rodos ogłosiło Ptolemeusza I zbawcą (Soter) i postanowiło, że
tam będzie wprowadzony kult jego osoby (święty okrąg i to samo co z Antygonem Jednookim). Ale te oba
 bóstwa są bóstwami tylko dla lokalnej społeczności, nie dla całej Grecji, ale nie są oni bogami  tylko ich
działania są ponad to, co człowiek może zdziałać, zatem mają boską charyzmę i dlatego mogą być czczeni. Był
też kult dynastyczny Ptolemeuszy. Ptolemeusz II na początku III w. ogłosił boskimi swoich rodziców (ale już po
ich śmierci). Następnie ogłosił boską swoją siostrę i zarazem żonę, Arsinoe, i również siebie (jako małżonka
bogini). Nie wiadomo, czy Arsinoe w momencie ogłoszenia jej boską żyła, czy nie. Odtąd każda para
wstępująca na tron jest parą bogów. Oprócz Grecji boskimi ogłaszano władców irańsko-greckiego państwa
Commagene.
Czy zatem był kryzys religii greckiej? Mogłyby na to wskazywać: rozwój sofistyki, relatywizmu, filozofów
oraz poemat Pieśń ku czci Demetriusza Poliorketesa, opiewający go jako kogoś, kto jest obecny i pomoże,
podczas gdy bogów nie ma (inaczej: bogowie są z drewna i z kamienia, a on jest żywy). Jest to jednak jedyny
taki tekst umniejszający znaczenie bogów, dlatego nie należy go traktować jako przejaw kryzysu. Kryzysu
zatem nie było. Odbywało się wiele uroczystości, cywilizacja hellenist. przez pierwsze dwa stulecia jest
optymistyczna, radosna, jest afirmacja życia, brakuje trosk i niepokojów. Kryzys religii tradycyjnej następuje
dopiero w I w. p.n.e.
Kultura i nauka epoki hellenistycznej (doczytać z  trojaczków )
Nauka b. prężnie się rozwijała  powody:
- nauka ostatecznie oddzieliła się od filozofii, pojawiły się konkretne dziedziny nauki i metody badań
(przełom IV/III w.).
- były pieniądze na naukę  królowie łożyli na badania. Centrum kultury i nauki była Aleksandria, z
dwiema instytucjami: museion (korporacja uczonych założona za Ptolemeusza I przez wygnańca z Aten:
Demetriusza z Faleronu  uwaga, może być pytanie o to  kto założył museion), które nie prowadzi działalności
wyłącznie dydaktycznej  jest to instytucja naukowo-badawcza; i Biblioteka Aleksandryjska, z około 500 tys.
dzieł. Attalidzi założyli ośrodek naukowy w Pergamonie.
- trwałość systemu edukacji greckiej polis. Królowie dają pieniądze na edukację, ale kadry wciąż kształci
siÄ™ tylko w polis.
System kształcenia: trwały, jednorodny, upowszechniła się instytucja gimnazjonu, rozszerzono nauczanie
literatury. Poziomy nauczania:
- do około 14. roku życia  nauczaniem zajmowali się rodzice
- 12./13./14. rok życia  czytano lektury z komentarzami, uczono się płynnej wymowy, głównie w
gimnazjonie; ten etap był dostępny tylko dla średnio zamożnych (i bogatszych)
- efebia  instytucja pochodząca z IV w., zapoczątkowana w Atenach: każdy obywatel (młodzieniec w
wieku 18-20 lat) przechodził obowiązkowe szkolenie wojskowe na koszt państwa. Lecz w epoce hellenist. Aten
nie było stać na takie szkolenia, zatem szkolenia te stały się rodzajem studiów, ostatnim szczeblem edukacji dla
elit: wykonywano ćwiczenia fizyczne, nauczano retoryki, literatury.
Nauka grecka czerpała z nauk Wschodu.
Dyscypliny:
- historiografia (przeczytać z trojaczków), nazwiska: Polibiusz, Diodor.
