Zioła w domu zastosowanie i właściwości lecznicze ziół

O ziołach dawniej i dziś
Zainteresowanie człowieka ziołami datuje się od niepamiętnych czasów. Stanowiły one surowiec pierwszych leków ludzkości. Wykorzystywane były również do innych celów. Ludzie, którzy znali właściwości tkwiące w roślinach mieli władzę nad innymi i byli szczególnie szanowani. Toteż wiedzę swoją o ziołach zaczęli otaczać tajemnicą, co dawało im tym większą przewagę nad otoczeniem.
Posiadali tę wiedzę szamani, czarownicy, kapłani, lub uprzywilejowane rody. Przekazywano ją z pokolenia na pokolenie i aby nabrała większego znaczenia, nadawano jej charakter obrzędowy, pełen dodatkowych akcesoriów. Często obrastała w gusła i ozory.
Wiedza zielarska była niekiedy własnością całych plemion, rodów, a nawet narodów, pilnie strzeżona i powtarzana jedynie we własnym gronie. W starożytności kapłani używali często tej wiedzy do podnoszenia swego autorytetu wśród ludu. Stąd proste niekiedy metody otrzymywania leku, lub jego stosowania, komplikowano dla dodania im ważności i powagi. Niektóre z roślin uważano wprost za talizmany przynoszące szczęście lub odganiające złe duchy. Legendy jakie tworzono wokół takich ziół sprawiały, że uznawano je za czarodziejskie lub cudowne.
Dowodem tego, że już w starożytności zioła były szczególnie cenione jest fakt, iż wkładano je do grobowców zmarłym - wraz z najcenniejszymi przedmiotami, czego ślady pozostały między innymi w egipskich sarkofagach. Nazwy wielu ziół uwiecznione zostały w najdawniejszych .zapisach ludów Azji, w piśmie klinowym. Zawierają je egipskie papirusy, a między nimi najsławniejsza i najstarsza recepta świata papirus Ebersa. Wiadomo, że w starożytności znano już około 500 gatunków roślin leczniczych, między innymi takie jak kolendra, czy mięta. O ziołach można też przeczytać na kartach Starego Testamentu. Plemiona hebrajskie szczególnie ceniły sobie zioła lecznicze i przyprawy korzenne, ponieważ zabezpieczały ich pożywienie przed psuciem, a zdrowie przed licznymi epidemiami. Wiadomo także, iż już w starożytności uprawiano rośliny zielarskie i przyrządzano z nich skomplikowane leki.
Ludy wędrowne, pasterskie, przemieszczały się, przenosząc ze sobą swe obyczaje i tradycje, a w tym również sposoby przyrządzania posiłków i leków oraz znajomość nowych roślin. Najpoważniejszymi ośrodkami wiedzy o ziołach w starożytnym świecie była Grecja i Rzym. Legendy o ziołach wplatane tu były w mitologię. Bogowie posługiwali się nimi w różnych okolicznościach, toteż często od nich zioła brały swe nazwy (na przykład krwawnik - Achillea millefolium od Achillesa). Fenicjanie przy pomocy swej sławnej floty przewozili między innymi cenne przyprawy korzenne.
2
Cesarstwo rzymskie zapożyczyło wiedzę zielarską z Grecji a następnie znacznie ją poszerzyło. Rzymianie interesowali się także poważnie uprawą niektórych przydatnych im roślin i prowadzili ją tak u siebie, jak również w licznych swoich koloniach. Sławni stali się w starożytności uczeni, opisujący zioła i ich działanie, a często i sposoby ich przyrządzania, jak np. w Grecji Dioskorydes, a w Rzymie Pliniusz, czy Galen. Są oni twórcami medycyny i farmacji, w których zioła miały zasadnicze znaczenie. Wiedza ta odegra również poważną rolę w całej środkowej i północnej .Europie, której zostanie przekazana już w początkach średniowiecza.
Niezależnie od tego, ludy celtyckie, germańskie i słowiańskie posiadały własne, miejscowe tradycje zielarskie. Dotyczyły one głównie roślin występujących w rejonach ich zamieszkania (u nas takich jak np. arcydzięgiel, kminek, rumianek czy babka). I tu również ściśle związano stosowanie ziół z magią i czarami.
Poszczególne kraje Europy, przyjmując stopniowo chrześcijaństwo, sprowadzały z południa księży i zakonników, a wraz z nimi przenikała do tych ikrajów starożytna wiedza o ziołach. To właśnie zakonnicy zakładali przy kościołach i klasztorach ogrody zielarskie i apteki, w których zioła wykorzystywane były najchętniej. W klasztornych ogródkach uprawiano przeważnie rośliny sprowadzane z Włoch, lub innych krajów rejonu Morza śródziemnego, takie jak szałwia, tymianek, anyż, koper włoski lub melisa, natomiast pozostałe zbierano z miejscowych lasów i pól. Niezależnie od tych nowych ośrodków kultury i opieki sanitarnej, których zresztą było niewiele, lud posługiwał się własnymi, miejscowymi starymi sposobami leczenia ziołami, przypisując im wiele cudownych właściwości. Trudnili się tym głównie ludzie starzy, zżyci z przyrodą i dobrze rozpoznający poszczególne rośliny. Nazywano ich nierzadko znachorami, lub czarownikami.
Na dworach możnych i książąt jedzono wówczas obficie i tłusto. Pożywienie takie, jak wiadomo, było niestrawne. Toteż dla lepszego trawienia zaczęto do potraw dodawać przyprawy zamorskie", bardzo zresztą u nas wówczas rzadkie i kosztowne. Z biegiem czasu, niektóre z nich udało się wprowadzić do ogrodów królewskich i książęcych.
Krzyżowcy, powracający z wojen krzyżowych, wiele takich przypraw przywiezli także ze Wschodu. Do rozpowszechnienia kilku z nich przyczyniły się również wyprawy Kolumba i jego towarzyszy (między innymi z Ameryki przywieziona została wówczas papryka).
U nas, jak wiadomo, król Jagiełło nie szczędził środków na sprowadzenie przypraw, a królowa Bona rozpowszechniła ich uprawę w ogrodach królewskich.
Wieki XV i XVI przyniosły wzmożone zainteresowanie naukami przyrodniczymi, w tym botaniką. Wówczas to następuje gwałtowny ich rozwój. Poszerzyła się więc znacznie wiedza o roślinach leczniczych. Jest to okres powstawania w Europie pierwszych ogrodów botanicznych i pierwszych książek o ziołach i zielarstwie, zwanych u nas zielnikami" lub herbarzami" (od łacińskiego słowa herba zioło). Były to jeszcze często księgi ręcznie pisane i pięknie zdobione ręcznymi rycinami. W końcu XVI wieku zainteresowania botaniczne wyłoniły nowe problemy, dotyczące przyczyn działania leków. W rozwiązaniu tego problemu pomógł rozwój nowej wiedzy chemicznej. W pózniejszym okresie ta sama chemia przyczyni się do zniszczenia zielarstwa.
