Jak rodzi si´
ĘwiadomoĘç?
Antonio R. Damasio
Filozofowie, neurobiolodzy, a takÅ»e laicy od dawna si´ nad tym
zastanawiajÄ…. Gdy lepiej zrozumiemy prac´ mózgu,
b´dziemy bliÅ»si znalezienia ostatecznej odpowiedzi na to pytanie
eraz, pod koniec tysiąclecia, wĘród pytał
, Nie ma nic bliŻszego cz"owiekowi niŻ jego umys".
które stawiają nauki o Życiu, najwaŻniejsze Poszukujących jego ęróde" i mechanizmów czeka
jest jedno: W jaki sposób zachodzi w mózgu jednak wyprawa w dziwne i egzotyczne krainy.
zespó" procesów, nazywany umys"em? To W artykule tym omówi´, bez hierarchicznego upo-
T
pytanie nie jest nowe. Od wieków róŻnie je formu- rządkowania, g"ówne problemy, przed którymi
"owano. Kiedy zadawanie go nie grozi"o juÅ» spale- stajÄ… osoby próbujÄ…ce ustaliç biologiczne pod"oÅ»e
niem na stosie, stawiano je otwarcie i uporczywie. ĘwiadomoĘci.
Ostatnio problem ten zajmuje zarówno specjalistów Pierwsza kwestia dotyczy tego, jaką perspek-
 neurobiologów, psychologów poznawczych i fi- tyw´ trzeba przyjÄ…ç, Å»eby badaç Ęwiadomy umys"
lozofów, jak i innych zainteresowanych powstawa- w jego relacji do mózgu, w którym jak sądzimy,
niem umys"u, zw"aszcza Ęwiadomego. ma swoje ęród"o. Cia"o i mózg kaŻdego cz"owieka
Zagadnienie ĘwiadomoĘci znajduje si´ obecnie mogÄ… byç oglÄ…dane przez innych; umys" nato-
w centrum uwagi, dlatego Å»e biologia, a szczegól- miast jest dost´pny tylko jego w"aĘcicielowi. RóŻ-
nie neurobiologia, odnios"y znaczÄ…ce sukcesy w od- ne osoby mogÄ… wykonaç identyczne, weryfikowal-
krywaniu tajemnic Å»ycia. Prawdopodobnie wi´cej ne badania czyjegoĘ cia"a lub mózgu, ale bezpo-
dowiedziano si´ o mózgu i umyĘle w latach dzie- Ęrednia, porównywalna obserwacja cudzego umy-
wi´çdziesiÄ…tych  tzw. dekadzie mózgu  niÅ» w ciÄ…- s"u nie jest moÅ»liwa. Cia"o i mózg sÄ… w pewnym
gu ca"ego dotychczasowego rozwoju psychologii sensie publiczne, namacalne, z ca"ą pewnoĘcią ist-
i neurobiologii. WyjaĘnienie neurobiologicznego niejÄ… realnie. Umys" jest prywatny, g"´boko ukry-
pod"oÅ»a ĘwiadomoĘci  wersja klasycznego proble- ty, ĘciĘle wewn´trzny i bez wÄ…tpienia stanowi byt
mu umys" cia"o  pozosta"o jednym z nielicznych subiektywny.
jeszcze wyzwał
. Na czym zatem dok"adnie polega zaleÅ»noĘç
RozwaÅ»ania nad umys"em mogÄ… wywo"ywaç mi´dzy umys"em a cia"em? Techniki uÅ»ywane do
obawy osób rozpatrujÄ…cych t´ kwesti´, szczególnie badania mózgu obejmujÄ… wyrafinowane metody
kiedy przedmiotem dociekał
jest ĘwiadomoĘç. Nie- obrazowania i rejestracji wzorców aktywnoĘci neu-
którzy uwaŻają, Że problem ten jest z za"oŻenia nie- ronów. Zagorzali sceptycy uwaŻają, Że wszelkie
rozwiązywalny. Innym nieustający i spektakularny uzyskane w ten sposób dane uzupe"niają tylko na-
wzrost wiedzy moÅ»e dawaç przyprawiajÄ…ce o za- szÄ… wiedz´ na temat umys"u, ale nie pozwolÄ… na
wrót g"owy poczucie, Że Żadne zagadnienie nie poznanie jego stanu rzeczywistego. Ich zdaniem,
oprze si´ szturmowi nauki, jeĘli tylko teoria jest szczegó"owe badania mózgu prowadzÄ… zatem nie
prawdziwa, a metody badawcze skuteczne. Spór do rozszyfrowania tajników umys"u, ale po prostu
jest intrygujący i jednoczeĘnie nieoczekiwany, po- do poznania szczegó"ów dotyczących budowy
niewaÅ» podobnych wÄ…tpliwoĘci nie zg"aszano oraz funkcji tej g"ównej cz´Ä˜ci uk"adu nerwowego.
