Podsumowanie


W pierwszych trzech stuleciach czasów nowożytnych dokonały się istotne przemiany na wszystkich polach procesu dziejowego: w życiu społecznym i gospodarczym, w polityce i szeroko rozumianej kulturze.
Zmieniły się warunki życia człowieka. Potrzeby ludzkie były coraz lepiej zaspokajane (chociaż w skali globalnej - oczywiście - jeszcze niedostatecznie). Wynikało to z przeobrażających się form organizacji gospodarowania. Obserwujemy w tym czasie proces przechodzenia od średniowiecznej ekonomiki feudalnej poprzez rozwijającą się gospodarkę towarowo-pieniężną do wczesnokapitalistycznych stosunków w organizacji życia gospodarczego. W końcu tego okresu rozpoczyna się gwałtowne przyspieszenie na tym polu, postęp jest tak znaczny, że nazwie się go "rewolucją przemysłową". Przekroczy ona swym zasięgiem Stary Świat i przyniesie szybki rozwój północnej Ameryce. W "naszym" okresie ledwie się zacznie - będzie znamiennym czynnikiem rozwoju wielu krajów w XIX wieku.
Zauważmy, że owo przesuwanie się procesów gospodarczych w czasie i przestrzeni jest jednym z charakterystycznych zjawisk w historii. Nazywa się je asynchronizmem w rozwoju dziejowym. Przeobrażenia istniejących struktur, dokonujący się w różnych dziedzinach życia postęp, rozchodzą się jak fale, z chronologicznym "przesunięciem" od najbardziej zaawansowanych centrów (w omawianym tu okresie - z Anglii, Niderlandów) na kolejne obszary Europy i świata. Znamienny jest tu "pochód" stosunków kapitalistycznych, zapoczątkowany w Europie zachodniej w XVI wieku, a docierający do Rosji, w gruncie rzeczy, dopiero w naszym stuleciu (problem ustroju gospodarczego, który zapowiadał stan powszechnej szczęśliwości społecznej pozostawmy już na boku). Poszukiwanie przez człowieka jak najlepszego pomysłu na dobre gospodarowanie, na dobrobyt, zarówno w wymiarze państwowym jak i społecznym, to również widoczna w dobie nowożytnej ewolucja myśli ekonomicznej od typowego dla wieków średnich fiskalizmu, poprzez merkantylizm (z jego przekształceniami), fizjokratyzm, po pierwszą analizę zjawiska akumulacji pierwotnej.
W kategoriach społecznych czasy nowożytne przyniosły na Starym Kontynencie głębokie przeobrażenia istniejących struktur. Obserwujemy proces (znowu asynchroniczny) przejścia od społeczeństwa feudalnego, w którym jako czynnik decydujący liczył się fakt urodzenia człowieka w danej warstwie (stanie), do społeczeństwa, w którym o miejscu i znaczeniu człowieka w ramach państwa decyduje jego faktyczna rola, stan posiadania, aktywność, udział w życiu publicznym. Właśnie te procesy przyniosły awans mieszczaństwu wobec pauperyzacji stanu szlacheckiego. Z drugiej strony - przeciwdziałanie przez szlachtę jej degradacji materialnej było siłą napędową nowych procesów społeczno-gospodarczych w Europie. Łączymy je i z różnymi przejawami aktywności gospodarczej szlachty (od wypraw geograficznych poprzez "ogradzanie" po folwark) i z nowymi formami ustrojowymi powstającymi na kontynencie, w których tworzeniu miało udział mieszczaństwo i owa "nowa szlachta". W wielu krajach szlachta długo jeszcze odgrywać będzie główną rolę w państwie (Hiszpania, Rzeczpospolita Polska, Francja ancien r�gime'u), ale to aktywność mieszczan doprowadzi do gwałtownej zmiany stosunków w jednej z najznaczniejszych koron w Europie - francuskiej monarchii Burbonów.
Wspomnieliśmy wyżej o kwestiach ustrojowych - wkroczyliśmy już zatem w sferę polityki. I w tej dziedzinie pierwszy okres nowożytności to czas ważnych zmian. U progu tej epoki najsilniejsze monarchie średniowieczne nabierają charakteru narodowego, następuje w nich proces scalania ziem, centralizacji władzy; monarchowie dążyć będą do sprawowania rządów absolutnych. W ramach "unowocześniania" monarchii feudalnej przekształcać się one będą następnie w wielu krajach w absolutyzm oświecony. Równocześnie - o czym mówiliśmy przed chwilą - tzw. nowa szlachta i mieszczaństwo zabiegali o uzyskanie odpowiedniej do ich roli ekonomicznej - pozycji politycznej w państwie, co wyrażało się opozycją wobec autokratyzmu władzy monarszej. W Niderlandach powstała pierwsza republika mieszczańska, w Anglii pierwsza monarchia konstytucyjna, a w Nowym Świecie jej republikańska, prezydencka odmiana.
Polityka to także stosunki międzynarodowe, które realizowały się najczęściej w ramach rywalizacji europejskich obozów politycznych, zmieniających się koalicji różnych państw. Istotna rola przypada tu konfliktowi francusko-habsburskiemu, który zaangażował praktycznie całą Europę, a w swej końcowej fazie wiązał się również z walką o zamorskie kolonie. Trzeba podkreślić znamienny fakt, że w XVIII wieku ukształtował się w stosunkach międzynarodowych inny układ sił niżeli na początku czasów nowożytnych. Na miejsce takich potęg jak Hiszpania, Turcja, Rzeczpospolita oraz (nieco później) Szwecja, wchodzą nowe, znaczące w polityce międzynarodowej państwa: Prusy i Rosja. Dawny świat śródziemnomorski przekształcił się przy tym w dużej mierze w świat atlantycki, a można by nawet już mówić (w związku z odkryciami geograficznymi i kolonializmem) o początkach epoki globalnej. Tak naprawdę przyniesie ją dopiero wiek XX.
Płaszczyzna kulturowa czasów wczesnonowożytnych to trzy wielkie epoki, znaczące w dziejach cywilizacji ludzkiej: renesans, barok i oświecenie. Okres renesansu w konsekwencji innego, humanistycznego spojrzenia na świat i człowieka przyniósł brzemienny w skutkach proces reformacji. Reakcja na nią będzie jedną z cech baroku, on zaś sam fascynuje do dzisiaj swymi wytworami sztuki. Z kolei bez przemian oświeceniowych, bez tego wieku filozofów, rozumu i świateł, nie byłoby współczesnego nam oblicza świata.
Procesy zachodzące na przestrzeni całych opisywanych tu trzech stuleci były związane z olbrzymim postępem w poznaniu oraz postrzeganiu świata i człowieka w geograficznym, fizycznym, biologicznym czy szeroko rozumianym filozoficznym wymiarze. Zmieniło się spojrzenie na otoczenie, w którym człowiek żyje, ewolucję przeszedł jego sposób myślenia. Widać to również - między teocentryzmem wieków średnich, humanizmem renesansowym i oświeceniowym racjonalizmem - w stosunku ludzi tamtych czasów (a przynajmniej elit społecznych) do spraw transcendentnych.
Trudno jest zdawkowo podsumować przedstawioną na tych kartach epokę. Z całym przekonaniem można jednak powtórzyć, że jak najlepsza znajomość tego bogatego w przemiany, obfitego w wydarzenia, pełnego ważnych procesów okresu trzystu lat dziejów powszechnych, to niezbędny warunek zrozumienia wielu problemów naszych czasów. Jakże wiele zjawisk w historii ma bowiem charakter ponadczasowy, a swe źródła w tym, co już się kiedyś działo.