Lek chemiczny jako łatwiejszy w użyciu, dokładnie sprawdzony i przygotowany, zacznie bowiem górować mad ziołowym. Wkrótce też leki ziołowe zostały niemal całkowicie wyparte i uznane za środki znacharsikie, nie budzące zaufania.
Dopiero koniec wieku XIX i początek XX zwrócą ponownie uwagę medycyny na wartość ziół i szkodliwe skutki wyłącznego stosowania leków chemicznych. Świat roślinny znów wzbudził większe zainteresowanie ludzkości i odtąd ziołolecznictwo staje się jedną z form lecznictwa ogólnego.
Obecnie około 30 proc. stosowanych leków jest pochodzenia roślinnego i uznawane są na równi z lekami chemicznymi. Coraz więcej lekarzy interesuje się ziołami, a zapotrzebowanie na surowiec zielarski jest ogromne i ciągle wzrasta.
3
Co to
są
zioła?
Słowo zioła" kojarzy się nam ze słowem ziele" czy zielsko" - to jest z tymi roślinami, które nie sq zaliczane do drzew i krzewów. Jednak w rzeczywistości tak nie jest. Wiele bowiem ziół otrzymuje się właśnie z liści, kwiatów, kory czy korzeni drzew i krzewów. Słuszniej jest więc stosować określenie rośliny zielarskie" zaś ziołami" lub ziółkami" nazywać tylko zebrany i wysuszony, przygotowany do użycia surowiec.
Do roślin zielarskich zalicza się często różne, przydatne człowiekowi gatunki roślin, nie tylko lecznicze, ale także rośliny przyprawowe, rośliny olejkowe (zwane także olej-kodajnymi), rośliny barwiarskie, a nawet rośliny używane w garbarstwie. Wiele z nich należy do kilku z tych grup jednocześnie, a nawet wchodzi w zestaw roślin warzywnych (jak np. czosnek czy cebula), kwiatowych (nagietek czy malwa) oraz rolniczych (gryka, kukurydza), pastewnych (koniczyna), czy pszczelarskich (ogórecznik).
Surowiec zielarski zbierany dla wymienionych poprzednio celów może stanowić tylko jedną część rośliny (jak na przykład u papryki czy czarnuszki), lub kilka jej części. Każda z nich może być wykorzystana do różnych celów, lub też do jednego z nich (np. nasiona kminku jako przyprawa i lek, a słoma na paszę; korzeń arcydzięgla dla celów leczniczych, ogonki liściowe zaś dla celów przyprawowych itp.). Każda bowiem z^części rośliny może stanowić osobną grupę surowca zielarskiego.
W związku z tym różny jest czas (termin), a nawet pora dnia oraz technika zbioru. Rośliny zielarskie to rośliny należące do różnych grup botanicznych i ekologicznych, występujących nieraz w rozmaitych regionach świata, o więc i różnych strefach klimatycznych.
W Polsce posiadamy wiele rodzimych roślin zielarskich, występujących w stanie naturalnym lub uprawianych, przystosowanych do poszczególnych środowisk naszego kraju. Niektóre z nich są dopiero wprowadzane do uprawy. Wiele z uprawianych roślin zielarskich pochodzi z irnych rejonów świata i są mniej przystosowane do naszych warunków klimatycznych. W związku z tym wymagają one tak zwanej aklimatyzacji. Część roślin takich jak: majeranek, czarnuszka czy cząber zdołało się już przystoso-
4
wać, przez lata uprawy, do naszych warunków, inne - jak lawenda czy koper wioski nadal są w pewnym stopniu zawodne, a jeszcze inne jak np. rozmaryn, nie mogą być u nas uprawiane w gruncie i pozostaje jedynie możliwość doniczkowej ich uprawy w mieszkaniu. Są to głównie rośliny o mniejszej tolerancji temperaturowej. Nie tylko warunki cieplne wpływają zresztą na ich przystosowanie się- Odgrywają tu również pewną rolę �nne czynniki, jak typ czy odczyn gleby, naświetlenie, nawilgocenie podłoża i powietrza, itp.
Każda z roślin zielarskich różni się nie tylko zewnętrznym wyglądem, barwą, wielkością, ale również cyklem rozwojowym i wymaganiami glebowo-klimatycznymi. Różna jest także ich budowa wewnętrzna i zawartość substancji biochemicznych. One to właśnie wykorzystywane są przez człowieka i stanowią o tym, że daną roślinę zaliczamy do roślin zielarskich. Do tych istotnych dla nas związków należą głównie glikozydy, alkaloidy, żywice, śluzy, saponiny, olejki eteryczne czy garbniki. Związki te nadają roślinie specyficzny zapach, smak, czy wygląd i są często łatwe do stwierdzenia w sposób organoleptyczny, czyli przy pomocy wzroku, smaku, czy powonienia. Pod względem ilościowym badamy je jednak zawsze laboratoryjnie, jednocześnie określając ich zawartość w roślinie. Substancje te czasem w małych ilościach są lecznicze, w większych trujące lub szkodliwe dla organizmu, a wykorzystywanie ich - szczególnie do celów leczniczych wymaga dużej wiedzy i umiejętności. Z tej racji w naszej książeczce będziemy mówić wyłącznie o gatunkach łatwych do pozyskania i bezpiecznych w użyciu, nie wymagających precyzyjnego - technicznego, lub laboratoryjnego przerobu.
Aby je jednak zebrać we własnym zakresie, uprawiać, jak również właściwie wykorzystać, trzeba je dokładnie poznać. Rośliny różnią się od siebie licznymi zewnętrznymi cechami, posiadają też mylące podobieństwa, utrudniające identyfikację. Bardzo ważna jest tu umiejętność rozpoznawania gatunków, którą zdobywa się nie tylko przy pomocy wiedzy książkowej, ale również w praktyce, przy zaostrzonej spostrzegawczości. Podobnie jak przy zbiorze grzybów niewielkie odchylenia w zewnętrznym wyglądzie mogą tu grozić niebezpieczeństwem. Stąd częste obawy lekarzy przy zaopatrywaniu się chorych we własnoręcznie zbierane zioła. Poważne obawy powinny też budzić przypadki leczenia się chorych na własną rękę, bez kontaktu z lekarzem. Dotyczy to szczególnie schorzeń poważniejszych, przewlekłych lub z objawami gwałtownymi. Przy leczeniu konieczne jest bowiem w pierwszym irzędzie właściwe rozpoznanie choroby, odpowiedni wybór środków i ich umiejętne dozowanie. Wszystko to wymaga głębokiej wiedzy medycznej. Istotny będzie tu również sam sposób przyrządzania leku.