w przypadku rozwaŻał
dotyczÄ…cych zagadnienia, W konsekwencji, jak powiadajÄ…, osiÄ…gni´cie osta-
w jaki sposób mózg odpowiada za procesy typu tecznego celu, czyli zrozumienie, jak materia oŻy-
widzenie czy pami´ç, które sÄ… oczywistymi elemen- wiona, czyli mózg, tworzy poczucie w"asnego ja,
tami Ęwiadomego umys"u.
NaleÅ»´ do osób mocno przeĘwiadczonych, Å»e
mechanizm powstawania procesów umys"o- Gdy mózg przetwarza zewn´trzne i wewn´trzne
wych zostanie prawdopodobnie wkrótce wyja- informacje sensoryczne, w umyĘle nieprzerwanie
Ęniony. To radosne przekonanie jest jednakŻe t"u- trwa multimedialny show. Poczucie w"asnego ja
mione przez ĘwiadomoĘç istnienia pewnych pojawia si´ wówczas, kiedy mózg odpowiada
realnych trudnoĘci. na pytanie, kto ten show przeŻywa.
76 ÂWIAT NAUKI StyczeÅ‚
2000
SLIM FILMS
Oczywista wyjÄ…tkowoĘç problemu Ęwiado-
mego umys"u i trudnoĘci, wynikające ze spo-
sobów jego rozwiązywania frustrują badaczy
próbujÄ…cych tego dokonaç i utwierdzajÄ… w prze-
konaniu tych, którzy intuicyjnie wierzą, Że nie
jest to moŻliwe.
Ci, którzy twierdzą, iŻ badania mózgu nie od-
kryją  istoty umys"u , zak"adają, Że wiedza na
jego temat jest juÅ» kompletna, i dlatego swojÄ…
a
ocen´ uznajÄ… za ostatecznÄ…. Takie przekonanie
Zadaniem mózgu jest
jest ca"kowicie nieprawdziwe. Obecnie opis zja-
odwzorowanie stanów
wisk neurobiologicznych, jakkolwiek by na to
organizmu i Ęwiata
spojrzeç, jest zdecydowanie niepe"ny. Musimy
zewn´trznego. Badania
jeszcze poznaç liczne szczegó"y dotyczÄ…ce funk-
na makakach ujawni"y
cji neuronów i obwodów neuronalnych na po-
niezwyk"Ä… zgodnoĘç
ziomie molekularnym; wciÄ…Å» nie rozumiemy
mi´dzy postrzeganym
w pe"ni dzia"ania zgrupował
neuronów w ob-
kszta"tem (a)
r´bie okreĘlonych struktur mózgowych, a na-
i topografiÄ… pobudzonych
sza wiedza o ca"oĘciowych systemach z"oŻonych
neuronów (b)
z wielosk"adnikowych obszarów mózgu jest
w jednej z warstw
równieŻ niedostateczna. Dopiero zaczynamy
pierwszorz´dowej
poznawaç interakcje mi´dzy licznymi nie sÄ…sia-
kory wzrokowej.
dujÄ…cymi ze sobÄ… rejonami tego narzÄ…du, pro-
wadzące prawdopodobnie do niezwykle z"oŻo-
nych, kompleksowych stanów biologicznych,
które sÄ… na pewno czymĘ wi´cej niÅ» tylko sumÄ…
ich elementów.