- filozofia: podstawową jej dziedziną stała się etyka  odpowiadanie na pytanie: jak żyć, żeby być
szczęśliwym? Nowy prąd: stoicyzm (popularny do II w. n.e., nazwiska: Zenon  ideał mędrca stoickiego). Inny
nowy prąd: epikureizm (Epikur, Lukrecjusz; przyjemnością jest opanowanie swoich pragnień 
ataraksja=obojętność, nie: hedonizm). Szkoła Arystotelesa (Likeion), w której prowadzono badania naukowe.
Platonizm (szkoła kontynuująca naukę mistrza  Platona), sceptycyzm, cynizm.
- matematyka (rozwój od IV w.). Euklides (jego geometria była ważna aż do XIX wieku, jednak nie tyle
odkrywał, co przeprowadzał syntezy pomysłów innych uczonych), Archimedes, Apolonios z Pergent (nazwa do
sprawdzenia; pisał o kątach w figurach przestrzennych), Hipparch (trygonometria).
- astronomia. Hipparch (odkrył kilkanaście przyrządów astronomicznych, niektóre gwiazdozbiory, objaśnił
niektóre zjawiska na niebie), Eratostenes (reprezentował wiele dziedzin, ale w żadnym nie był najlepszy; do
obliczeń wykorzystywał metody matematyczne; obliczył obwód Ziemi, podając wynik b. zbliżony do obecnie
znanego  wg niego jest to 46 tys. km).
- geografia:
·ð - g. matematyczna. Eratostenes (wprowadziÅ‚ pojÄ™cie  geografia Hipparch (ten sam, co przedtem;
wprowadził siatkę kartograficzną, opracował tablice długości i szerokości geograficznej, narysował
mapę świata)
·ð - g. opisowa. Pytiasz (pisaÅ‚ o Wyspach Brytyjskich, o lodach koÅ‚a polarnego), Eudoksos (odkryÅ‚
monsuny na Oceanie Indyjskim), Arystarch z Samos (stworzył model heliocentryczny, który jednak
się nie przyjął, ponieważ A. nie potrafił udowodnić swojego twierdzenia o modelu heliocentr.,
dlatego wciąż uznawano model geocentryczny Ptolemeusza).
- biologia i medycyna. Zaczęto badać i poznawać ciało ludzkie  w Aleksandrii pozwalano na sekcje zwłok.
Ptolemeusze pozwalali na wiwisekcję na skazańcach. Uznano za przydatne badanie pulsu. Erazystratos (badał
budowę serca i naczyń krwionośnych), Herofilos (budowa oka, opracowanie tłoczni Herofilosa  tłoczni do
wina).
- mechanika/inżynieria. Budowano zegary i zabawki napędzane parą. W epoce hellenist. wynalazków było
b. niewiele (w zasadzie tylko śruba Archimedesa), ponieważ: nikomu specjalnie nie zależało na wynalazkach,
nie było praktycznego zastosowania dla wynalazków, nie było technologii, aby rozwinąć wytwarzanie nowości
na większą skalę. Wynalazcy: Ktesibios, Cheron z Aleksandrii (imię do sprawdzenia).
Literatura. W Aleksandrii pojawiła się filologia jako nauka o badaniach nad tekstem. Dzieło Scholia
Arystofanesa z Bizancjum. Inni uczeni: Arystarch z Samotraki, Kallimach (dzieło: Pinakris=Tablice, właściwie
katalog Biblioteki Aleksandryjskiej). Poezja rozwijała się dzięki mecenatowi. Poezja jest do czytania (nie tylko
do recytowania i śpiewania), zatem jest nieco inna niż archaiczna. Przedstawiciele poezji erudycyjnej: Aratos
(dzieło: Fainomena), Apolonios z Rodos (dzieło: Argonautica). Inni poeci: Teokryt, Menander (twórca komedii
nowoattyckiej).