Pamiętać należy, że wiele ziół stanowi jedynie produkt wyjściowy do produkcji gotowego leku roślinnego, sprzedawanego w aptekach w formie drażetek, proszków, maści, kropli, plastrów, czopków, mikstur, syropów itp., produkowanych w wielkich zakładach farmaceutycznych. Takie łęki muszą być przepisane i stosowane pod nadzorem lekarza. Pamiętajmy więc, że starając się być za pan brat" z ziołami, nie możemy przekroczyć dozwolonej granicy. Zażywanie ziół w domu, bez pomocy lekarza, może być pomocne jedynie w nielicznych przypadkach, o których będzie mowa w naszej książeczce, a ziołolecznictwu, w pełnym znaczeniu tego słowa, może się poświęcić jedynie lekarz odpowiednio do tego przygotowany.
5
Postacie
leku
ziołowego
Lekiem nazywamy każdy środek, który potrafi przywrócić naruszoną przez chorobę równowagę organizmu. Leki roślinne, a więc ziołowe, to świeże bądz suszone części poszczególnych gatunków roślin. Najczęściej wykorzystywane części roślin zielarskich to: korzenie lub kłącza (np. perzu), cała część nadziemna to jest ziele, głównie zbierane w początkowym okresie kwitnienia, liście (jak np. u mięty), kwiaty lub całe kwiatostany, najczęściej w początkowym okresie kwitnienia, owoce (suche jak u kolendry, czy kminku), lub mięsiste (jak u papryki) i nasiona. U niektórych roślin zamiast całych kwiatów zbiera się wyłącznie ich części, np. płatki jak u bławatka czy maku polnego, lub znamiona słupka, jak u kukurydzy. Z drzew i krzewów często zbierana jest także kora (z kruszyny, czy dębu) lub pączki (z sosny czy topoli).
Wszystkie te surowce zbierane są w zależności od gatunku wówczas, gdy mają najwięcej potrzebnych substancji czynnych w różnych momentach ich rozwoju, a więc w różnych porach roku, a nawet różnej porze dnia. Wartość ziół w dużym stopniu zależy również od sposobu zbioru, suszenia i przechowywania. Dla każdego z nich inny jest także okres przechowywania, a więc zachowania wartości leczniczych. Większość zachowuje tę wartość około roku. Są jednak takie, które dopiero po tym okresie nadają się do użycia (jak np. kora kruszyny).
Najprostszą i najczęściej spotykaną formą takiego leku jest napar.
Napar ziołowy sporządza się podobnie jak zwykłą herbatę, dlatego też często nazywamy go herbatką ziołową. W tym celu odpowiednią ilość rozdrobnionego surowca (jednorodnego, lub uprzednio sporządzonej mieszanki ziołowej) zalewamy określoną ilością wrzątku i pozostawiamy na pewien czas pod przykryciem, dla naciągnięcia. Napar taki jeszcze w stanie ciepłym odcedza się i wypija. Ilość i częstotliwość picia nie są obojętne i powinny być dla każdego schorzenia ściśle określone. Napary sporządza się najczęściej z ziół zawierających olejki eteryczne, łatwo ulatniające się i z tego względu nie należy ich gotować (szałwia, tymianek, melisa, mięta, lub rumianek).
Inną formą leku ziołowego jest wyciąg zimny. W tym celu zioła zalewamy zimną lub letnią, przegotowaną wodą i pozostawiamy na określony czas, aby do wody prze-
6
szły różne rozpuszczalne w niej substancje. Postępuje się tak dlatego, aby przy podgrzewaniu nie tracić niektórych cennych składników, lub nie wprowadzić do roztworu innych, niepotrzebnych (np. u nasion bu) tłuszczów.
Często w lecznictwie ziołowym stosuje się także odwar. Najczęściej sporządza się go z takiego surowca jak kora czy korzenie, kiedy to do wody mają przejść związki trwalsze, takie jak np. garbniki, co z powodu zdrewniałych- komórek jest trudniejsze. Dlatego stosujemy nie napar, ale właśnie odwar. Surowiec powinien być starannie rozdrobniony i zalany odpowiednią ilością zimnej lub gorącej wody, a następnie gotowany przez ustalony czas (najczęściej od 10 do 30 minut). Odwar podobnie jak napar, odcedza się i wypija w stanie ciepłym w określonych dozach.
Tak napary jak i odwary wypija się niecukrzone, niekiedy jedynie z dodatkiem miodu pszczelego.
Inną formą domowego leku ziołowego są soki, sporządzane z owoców. Przygotowuje się je podobnie jak wszystkie inne soki owocowe, pod warunkiem, że surowiec na ;V5 stanowią owoce świeże, zdrowe, niczym nie skażone. Najbardziej znane w lecznictwie domowym są soki z malin i borówki czarnej. Istnieją także soki bezcukrowe, przygotowywane w warunkach domowych i od razu ipo sporządzeniu wypijane, jak np. sok z pokrzywy, czy świeżej kapusty, otrzymywany przez wyciśnięcie go ze świeżego surowca. Niekiedy przygotowuje się także syropy, które muszą być długo gotowane (np. z korzenia prawoślazu). Ocukrzony wywar zagęszcza się przez odparowanie.
Rzadziej w warunkach domowych produkuje się wyciągi spirytusowe, określane czasem słowem nalewka". Sporządza się je z ziół, najczęściej jednorodnych, suszonych (kozłek lekarski), rzadziej świeżych (owoc orzecha włoskiego). W tym przypadku odpowiednią ilość surowca zielarskiego zalewa się wódką, lub spirytusem i pozostawia dla tzw. naciągnięcia". Po określonym czasie zlewa się płyn, odcedzając go od części stałych. Nalewki dozuje się najczęściej kroplami, dodając do wody, lub przyjmując z cukrem. Nie przy wszystkich jednak schorzeniach nalewki są wskazane, ponieważ alkohol może być przy niektórych chorobach szkodliwy.
Czasem sporządza się powidła z niektórych owoców (np. z owoców dzikiego bzu czarnego), czy proszki, używane niekiedy zewnętrznie, podobnie jak maści, przygotowywane przez roztarcie ziół z tłuszczem (sadłem wieprzowym, lub masłem).
Jak już wspomniałam niezależnie od prostych leków ziołowych sporządzanych w domu, istnieje obecnie wiele specyfików ziołowych, produkowanych w zakładach farmaceutycznych i zielarskich. Technologia ich jest niezwykle skomplikowana, wymagająca specjalnej aparatury. Taki lek produkuje się w rozmaitych formach: pigułek, drażetek, rozpuszczalnych proszków, past, maści, mikstur, syropów specjalnie utrwalonych, herbatek do jednorazowego użycia, past czy w aerozolu.
Wszystkie leki ziołowe najczęściej stosuje się doustnie. Zwykle zażywa się je z wodą. Niektóre z nich służą także do robienia okładów, czy kompresów pod ceratką (napary czy odwary), lewatyw, kąpieli leczniczych. W każdym przypadku konieczne jest stosowanie się do przepisów i zaleceń lekarza, łub podanych na opakowaniu. Pamiętajmy stale, że zioła choć działają łagodniej od środków chemicznych, bywają jednak toksyczne i nieodpowiednio przyrządzone i zastosowane mogą zaszkodzić.