Ocena trudnoĘci
WyjaĘnienie zjawisk fizycznych powiązanych
z biologicznymi jest ciÄ…gle niepe"ne. A zatem
twierdzenie, Że problem ĘwiadomoĘci jest nie-
rozwiązywalny, poniewaŻ zbadaliĘmy mózg
b
gruntownie i umys"u nie znaleęliĘmy, jest niedo-
rzeczne. Zarówno neurobiologia, jak i związane
z niÄ… ga"´zie fizyki nie rozwin´"y si´ jeszcze do
koł
ca. Na najwyŻszym szczeblu opisu umy-
które jest nieodzowną cechą ĘwiadomoĘci, od- s"u szybkie konstruowanie, przekszta"canie i na-
czucie, Å»e obrazy w umyĘle sÄ… jego i kszta"to- k"adanie si´ wielu obrazów sensorycznych
wane z jego perspektywy  okazuje si´ niemoÅ»- w mózgu moÅ»e na przyk"ad wymagaç wyja-
liwe. Ten argument, choç nieprawdziwy, sk"ania Ęnienia na poziomie kwantowym. Uznanie wi´c
do milczenia wi´kszoĘç pe"nych optymizmu ba- potencjalnej przydatnoĘci tej dziedziny fizy-
daczy ĘwiadomoĘci. ki w zrozumieniu zagadnienia umys"u  zgod-
Dla pesymistów problem Ęwiadomego umy- nie z ideą zwykle wiązaną z nazwiskiem Roge-
s"u wydaje si´ nie do rozwiÄ…zania, a zatem nie- ra Penrose a, fizyka z University of Oxford 
moŻliwe jest nawet wyjaĘnienie, dlaczego re- nie jest poparciem jego sugestii, Że Ęwiado-
prezentuje on cokolwiek  z jakiego powodu moĘç zaleÅ»y od zjawisk zachodzÄ…cych na po-
jego stany odzwierciedlajÄ… wewn´trzne emocje ziomie kwantowym w strukturach komórek
lub interakcje ze Ęwiatem zewn´trznym. Filo- zwanych mikrotubulami. Zastosowanie fizyki
zofowie okreĘlajÄ… t´ w"aĘciwoĘç reprezentacji kwantowej moÅ»e u"atwiç wyjaĘnienie, jak to
mylÄ…cym terminem  intencjonalnoĘç . Jest to si´ dzieje, Å»e mamy umys". SÄ…dz´ jednak, iÅ» nie
podejĘcie fa"szywe. jest ona niezb´dna do wyt"umaczenia, skÄ…d wie-
Punktem spornym jest teŻ uporczywe pod- my, Że go posiadamy  a ten problem uwaŻam
kreĘlanie, Å»e Ęwiadomy umys" zaleÅ»y w"aĘnie za najwaÅ»niejszy, by w pe"ni zrozumieç zjawi-
od jego istnienia. Prowadzenie badał
za pomo- sko ĘwiadomoĘci.
cÄ… instrumentu b´dÄ…cego jednoczeĘnie ich przed- TrudnoĘç w rozwiÄ…zaniu problemu Ęwiado-
miotem powoduje, Że zarówno definicja pro- mego umys"u odzwierciedla przede wszystkim
blemu, jak i metody jego rozwiÄ…zania stajÄ… si´ naszÄ… niewiedz´, która ogranicza wyobraÄ™ni´
szczególnie skomplikowane. Jak powiadajÄ… scep- i ma dziwnÄ… zdolnoĘç czynienia moÅ»liwego nie-
tycy, wziÄ…wszy pod uwag´ sprzecznoĘç mi´dzy moÅ»liwym. Autor opowiadaÅ‚
fantastycznonau-
obserwatorem a obiektem obserwowanym, in- kowych Arthur C. Clarke powiedzia":  Úadna
telekt ludzki nie jest w stanie pojÄ…ç sposobu dostatecznie zaawansowana technologia nie da-
powstawania umys"u. Ten konflikt istnieje rze- je si´ odróŻniç od magii .  Technologia mó-
czywiĘcie, ale mniemanie, Å»e nie da si´ go prze- zgu zaĘ jest tak z"oÅ»ona, Å»e wydaje si´  magicz-
zwyci´Å»yç, jest nies"uszne. na albo przynajmniej niepoznawalna. WraÅ»enie
78 ÂWIAT NAUKI StyczeÅ‚
2000
DIMITRY SCHIDLOVSKY; ęród"o: Totell i in.;
Journal of Neuroscience
, maj 1988
przepaĘci mi´dzy stanami umys"u a zjawiska- go konstrukcj´ obszarów mó-
a
mi fizyczno-biologicznymi zachodzÄ…cymi w mó- zgu rozpocz´"y si´ prawie pó"-
zgu bierze si´ z ogromnej niewspó"miernoĘci tora wieku temu, kiedy Paul
mi´dzy tymi dwoma obiektami badaÅ‚
 dobrze Broca i Carl Wernicke pierw-
zrozumianym umys"em dzi´ki kilkusetletniej si zasugerowali, Å»e w prze-
introspekcji i rozwojowi nauki o poznaniu, twarzaniu róŻnych aspektów
a wciÄ…Å» niepe"nym opisem uk"adu nerwowego, mowy biorÄ… udzia" odr´bne
którego dostarczy"a neurobiologia. Ale nie ma rejony tego narządu. Stosun-
powodu sÄ…dziç, Å»e ta przepaĘç nie zniknie w wy- kowo niedawno, dzi´ki bar-
niku dalszych badał
. Nic nie wskazuje, Że dotar- dziej wyrafinowanym techni-
liĘmy na kraw´dÄ™ otch"ani, która mia"aby za- kom, wysi"ek ten zaczÄ…" przy-
sadniczo oddzielaç to co umys"owe od tego co nosiç rezultaty.