7
V

Domowa apteczka ziołowa
Coraz szersze zainteresowanie ziołami i lekami pochodzenia roślinnego sprawia, że dziś nie zawsze można kupić, nawet w specjalistycznych aptekach, te preparaty, które powinny być stale w naszych domowych apteczkach. Dlatego też chcemy zaproponować Czytelnikom, by postarali się, przynajmniej niektóre zioła zebrać i przygotować na własny użytek. Można to robić w czasie wyjazdów wakacyjnych lub sobotnio-niedzielnych wypadów V0 miasto. Można też siać i zbierać niektóre zioła w ogródkach działkowych. Powinno być jednak zasadq, że gromadzimy jedynie zioła potrzebne w leczeniu częstych drobnych dolegliwości (katary, kaszel, zaziębienia).
Na apteczkę ziołowa, najlepiej przeznaczyć większą szafkę, wydzieloną wyłącznie dla tego rodzaju leków. Zajmują one dużo miejsca, a nie powinny być zbytnio zgniatane i kruszone przy przechowywaniu, ponieważ wówczas tracą wiele swych cennych wartości. Niektóre z nich można zamknąć do szczelnych słoików, aby silny aromat nie przechodził do innych ziół. Każde opakowanie powinno być wyraznie oznaczone. Im większy porządek panuje w naszej apteczce, tym łatwiej z niej korzystać. Najlepiej gdy ktoś - jeden z domowników stale się nią opiekuje i utrzymuje w należytym porządku.
Pamiętajmy, że kiedyś w większych domach, apteczka domowa, zawierająca w większości właśnie zioła, była rodzajem spiżarni, a opiekowała się nią specjalna panna apteczkowa". Nie pozwólmy więc w naszej apteczce ziołowej grzebać każdemu bez potrzeby.
Szczególną uwagę zwracajmy ?0 dzieci, aby same z niej nie korzystały, ponieważ nawet łagodne zioła - użyte w większej ilości - mogą być grozne w skutkach. Najlepiej, gdy w takiej aptece znajduje się aktualny, widoczny i dostępny spis posiadanych leków. Na opakowaniu dobrze jest podawać, oprócz nazwy polskiej i łacińskiej, także rok zakupu lub zbioru.
Jak już wspomniano, przeciętnie wartość ziół utrzymuje się bowiem około roku. Wyjątek stanowi kora kruszyny, która dopiero po roku przechowywania nabiera pożądanych właściwości. Gromadzimy w domu poszczególne gatunki ziół, lub gotowe mieszanki, sprzedawane w aptekach lub sklepach Herbapolu. Własne mieszanki można sporządzać jedynie wówczas, gdy zlecił je lekarz.
Zioła nie powinny być przechowywane w temperaturze przekraczającej temperaturę
8
pokojową, ani w środowisku wilgotnym, bo to automatycznie powoduje obniżenie ich wartości.
Jeżeli proste zioła łub mieszanki stosujemy sami, należy pamiętać o tym, że używania ich nie należy zbytnio przedłużać (ponad 3 miesiące), ponieważ organizm się do nich przyzwyczaja i działanie ich się obniża.
Przy lekach ziołowych, podobnie jak przy wszystkich innych, należy się trzymać ściśle przepisów ich przyjmowania. Istotna jest tu w równej mierze ilość, jak i czas przyjmowania (przed, po, czy w trakcie posiłków, przed snem itp.).
Zioła przeznaczone do naparów lub odwarów przyrządza się w naczyniach polewanych lub szklanych, a nie aluminiowych. Dobrze jest do tego celu użyć termosu, w którym temperatura parzenia jest utrzymana przez cały czas prawie na jednym poziomie.
Napary wywary nie powinny być ipite arii zbyt gorące, ani zimne, lecz ciepłe, w dozach ustalonych przez lekarza, lub podanych na opakowainiu. O ile brak takich zaleceń, pamiętajmy, że zioła pobudzające apetyt i trawienie przyjmuje się przed jedzeniem, ostro działające, podrażniające przewód pokarmowy - po posiłkach, a wy-krztuśne między posiłkomi.
Do niektórych ziół, napotnych lub zbyt gorzkich (jak np. piołun) można dodawać łyżeczkę miodu, który nie tylko łagodzi nieprzyjemny ich smak, ale ma również działanie lecznicze.
Krótkie uwagi dotyczące zbioru i suszenia zawarte są w części szczegółowej naszej książeczki, natomiast dokładne wskazówki uprawy można uzyskać w dostępnej literaturze *).
*) 1. Poradnik plantatora ziół", praca zbiorowa, PWRL Poznań 1984.
2. Zioła na działce i w ogródku przydomowym", D. Tyszyńska-Kownacka, Watra", Warszawa, wyd. III, 1984 ir.
CZY ZNASZ
. . ... ._;-

9
Aloes drzewiasty należy do często u nas uprawianych roślin doniczkowych. Pochodzi z Afryki Południowej i Ameryki Środkowej, gdzie rośnie jako dziki pół-krzew lub bylina. Aodygę ma mięsistą, wzniesioną, często powyginaną. Na niej osadzone sq pochwiasto bezogonkowe liście. Są one grube, mięsiste, lancetowato wydłużone, brzegiem uzbrojone w kolce. Aloes drzewiasty w warunkach doniczkowych zakwita rzadko. Należy do grupy roślin gromadzących wodę w liściach. Rozmnaża się łatwo poprzez ukorzenianie odrostów korzeniowych lub z części pędów. W doniczkach wymaga ziemi przepuszczalnej - piaszczysto-gli-niastej. Doskonale rośnie i rozwija się w warunkach domowych. W gruncie, w zimie wymarza. W naszych domach uprawiany jest głównie jako roślina ozdobna. Należy do cennych roślin leczniczych. Znany był z tych właściwości od 3000 lat. Cenili go już Arabowie oraz starożytni Grecy i Rzymianie. Arabowie przyczynili się do rozpowszechnienia go w całym świecie. W dawnym lecznictwie był uważany za środek na bardzo wiele dolegliwości, tak do użytku wewnętrznego, jak i zewnętrznego. Prowadzone w ostatnich czasach badania wykazały obecność w nim czynnych związków, zwanych aleozy-dami A i N oraz aleoidyny, żywic, soli mineralnych, w tym miedzi, cynku i molibdenu, kwasów organicznyc1, (bursztynowy) oraz witamin (między innymi tiaminy i biotyny).
W. starożytności używany był nie tylko w lecznictwie, ale również przy balsamowaniu zwłok oraz służył do tępienia owadów i wyrobu kadzideł. Otrzymywano z niego tzw. alonę, to jest stężony sok -w postaci brunatnych grudek - łatwiejszy do przechowywania i transportu. W lecznictwie używano go głównie jako silnego środka przeczyszczającego. Dzięki Albertowi Wielkiemu w XII wieku został aloes rozpowszechniony w Zachodniej Europie.
Św. Hildegarda polecała go jako lek na wrzody i stany zapalne. W pózniejszych czasach dużą wagę do jego właściwości gojących przywiązywał dr Kneipp. Dziś przeżywamy wyrazny wzrost zainteresowania tą rośliną. Jest ona stosowana w różnych gałęziach medycyny. Szczególnie w ńiedomaganiach przewodu pokarmowego, takich jak atonia jelit, czy zaparcia. Wchodzi w sktad popularnego leku przeczyszczającego Alax". Stanowi także zasadniczy surowiec do produkcji Biosty-miny", stosowanej dla wzmocnienia i regeneracji tkanek szczególnie w okulistyce, jak również przy dychawicy oskrzelowej, w dentystyce przy przyzębicy i w chorobach skórnych, a także w kosmetyce.
W warunkach domowych możemy aloes stosować przy zle gojących się ranach i skaleczeniach. Sok z niego lub miąższ liściowy przykładany na rany przyspiesza i ułatwia gojenie. Dla poprawienia trawienia, przeciw zaparciem i stanom zapalnym poleca się stosowanie wyciśniętego soku, po łyżeczce deserowej dwa razy dziennie ma pól godziny przed jedzeniem. Działanie przeczyszczające wykazuje dopiero po 12 14 godzinach od przyjęcia. Dla ogólnego wzmocnienia, jak również przy chorobie wrzodowej przewodu pokarmowego można stosować wino aloesowe. Sporządza się je z dolnych liści, co najmniej 3-letniej rośliny, której przed zbiorem nie podlewa się 1-2 tygodnie. Umyte starannie liście miele się lub miksuje, wyciska z nich sok, który miesza się w równych częściach z miodem pszczelim i czerwonym winem (najlepiej 18%), a następnie odstawia na 2 tygodnie do chłodnego, ciemnego miejsca. Kurację rozpoczyna się od jednej łyżeczki dziennie, zwiększając stopniowo, aż do 3 łyżek stołowych dziennie, przyjmowanych po posiłkach. Przy gruzlicy polecany jest sok świeżego aloesu z pszczelim miodem i masłem, po jednej łyżeczce na czczo. Aloesu, ami preparatów aloesowych nie należy stosować w ciąży, krwotokach wewnętrznych, ciężkich niedoma-ganiach serca, nadciśnieniu, poważnych schorzeniach nerek i bardzo ostrych nieżytach żołądka.
11
Zwana także w Polsce czarnq jagodą, czernicą lub borówką czarną. Jest to roślina występująca w całej Europie, u nas ogólnie znana, rosnąca w lasach, szczególnie szpilkowych i zaroślach oraz porębach. Najlepiej rozwija się na glebach ubogich i zakwaszonych. W ostatnich czasach wprowadza się niektóre jej gatunki do uprawy w ogrodach. Do celów konsumpcyjnych zbiera się wyłącznie owoce, a do leczniczych - owoce i liście. Przy zbiorze należy ją odróżniać od borówki bagiennej, której sok przy roztarciu w palcach nie barwi.
Borówka czernica jest to krzewinka o sztywnych, wzniesionych łodygach, liściach jajowatych, cienkich, brzegiem drobno ząbkowanych i spodzie jaśniejszym. Wyrasta do 30-60 cm. Zakwita i owocuje dopiero po 4-5 latach. Kwiatki drobne wyrastają z kątów liści, posiadają barwę zielonkawą a kształt dzbanuszkowaty. Roślina zakwita w kwietniu, a owocuje w czerwcu. W miarę dojrzewania owoce nabierają barwy czarnej z woskowym, granatowym nalotem. Jagody zbiera się ręcznie, w pełnej ich dojrzałości, nie czekając aż przejrzeją, gdyż wówczas łatwo pękają, liście - pod koniec owocowania, przed pojawieniem się na nich rdzawych lub czarnych plam, osmykując z gałązek i susząc w temperaturze pokojowej. Owoce suszy się w temperaturze podwyższonej, najpierw niższej, a potem wyższej -do 60�C.
Owoce zawierają garbniki, kwasy organiczne (mlekowy, jabłkowy i cytrynowy), cukry, pektyny oraz witaminy Bi, B2, PP, prowitaminę A oraz ślady P i D, cenne sole mineralne, takie jak: mangan, wapń i żelazo oraz siarkę. W liściach znajdują się garbniki, kwasy organiczne, cukry oraz terpeny, flawonoidy i istotny w lecznictwie hydrochinon benzoesowy.
Borówka czarna jest to stary lek ludowy Europy Północnej. O ile świeże owoce działają lekko rozwalniająco, to suszone
stosowane są jako środek przeciwbiegunkowy, bakteriobójczy. Stosuje się je również przy nieżytach żołądka i jelit. Jest to także stary środek na glisty i owsiki u dzieci. Związek myrtyllina zawarty w owocach wpływa korzystnie na wzrok, szczególnie przy tzw. kurzej ślepocie. Jak stwierdzono, owoce borówki czernicy również zmniejszają łamliwość naczyń krwionośnych. Wywar z owoców stosuje się niekiedy także jako środek łagodnie bakteriobójczy do płukania gardła, a w niektórych krajach odwar ten stosowany jest również przy piasku w nerkach, nocnym moczeniu się dzieci i niedokrwistości. Roztarte owoce używa się na gojenie ran i egzemy, a także podaje jako środek chroniący przed pylicą.
Liście borówki czernicy stosuje sip głównie w formie dodatku do mieszanek, podobnie jak borówki mącznicy przy zapaleniu dróg moczowych. Mają one bowiem właściwości bakteriobójcze i przeciwzapalne, a także zwiększają lub regulują wydzielanie moczu. Stosuje się je też jako łagodny środek przeciwbiegunkowy u dzieci oraz przy pierwszych objawach cukrzycy i nieżytach górnych dróg oddechowych; Liście borówki czarnej wraz z liśćmi szałwi lekarskiej używać można do płukania jamy ustnej.
W warunkach domowych najczęściej stosuje się odwar z suszonych owoców. Przyrządza się go z 10-15 g owoców suchych na szklankę wody i gotuje 5-7 minut, cedzi i pije po 1/4 szklanki kilka razy dziennie. Przy biegunkach można stosować owoce borówki czernicy także w postaci nalewki (świeże owoce zalane wódką). Odwar z liści sporządza się z 1 łyżki na pół litra wody i przyjmuje 3 razy dziennie po pół szklanki.
Niezależnie od celów leczniczych -owoc borówki czarnej używany jest przy barwieniu tkanin, a także produktów spożywczych, na kolor niebiesko-szary.
13
Brzoza brodawkowata
Betula vevrucosa Ehrh.
Brzoza jest jednym z najpospolitszych polskich drzew, nazywana czasem brzozą białą, zwisła, lub brzeziną. Najczęściej drzewo to występuje na glebach suchych i piaszczystych w Północnej Europie i Azji. Jest wyjątkowo odporna na niskie temperatury, dlatego rośnie aż w rejonach koła podbiegunowego. Jest to duże drzewo, o zwisających w dół gałęziach, pokrytych żywiczną wydzieliną i typowej białej korze. Liście mają kształt jajowato--romboidalny, są brzegiem ząbkowane, ogonkowe. Kwiaty niepozorne, wiatropyl-ne, w formie kotków. Brzoza należy do roślin jednopiennych. Jest drzewem wykorzystywanym w przemyśle i lecznictwie. Surowcem leczniczym są głównie liście, jak również grzyb (tzw. guz brzozy) oraz sok, zawarty w pniu i gałęziach.