neuronalne. Obecnie badacze sÄ… w sta-
b
Utrzymuj´ zatem, Å»e procesy biologiczne, któ- nie bezpoĘrednio rejestrowaç
re wydajÄ… si´ zaledwie odpowiadaç procesom aktywnoĘç pojedynczych neu-
umys"owym, w istocie sÄ… z nimi toÅ»same i b´dÄ… ronów lub ich grup i odnosiç
tak postrzegane, kiedy zrozumiemy je dok"ad- ją do poszczególnych aspek-
nie. Nie zaprzeczam istnieniu umys"u i nie twier- tów specyficznych stanów
dz´, Å»e z chwilÄ…, kiedy b´dziemy wiedzieli juÅ» umys"u, na przyk"ad do per-
wszystko na temat mózgu, umys" przestanie ist- cepcji koloru czerwonego czy
nieç. Po prostu wierz´, Å»e umys" kaÅ»dego z nas, zakrzywionej linii. Techniki
choç bezcenny i wyjÄ…tkowy, w rzeczywistoĘci obrazowania pracy mózgu,
jest zjawiskiem biologicznym i pewnego dnia takie jak emisyjna tomogra-
bedzie opisywany równieŻ za pomocą termi- fia komputerowa (PET) i funk-
c
nów biologicznych. cjonalny rezonans magnety-
Innym istotnym zarzutem co do moŻliwoĘci czny ukazują, jak róŻne rejo-
zrozumienia umys"u jest to, Å»e sprzecznoĘç rze- ny mózgu normalnej osoby sÄ…
czywiĘcie istniejÄ…ca mi´dzy obserwatorem a ob- zaangaÅ»owane w konkretny
serwowanym czyni intelekt cz"owieka nie- wysi"ek umys"owy  dopa-
przystosowanym do badania samego siebie. sowanie s"owa do przedmio-
Trzeba jednak podkreĘliç, Å»e zarówno mózg, jak tu czy zapami´tanie rysów
i umys" nie są monolitami: mają z"oŻoną wielo- twarzy. Naukowcy potrafią
poziomowÄ… struktur´, a najwyÅ»sze z tych po- okreĘliç, w jaki sposób czÄ…-
ziomów tworzÄ… instrumenty pozwalajÄ…ce na steczki znajdujÄ…ce si´ we-
obserwacj´ pozosta"ych. Na przyk"ad dzi´ki j´- wnÄ…trz mikroskopijnych ob-
zykowi umys" zyska" umiej´tnoĘç klasyfikowa- wodów neuronalnych ucze-
nia i operowania wiedzą zgodnie z zasadami stniczą w tak zróŻnicowanych
logiki, które pomagajÄ… róŻnicowaç obserwacje zadaniach umys"owych oraz
d
na prawdziwe i fa"szywe. PowinniĘmy byç zidentyfikowaç geny niezb´d-
skromni, jeĘli chodzi o naszÄ… zdolnoĘç do ca"- ne do ich wytwarzania i roz-
kowitego poznania siebie. Ale og"aszanie po- mieszczania.
raÅ»ki jeszcze przed podj´ciem próby przeczy Prze"om w tej dziedzinie
obserwacji Arystotelesa, Że ludzie są nieskoł
- nastÄ…pi", gdy David H. Hubel
czenie ciekawi w"asnej natury. i Torsten Wiesel z Harvard
University dostarczyli pierw-
Powody do optymizmu szych wskazówek, w jaki spo-
sób zachodzi percepcja kszta"-
Moja propozycja rozwiązania zagadki Ęwia- tu. Stwierdzili, Że neurony
domego umys"u wymaga podzielenia pro- w pierwszorz´dowej korze
blemu na dwie cz´Ä˜ci. Pierwsza dotyczy tego, wzrokowej reagujÄ… wybiórczo na linie nachylo- Neurobiolodzy wciÄ…Å»
jak tworzymy to, co nazywam  filmem w mó- ne pod róŻnym kÄ…tem. Hubel i Margaret S. Li- badajÄ… zwiÄ…zki mi´dzy
strukturami mózgu
zgu . S"owo  film jest metaforą zintegrowa- vingstone, takŻe z Harvardu, wykazali póęniej,
a wykonywaniem
nej i ujednoliconej mieszaniny rozmaitych wra- Że inne neurony w tej korze reagują wybiórczo
Żeł
zmys"owych  wzrokowych, s"uchowych, na kolor, ale nie na kszta"t. Semir Zeki z Uni- okreĘlonych zadał
.