Liście brzozy zbiera się w okresie wiosny, gdy są jeszcze lepkie, obrywając ręcznie i susząc w temperaturze do 40�C. Guz brzozy pozyskuje się z drzew ściętych, ale jeszcze żywych.
Liście brzozy zawierają flawonoidy, garbniki, saponiny. W młodych są także związki trójterpenowe, niewielkie ilości olejku i kwasy organiczne, żywice, sole mineralne i witamina C. Guz brzozy zawiera związki sterolowe i trójterpeny.
Liście brzozy są jednym ze starszych leków ludowych. Kiedyś świeżych liści brzozy używano do okładów przeciw reumatyzmowi, a naparu z liści i pączków-przy czerwonce i biegunce. Obecnie wy-
ciąg z liści brzozy stosuje się przy przewlekłych chorobach dróg moczowych, z małym wydzielaniem moczu, szczególnie przy obrzękach na tle nerkowo-sercowym. Pomocniczo przyjmuje się go przy komicy nerkowej i gośćcu. Ma on także zastosowanie zewnętrzne przy niektórych schorzeniach skóry: łojotoku, łuszczycy i trądziku młodzieńczym, do obmywań przy zaczerwienieniu skóry i pielęgnacji włosów. Liście brzozy wchodzą w skład mieszanek i leków ziołowych, takich jak Reumogran, Urogran i Fitolizyna.
Guz brzozy stosowany jest przy chorobach nowotworowych, przewlekłych chorobach przewodu pokarmowego i bakteryjnych schorzeniach wątroby. Niezależnie od tego z kory brzozowej otrzymuje się aromatyczny olejek leczniczy, a z drewna, korzeni i kory dziegieć, smołę i olej juchtowy.
W warunkach domowych jako środka moczopędnego używamy wywaru z liści brzozy, biorąc łyżeczkę liści na 2 szklanki wody i gotując 3 minuty. Cedzi się ten wywar i pije 3 razy dziennie po pół szklanki między posiłkami.

14
HHHBBB
Brzoza brodawkowata
15
Jest to roślina zwana popularnie piołunem, rzadziej wermutem lub absyntem. Pospolity ten chwast strefy umiarkowanej, występuje w Polsce na terenach nizinnych, a czasem nawet w rejonach podgórskich zwykle na ziemiach jałowych, w zwartych jednolitych skupiskach, ponieważ korzenie jego wydzielają substancje niesprzyjające wzrostowi innych roślin. Wyróżnia się od innych bylic typowym zapachem i gorzkim smakiem. Jest to bylina o grubym polowym korzeniu. Posiada także rozłogi. Cała część nadziemna pokryta jest szarym kutnerowatym nalotem. Liście są pierzastodzielne i tworzą gęste rozety. Spośród nich wybijają ulistnione pędy sztywne i wzniesione, dochodzące do 120 cm wysokości. Na szczycie znajdują się kwiatostany, ułożone w formie graniastej wiechy. Małe, okrągłe, żółtawe koszyczki kwiatowe podobnie jak cała roślina, wydzielają w okresie kwitnienia balsamiczną ostrą woń. Kwitnie od lipca do września.
Ponieważ występuje u nas jeszcze w dużej ilości, ziele bylicy-piołunu zbiera się wyłącznie ze stonu naturalnego, W tym celu ścina się całe kwitnące pędy w początkowym okresie rozwijania się kwiatów i suszy w miejscu przewiewnym, w temperaturze nie przekraczającej 40�C. Do suszenia surowiec rozkłada się pojedynczą warstwą, aby się nie zagrzał, arii nie zaparzył.
Roślina zawiera goryczkę, olejki eteryczne, flawonoidy, kwasy organiczne (m. in. bursztynowy), garbniki, sole mineralne i witaminy. Piołun stosuje się głównie na niedomagania przewodu pokarmowego, szczególnie przy braku apetytu, spowodowanym słabym wydzielaniem soków żołądkowych, przy niestrawności, lub przewlekłych nieżytach żołądkowych i jelitowych. Rzadziej - przeciw pasożytom, takim jak owsiki, a nawet świerzb i wszy,
stosując go wówczas zewnętrznie. Kiedyś używano go nie tylko w formie naparu, ale również w postaci nalewki na suszonych liściach, na wszelkie bóle żołądkowe, niestrawności i nudności. Uważano także, że przebywanie w okolicach, gdzie piołun masowo występuje, wpływa dodatnio na astmę,- a ziele wkładane pod poduszkę działa kojąco i nasennie. Wywaru z piołunu używano także na stłuczenia i do przemywania chorych oczu. Dym z palonego ziela służył zaś do okadzania chorych, dla lepszej dezynfekcji powietrza.
W warunkach domowych ziela piołunu używa się w formie naparu: 1 łyżeczka rozdrobnionego ziela (po odrzuceniu grubszych pędów) na szklankę wrzątku. Czas parzenia - około 20 minut. Jako środek pobudzający trawienie wystarczy 1 łyżka takiego naparu przed jedzeniem, przy niestrawności - około 1/4 szklanki 3 razy dziennie, również przed jedzeniem. Napar taki może również służyć do lewatyw przeciw owsikom i wcierania w skórę przeciw świerzbowi. Dla złagodzenia smaku do naparu piołunowego można dodać 1 łyżeczkę miodu pszczelego.
Przy niestrawności można także stosować spirytusową nalewkę piołunową, w ilości 20-30 kropli na łyżkę wody 3 razy dziennie, także na pół godziny przed jedzeniem.
Ponieważ piołun zawiera związki trujące, należy go ściśle dawkować, a kuracji nie przedłużać ponad 3 tygodnie.
Niezależnie od celów leczniczych, piołun bywa wykorzystywany do farbowania tkanin na kolor żółty oraz do przyprawiania win (wermut) i wódek (absynt), jak również jako przyprawa stosowana w minimalnych ilościach do potraw (np. przy pieczeniu boczku).
17
W różnych dzielnicach Polski roślina ta bywa różnie nazywana; bzem pospolitym, hyćkcj, holundrem, bzinq, bzem białym. Jest to azotolubny krzew występują AC w catej Europie jako chwast, Czasem można go spotkać w losach liściastych lub zaroślach. Nasiona przenoszone sq tatwo przez ptaki, które żywiq się w zimie jego owocami. Niekiedy wyrasta do postaci niskiego drzewa, o brunatno-szarej korze i miękkim ggbczastym rdzeniu, osią-gając wysokość kilku metrów. Liście posiada typowe, nieparzyste, pierzastodziel-ne, intensywnie zielone, brzegiem zqbko-wone, ogonkowe. Drobne biało-kremowe kwiatki zebrane sq w płaskie, duże bal-dachy, odznaczające się silnym niemiłym zapachem. Owoc jednopestkowa jagoda po petnym dojrzeniu posiada barwę prawie czarnq. Rośnie głównie na stanowiskach otwartych, żyznych. Dla celów leczniczych najczęściej zbiera się kwiaty i dojrzale owoce, rzadziej również liście, korzenie i korę.
Już Rzymianie używali dzikiego bzu czarnego, w lecznictwie oraz do farbowania włosów, a i ludy Europy Północnej od wieków należycie go doceniały, używając różnych jego części na rozmaite dolegliwości.
Tak kwiaty jak owoce dzikiego bzu czarnego zbierane są ze stanu naturalnego bowiem występuje masowo. Kwiaty ścina się przy zbiorze wraz z całym bal-dachem, w początkowym okresie kwitnienia, to jest najczęściej w czerwcu, a nawet końcu maja. Zbiera się je w dni suche i rozkłada pojedynczą warstwq do suszenia w miejscu suchym i przewiewnym, w temperaturze nie wyższej niż 30�C. Owoce zbiera się także, ścinając całe baldachy, gdy owoce w nich sq w pełni czarne, ale jeszcze nie przejrzałe, pękające. Suszy się je w temperaturze podwyższonej, najpierw niższej - około 30�C, a potem nieco wyższej (do 50�C),
a następnie tak suche owoce jak i kwiaty ociera odrzucając części baldachów.
Kwiaty dzikiego bzu czarnego zawiera-jq: flawonoidy, garbniki, Kwasy organiczne, fenole, sole mineralne, olejki ete ryczne i związki działające napotni'.'; owoce zaś: antocyany, karotenoidy, kwasy organiczne, cukry, garbniki, olejki eteryczne i witaminy (szczególnie V !).
Kwiaty dzikiego bzu stosuje się noj-częściej jako środek napotny i przeciw-gorgczkowy, o także moczopędny przy zapalnych stanach dróg moczowych, Zewnętrznie naparów z niego używa się do płukania przy zapaleniu gardła i ust, jak również do przemywania oczu.
Owoce najczęściej stosuje się jako środek przy złej przemianie materii, przy gośćcu i niektórych chorobach zakaznych, przy chorobach reumatycznych i neurologicznych, a także jako środek lekko roz-walniajqcy; zewnętrznie przy niektórych schorzeniach-' skóry. Jest ważnym ziołowym środkiem, wpływającym na przemianę materii. W warunkach domowych jest bardzo przydatny. Odwar z kwiatów stosuje się głównie jako środek napotny i przeciwgorączkowy przy różnych przeziębieniach. Przyrzqdzamy go dajqc 1 łyżkę czubatą suszonych kwiatów na szklankę wody. Odwar pije się tuż przed snem. Można do niego dodać łyżkę syropu malinowego, lub miodu.
Odwaru z owoców używa się jako środka moczopędnego, rozwalniajgcego lub przeciwbólowego. Sporzqdza się go z 2 łyżek owoców na szklankę wody i pije po 1/3 szklanki 3 razy dziennie jako środek moczopędny, a w nieco większych ilościach (1/2-1 szklanki) 2 razy dziennie, w celu uśmierzenia bólów i przeciw zaparcio-m.
Niezależnie od celów leczniczych, owoce bzu czarnego sq używane jako surowiec na przetwory (soki czy dżemy) oraz jako naturalny barwnik roślinny produktów spożywczych.
19
Dziurawiec
zwyczajny
Hypericum perforatum L.
Dziurawiec posiada wiele ludowych nazw. Między innymi: krzyżowe ziele, dzwonki Panny Marii, przestrzelon, ziele św. Jana, świętojańskie ziele, krewka Matki Boskiej. Jest to roślina pospolicie występująca na terenie prawie całej Europy. U nas rośnie masowo na suchych łąkach, ugorach, miedzach, skrajach lasów i odłogach. Rzadziej występuje także jako chwast pól uprawnych. Jest to bylina o wzniesionych, czterokanciastych pędach, w górnej części rozgałęzionych. Wyrasta na wysokość 40, a niekiedy nawet do 60 om. Liście posiada naprzeciwległe, jajowate, na których - patrząc pod światło - widać wyraznie punktowe zbiorniki olejku w postaci jaśniejszych plamek. Na szczytach pędów tworzą się kwiatostany złożone z małych, pięciopłatkowych, złotożółtych kwiatków. Dziurawiec kwitnie w drugim roku po wysiewie, w stanie naturalnym od czerwca do sierpnia. Obecnie jest także uprawiany. Wówczas wzrost jego i rozwój jest bujniejszy, a kwitnienie krótsze. Nadaje się do uprawy nawet na glebach jałowszych, na działkach i w ogródkach przydomowych. Surowcem leczniczym jest ziele dziurawca, ścinane w momencie zakwitania, wówczas gdy zawiera najwięcej liści i kwiatów, bez grubszych części pędów. Suszy się rozłożone cienką warstwą, w miejscu ciepłym i przewiewnym, pod dachem, w temperaturze nie przekraczającej 35�C.
Ziele dziurawca zawiera: flawonoidy, olejki eteryczne, sole mineralne, kwasy organiczne, witaminy A i C oraz cukry.
Dziurawiec jest to lek niesłychanie stary. Polecał go jeszcze Dioskorydes. Wierzono, że ma szczególną moc, przeciwdziała czarom i odpędza złe duchy. Na św. Jana, w okresie gdy zakwitał, wito z niego wieńce i wróżono. Służył do farbowania tkanin i jako namiastka herbaty. W pierwszym jednak rzędzie był to wszechstronnie stosowany lek. Dziś używany jest głównie jako środek rozszerzający naczynia krwionośne, uspokajający
20
nerwy i dezynfekujący. Stosuje się go głównie przy schorzeniach wątroby i przewodu pokarmowego. Czasem bywa także używany w dermatologii. Napar dziurawca działa bakteriobójczo i ściągające W warunkach domowych stosuje się go przy niestrawności. Działa także dobrze na stany nerwicowe, połączone z lękami i moczeniem nocnym u dzieci. Dziurawiec sprzyja także dobremu gojeniu się ran.
Napar sporządza się z 2 łyżek rozdrobnionego ziela na 2 szklanki wrzątku i pozostawia pod przykryciem na 20 minut dla lepszego naciągnięcia. Następnie napar cedzi się i pije 2-3 razy dziennie przed posiłkami po pół szklanki.
Podobnie jak napar działanie ma również nalewka dziurawcowa (100 g ziela na 1/2 litra' spirytusu 70%), którą stosuje się po łyżeczce w wodzie. Przyjmując nalewkę dziurawcowa nie należy opalać się na słońcu, ponieważ mogą wówczas wystąpić objawy porażenia skóry (zaczerwienienia). Płukanie jamy ustnej naparem z dziurawca usuwa przykry zapach i wzmacnia dziąsła. Użyty do przemywania ran, przyspiesza podsychanie i regenerację tkanek.