Niektóre obszary mowy
dotykowych, w´chowych i innych, tworzÄ…cych versity College London odkry" natomiast, Å»e
multimedialny show, który nazywamy umy- okolice mózgu otrzymujące informacje senso- są zaznaczone
na zdj´ciach a i b.
s"em. Druga sprawa to jaęł
i sposób automa- ryczne z pierwszorz´dowej kory wzrokowej sÄ…
Rejony zaangaŻowane
tycznego tworzenia poczucia w"asnoĘci  filmu wyspecjalizowane w dalszej analizie barwy lub
w mózgu . Obie cz´Ä˜ci problemu sÄ… ze sobÄ… ruchu. Dane te sÄ… zgodne z obserwacjami po- w przetwarzanie barwy
związane, a druga zawarta jest w pierwszej. czynionymi na pacjentach z zaburzeniami neu- (róŻowy) i obrazu
twarzy (zielony)
Oddzielenie ich jest uŻyteczną strategią ba- rologicznymi; uszkodzenia pewnych obszarów
dawczÄ…, poniewaÅ» kaÅ»da wymaga odr´bnego kory wzrokowej mogÄ… przeszkadzaç w percep- zosta"y przedstawione
wyjaĘnienia. cji kolorów, podczas gdy rozpoznawanie kszta"- na fotografii c. Poczucie
w"asnego cia"a zaleŻy
Neurobiolodzy, nie zdajÄ…c sobie z tego spra- tu i ruchu pozostaje nie zaburzone.
wy, od dawna próbowali wyjaĘniç zjawisko  fil- W wielu pracach podkreĘla si´ obecnie istnie- od obszaru ukazanego
mu . Próby mapowania zaangaÅ»owanych w je- nie zgodnoĘci mi´dzy cechami obiektu i wzor- na zdj´ciu d.
ÂWIAT NAUKI StyczeÅ‚
2000 79
HANNA DAMASIO
nowych bia"ek, co z kolei zaleŻy od zaangaŻowa-
nia specyficznych genów w neuronach odpo-
wiedzialnych za podtrzymywanie utrwalonych
Ęladów pami´ciowych.
To krótkie przedstawienie post´pów w neu-
robiologii mog"oby byç wzbogacone o inne re-
welacyjne odkrycia dotyczące zagadnieł
mo-
wy, emocji i podejmowania decyzji. NiezaleŻnie
od tego, którÄ… funkcj´ umys"u weÄ™miemy pod
uwag´, moÅ»liwe jest wyróŻnienie okreĘlonych
cz´Ä˜ci mózgu wspó"pracujÄ…cych ze sobÄ… w jej
tworzeniu; istnieje Ęcis"a zaleÅ»noĘç mi´dzy po-
jawieniem si´ jakiegoĘ stanu umys"u lub zacho-
waniem a aktywnoĘcią pewnych obszarów mó-
zgu. ZaleÅ»noĘç ta moÅ»e zostaç ustalona mi´dzy
dajÄ…cym si´ zidentyfikowaç makroskopowo ob-
szarem (np. pierwszorz´dowÄ… korÄ… wzrokowÄ…,
oĘrodkami mowy lub emocji) i mikroskopijnej
wielkoĘci obwodami neuronalnymi, które sk"a-
dajÄ… si´ na ten obszar.
Najbardziej ekscytujące jest to, Że przedsta-
wione powyÅ»ej frapujÄ…ce post´py w studiach
nad mózgiem stanowią zaledwie początek
drogi. Nowe techniki analityczne wciÄ…Å» po-
g"´biajÄ… moÅ»liwoĘci badania funkcji uk"adu ner-
wowego na poziomie molekularnym i wysoce
z"oŻonych procesów zachodzących w ca"ym
mózgu. Odkrycia w obu tych dziedzinach umoŻ-
liwiÄ… doskonalsze okreĘlenie zaleÅ»noĘci mi´-
dzy stanami tego narzÄ…du a stanami umys"u,
mi´dzy mózgiem a ĘwiadomoĘciÄ…. Wraz z roz-
wojem technologii i wzrostem pomys"owoĘci
badaczy natura precyzyjnych struktur fizycz-
nych i przejawów aktywnoĘci biologicznej,
które tworzą  film w mózgu , stopniowo sta-
Poczucie w"asnego ja
cem aktywnoĘci neuronalnej w korze wzro- nie si´ zrozumia"a.
powstaje w g"´bi mózgu.
kowej postrzegajÄ…cego go organizmu [ilustracja
U cz"owieka znajduje si´
na stronie 78]. W obliczu ĘwiadomoĘci
w nim szereg g"´boko
Kolejny znaczący krok wyjaĘniający waŻne
usytuowanych struktur
aspekty  filmu w mózgu związany jest z me- Rozmach obecnych badał
w neurobiologii
odpowiedzialnych
chanizmami uczenia si´ i pami´ci. Badania ujaw- poznawczej i nagromadzenie nie dajÄ…cych si´
równieÅ» za regulacj´
ni"y, Å»e mózg podczas róŻnych typów uczenia pominÄ…ç faktów przekona pewnie wielu wÄ…t-
homeostazy, emocje
si´ pos"uguje si´ odr´bnymi systemami. Zwoje piÄ…cych, Å»e identyfikacja neuronalnego pod"o-
i stany czuwania.
podstawy i móŻdÅ»ek pe"niÄ… istotnÄ… rol´ w zdo- Å»a  filmu w mózgu jest moÅ»liwa. Sceptykom
bywaniu okreĘlonych umiej´tnoĘci, na przyk"ad wciÄ…Å» b´dzie jednak trudno zaakceptowaç fakt,
jeÅ»dÅ»enia na rowerze lub grania na instrumen- Å»e druga cz´Ä˜ç problemu Ęwiadomego umys"u
cie muzycznym; hipokamp jest niezb´dny w za-  powstawanie poczucia w"asnego ja  moÅ»e zo-
pami´tywaniu faktów dotyczÄ…cych ludzi, miejsc staç rozwiÄ…zana. ChociaÅ» przyznaj´, Å»e rozwik"a-
czy wydarzeł
. Gdy fakty te zostanÄ… przyswo- nie tej cz´Ä˜ci problemu nie jest wcale takie oczy-
jone, przechowanie ich w pami´ci d"ugotrwa"ej wiste, zosta"a zaproponowana pewna hipoteza,
zaleŻy od z"oŻonych uk"adów neuronalnych, która ulega w"aĘnie weryfikacji.
których g"ówne komponenty zlokalizowane sÄ… U jej pod"oÅ»a leÅ»y wyjÄ…tkowa zdolnoĘç mó-
na duŻej przestrzeni kory mózgowej. zgu do reprezentacji. Komórki w nerkach czy
Ponadto proces, dzi´ki któremu ĘwieÅ»o za- wÄ…trobie pe"niÄ… okreĘlonÄ… rol´ i nic ponad-
pami´tane fakty utrwalajÄ… si´ w pami´ci d"ugo- to. Natomiast neurony na kaÅ»dym poziomie
trwa"ej, wymaga czegoĘ wi´cej niÅ» tylko w"aĘci- uk"adu nerwowego odzwierciedlajÄ… zjawiska
wie funkcjonujÄ…cych hipokampu i kory. Na wyst´pujÄ…ce gdziekolwiek w organizmie. Ko-
poziomie neuronów i cząsteczek muszą zacho- mórki mózgowe są niejako urodzonymi karto-
dziç okreĘlone procesy, by odbicie ĘwieÅ»o przy- grafami samego organizmu i wydarzeÅ‚
w nim
swojonego faktu zosta"o  wyryte na obwodach zachodzÄ…cych. Cz´sto przytaczana zagadka  in-
neuronalnych.  Ryt ten zaleŻy od wzmocnienia tencjonalnego umys"u , gdy odniesiemy ją do
lub os"abienia po"ączeł
mi´dzyneuronalnych zjawiska reprezentacji obiektów zewn´trznych,
zwanych synapsami. Ostatnie ekscytujÄ…ce od- przestaje byç tajemnicÄ…. W"aĘciwy filozofom
krycie Erica R. Kandela z Columbia University brak nadziei, zwiÄ…zany ze wspomnianym
i Timothy ego P. Tully ego z Cold Spring Harbor uprzednio problemem intencjalnoĘci, a wi´c py-
Laboratory dowodzi, Że konieczna jest synteza taniem, dlaczego okreĘlone stany umys"u od-
80 ÂWIAT NAUKI StyczeÅ‚
2000
HANNA DAMASIO
zwierciedlają emocje lub związki z obiektami miotu, i wie, Że w przysz"oĘci musi tego przed-
zewn´trznymi, pot´guje si´ podczas rozpatry- miotu unikaç. Rozwój poczucia w"asnego ja da-
wania funkcji mózgu w kontekĘcie ewolucyj- je ĘwiadomoĘç, a ta z pewnoĘciÄ… zwi´ksza szan-
nym: to w"aĘnie ewolucja tak kunsztownie wy- se przeŻycia.
kreowa"a mózg, Å»e bezpoĘrednio odwzorowuje MajÄ…c ciÄ…gle w pami´ci metafor´ filmu, pro-
on organizm, a poĘrednio wszystko, z czym or- ponuj´ nast´pujÄ…ce rozwiÄ…zanie problemu Ęwia-
ganizm ma do czynienia. domego umys"u: poczucie w"asnego ja w akcie
Naturalna intencjonalnoĘç mózgu dopro- poznania powstaje w  filmie . SamoĘwiado-
wadza nas do kolejnego faktu: w mózgu dzia"a- moĘç jest rzeczywiĘcie cz´Ä˜ciÄ… tego  filmu , a za-
ją mechanizmy kierujące funkcjonowaniem tem kreuje zarówno widziane, jak i widzącego,
organizmu  ca"y czas utrzymywana jest we- myĘl i myĘlącego. Nie ma Żadnego oddzielnego
wn´trzna równowaga chemiczna niezb´dna do widza  filmu w mózgu. Idea widza jest wbu-
jego przetrwania. Te mechanizmy nie sÄ… ani hi- dowana w  film i na widowni nie ma mitycz-
potetyczne, ani abstrakcyjne, lecz znajdujÄ… si´ nego homunkulusa. Obiektywne procesy mó-
w g"´bi mózgu, w pniu mózgowym i w pod- zgowe tkajÄ… subiektywnoĘç Ęwiadomego umys"u
wzgórzu. Nie tylko regulujÄ… one nasze Å»ycie, z materii map sensorycznych. A poniewaÅ» wi´k-
ale takÅ»e odwzorowujÄ… ciÄ…gle zmieniajÄ…ce si´ szoĘç z nich odnosi si´ do stanów organizmu
stany organizmu. Mózg ma zatem naturalne i jest odbierana jako wraŻenia, poczucie w"asne-
sposoby odzwierciedlania struktury i stanu ca- go ja w akcie poznania tworzy specyficzne od-
"ego cia"a. czucie, Å»e to, co si´ z nami dzieje, zachodzi wsku-
O AUTORZE
Ale jak przechodzimy od takiego biologicz- tek oddzia"ywania organizmu ze Ęwiatem
nego ja do poczucia w"asnoĘci myĘli, przekona- zewn´trznym.
nia, Że są one stworzone w naszej w"asnej per-
spektywie, nie popadajÄ…c w pu"apk´ rzekomo Przysz"oĘç
istniejÄ…cego, wszystkowiedzÄ…cego homunkulu-
sa  owego karze"ka, który ukryty wewnątrz na- By"bym nierozwaŻny, przewidując przysz"e
szego mózgu analizuje rzeczywistoĘç? Jak mo- odkrycia  piszÄ…c, czego si´ dowiemy, a czego
Å»emy jednoczeĘnie mieç samoĘwiadomoĘç nie, kiedy i w jaki sposób. Niemniej moÅ»na za-
i ĘwiadomoĘç otaczajÄ…cego nas Ęwiata? W mojej pewne za"oÅ»yç, Å»e w 2050 roku wiedza na te-
ksiÄ…Å»ce The Feeling of What Happens przekony- mat stanowiÄ…cych podstaw´ ĘwiadomoĘci zja-
wa"em, Å»e biologicznych podstaw poczucia w"a- wisk biologicznych b´dzie wystarczajÄ…ca, by
snego ja naleÅ»y poszukiwaç w tych mechani- wyprzeç tradycyjne podzia"y: cia"o mózg, cia-
zmach mózgu, które odzwierciedlają, chwila za "o umys" i mózg umys".
chwilÄ…, trwanie organizmu. Niektórzy mogÄ… si´ obawiaç, Å»e szczegó"owe
ANTONIO R. DAMASIO jest
Moja hipoteza sugeruje zatem, Że mózg poznanie budowy mózgu zdegraduje, a moŻe profesorem i kierownikiem
Zak"adu Neurologii
odwzorowuje w postaci map zarówno orga- nawet zniszczy poj´cie czegoĘ tak drogocenne-
w University of Iowa
nizm, jak i zewn´trznÄ… rzeczywistoĘç, w celu go i szczególnego jak ludzki umys". Ale wyja-
College of Medicine oraz
wytworzenia nowej drugorz´dowej ich repre- Ęnienie jego genezy i funkcjonowania w kate- profesorem w Salk Insitute
for Biological Studies
zentacji. Âwiadczy to, Å»e organizm zmapowany goriach biologicznych nie zaprzepaĘci jego idei,
w San Diego. Urodzi" si´
w mózgu oddzia"uje z obiektem, równieÅ» od- a nasza podszyta obawami ciekawoĘç b´dzie
w Portugalii, gdzie
wzorowanym w mózgu. Drugorz´dowa repre- mog"a si´ równieÅ» skierowaç w stron´ zdumie- w Universidade de Lisboa
ukoł
czy" studia medyczne
zentacja nie jest abstrakcjÄ…; wyst´puje w struk- wajÄ…cej struktury mózgu i niezwykle skompli-
i uzyska" doktorat.
turach nerwowych, takich jak wzgórze i kora kowanych funkcji, które pozwalajÄ… mu tworzyç
W Iowa stworzy" wraz
obr´czy. umys".
z Żoną Hanną centrum
badawcze zaburzeł
umys"u
Ta ĘwieÅ»o zgromadzona wiedza dotyczÄ…ca Dzi´ki g"´bszemu zrozumieniu umys"u, b´-
i zachował
. Jest cz"onkiem
istniejÄ…cej w mózgu reprezentacji organizmu dziemy mogli ujrzeç go w postaci najbardziej
Institute of Medicine
i Ęwiata zewn´trznego dostarcza waÅ»nych in- z"oÅ»onej kombinacji zjawisk biologicznych, ja-
of the National Academy
of Sciences oraz American
formacji o procesach zachodzÄ…cych w umyĘle. kÄ… stworzy"a natura, a nie spoglÄ…daç naÅ‚
niczym
Academy of Arts and
UmoÅ»liwia zw"aszcza zrozumienie, Å»e organizm na nieprzeniknionÄ… tajemnic´. Umys" przetrwa
Sciences. W 1994 roku
jest ich w"aĘcicielem i samorzutnie odpowiada wyjaĘnienie swej istoty, podobnie jak zapach ró-
wyda" ksiÄ…Å»k´ B"Ä…d
na nigdy nie zadane pytanie  komu si´ to wy- Å»y przetrwa", choç poznano jego struktur´ mo- Kartezjusza. Emocje,
rozum i ludzki mózg (Dom
darza? W taki sposób w akcie poznania powsta- lekularną, i jest wciąŻ tak samo s"odki.
Wydawniczy Rebis, 1999),
je poczucie w"asnego ja. Dzi´ki temu tworzÄ… si´
T"umaczy"a a w 1999  The Feeling
podstawy do powstania poj´cia samego siebie, Jolanta Zagrodzka of What Happens.
co stanowi charakterystycznÄ… w"aĘciwoĘç Ęwia-
domego umys"u.
I znów z punktu widzenia ewolucji impera-
LITERATURA UZUPE¸NIAJŃCA
tyw poczucia w"asnego ja staje si´ oczywisty.
EYE, BRAIN, AND VISION. David H. Hubel; Scientific American Library (W. H. Freeman),
Jak powiada Żona Willy ego Lomana w sztu-
1988.
ce Arthura Millera Âmierç komiwojaÅ»era  nale-
THE REDISCOVERY OF THE MIND. John R. Searle; MIT Press, 1992.
Å»y byç Ęwiadomym! WyobraÄ™my sobie orga-
BRIGHT AIR, BRILLIANT FIRE: ON THE MATTER OF THE MIND. Gerald M. Edelman; Basic
Books, 1993.
nizm samoĘwiadomy przeciwstawiony takiemu,
THE ENGINE OF REASON, THE SEAT OF THE SOUL: A PHILOSOPHICAL JOURNEY INTO THE BRAIN.
któremu tej w"aĘciwoĘci umys"u brakuje. Pierw-
Paul M. Churchland; MIT Press, 1995.
szy z nich reaguje na sygna"y alarmowe dostar-
THE FEELING OF WHAT HAPPENS: BODY AND EMOTION IN THE MAKING OF CONSCIOUSNESS. An-
tonio R. Damasio; Harcourt Brace, 1999.
czane przez  film w mózgu , na przyk"ad ból
spowodowany dotkni´ciem gorÄ…cego przed-
ÂWIAT NAUKI StyczeÅ‚
2000 81
REMI BENALI
Gamma Liaison Network