Dziurawiec używany bywa również jako przyprawa do wódek gatunkowych, którym nadaje różową barwę.
Czasem dodaje się go również jako przyprawy do konserw rybnych. Ma także zastosowanie w farbiarstwie.
Zwany jest również fiołkiem polnym.
Rośliny te powszechnie zwane są bratkami polnymi, rzadziej - macoszką lub sierotką. W niektórych okolicach kwiatkiem Św. Trójcy. Jest to chwast polny spotykany w całej Europie. W Polsce występuje na miedzach, w zaroślach, na polach, rzadziej w lasach. Należy do roślin jedno- lub dwuletnich. Posiada łodygę kanciastą, rozgałęzioną lecz wiotką, dołem płożącą się. Liście dolne są sercowate, górne lancetowate, z małymi przylistkami, podobnymi do liści. Kwiaty wyrastają z kątów liści i u fiołka trójbarwnego są fioletowo-kremowo-żółte, a u polnego kremowo-żółte. Kwiatki te posiadają ostrogę, a płatki górne są nieco większe niż pozostałe. Oba posiadają to samo zastosowanie w lecznictwie i ich jednoczesna obecność w surowcu jest dopuszczalna.
Ze względu na duże zapotrzebowanie i brak większych wymagań, rośliny te znajdują się już w uprawie. Zbiera się
Fiołek
trÓjbarWny (V0 tricolor L.
21
cale ziele. W uprawie można je ścinać dwukrotnie w okresie sezonu. Tnie się kilka centymetrów nad ziemią, gdy otwierają się pierwsze kwiatki, tak aby pozostawić części żółknące i pozbawione liści. Ziele schnie dobrze, ułożone cienką warstwą w miejscu przewiewnym lecz zacienionym. Temperatura suszenia nie powinna przekraczać 40�C. Ziele fiołka trójbarwnego i polnego zawiera między innymi: flawonoidy, saponiny, garbniki, ślazy, cukry, witaminę C, sole mineralne i niewielkie ilości olejków.
W medycynie ludowej fiołki były używane od dawna jako prosty lek czyszczący krew". Dziś stosuje się je przy złej przemianie materii, jako środek odtruwający i moczopędny, wykrztuśny i napotny. Używa się ich często także przy gośćcu stawowym i mięśniowym, zatruciu nerek (między innymi - również antybiotykami). Stosowany jest również w A?>B>-
Jest to bylina niekiedy nazywana u' nas koprem lekarskim lub fenkułem pochodząca z cieplejszego klimatu śródziemnomorskiego. W naszych warunkach koper włoski może być uprawiany w ogrodach pod warunkiem wyboru dla niego odpowiedniego miejsca, zacisznego i nasłonecznionego, o glebie żyznej, głęboko uprawianej i zasadowej. W pierwszym roku wytwarza długi korzeń patowy i rozetę ciemnozielonych, pierzastodzielnych liści, zbliżonych do kopru ogrodowego. W drugim wytworzy wysoki do 2 m pęd nasienny, zakończony baldochem małych żółtych kwiatków. Pędy kwiatowe są w górnej części rozgałęzione. Kwitnie od liipca aż do jesieni. Surowcem zielarskim są głównie owoce suche, zbliżone wyglądem do kminku, lecz znacznie większe
bach skórnych na tle złej przemiany materii (przy trądziku młodzieńczym i innych wypryskach) oraz dla wzmocnienia naczyń krwionośnych. W warunkach domowych najczęściej stosuje się go przy złej przemianie materii u młodzieży, w formie herbatek oraz przy skazie białkowej w postaci okładów ze świeżego ziela. Herbatek z fiołka trójbarwnego i polnego nie należy pić przez okres dłuższy niż 3 miesiące. Napa* sporządza się zalewając 1 łyżkę rozdrobnionego ziela szklanką wrzątku. Gotuje na małym ogniu 5 minut i pozostawia dla naciągnięcia na 10-15 minut. Pije się 2-3 irazy dziennie po 1/2-1 szklanki.
Traktując napar jako środek napotny można dodawać do niego łyżeczkę miodu. Można też stosować go jako składnik mieszanki z kwiatu bzu czarnego (1 łyżka bratka, 1 łyżeczka kwiatu bzu czarnego).
i jaśniejsze (zielonawo-szare). Cała roślina odznacza się typowym zapachem, zbliżonym do anyżu i nieco piekącym, słodkawym smakiem. Jest to jedna z najstarszych ieczniczych iroślin świata. W starożytności zaliczano ją do 7 roślin świętych posiadających wyjątkowe własności. W średniowieczu istniało już około 200 recept na jego stosowanie. W dawnej Polsce używano koper włoski zarówno jako jarzynę jak i wszechstronnie działający lek. Specjalnie sporządzone wino koprowe używano na zaflegmienie piersi" oraz przy katarze żołądka i nieprawidłowości miesiączkowania.
Nasiona kopru włoskiego zawierają olejek aromatyczny, z ważnym składnikiem anetolem, woski, flawonoidy, fito-sterole, sole mineralne i cukry. Dziś ko-
Koper
Wd.OoJK.1 Forniculum capillaceum Gilib.
22
per wioski szczególnie jest doceniany zo swoje działanie wiatropędne, rozkurczowe i wykrztuśne. Często jest używany na tzw. wiaterki" u dzieci, a szczególnie niemowląt. Napar pity przez matki karmiące przysparza im pokarmu, a jednocześnie wpływa wiatropędnie na karmione dzieci, Napar sporządza się z 1 łyżeczki rozdrobnionych owoców zalanych szklanką wrzątku i pozostawionych na 10-15 minut do naciągnięcia. Napar taki pije się po posiłkach. Działa on także
pobudzająco no trawienie, Niektóre odmiany kopru włoskiego w krajach południowej Europy sq specjalnie uprawiane na jarzynę i szczególnie lubiane.
Koper włoski należy do roślin miodo-dajnych. Owoce jego stanowią mało jeszcze u nas znaną przyprawę kuchenną o smaku zbliżonym do anyżu i mogą być dodawane do' pierników i niektórych ciast, a także potraw z ryb i zupy rybnej, a nawet grochowej, a również przy produkcji wódek gotunkowych i likierów.
23
Jest to ogólnie znane i lubiane u nas drzewo, sadzone w parkach, ogrodach i na ulicach. Należy eta drzew o kulistej koronie, silnie rozgałęzionej i ulistnionej. Liście posiadają kształt sercowaty. Są ogonkowe, górą ciemniejsze, spodem jaśniejsze, a brzegiem lekko ząbkowane. Kwiatostan złożony z kilku kwiatków jest umieszczony na długiej szypufce, zrośniętej z podługowatą, pergaminową, jasno-seledynową podsadką kwiatową. Kwiaty liipy odznaczają się typowym silnym, miodowym aromatem. Lipa należy do drzew silnie nektaryzujących, masowo oblatywanych przez pszczoły. Kwitnie w końcu czerwca i lipcu. Surowcem leczniczym są kwiatostany wraz z podsadką. Kwiaty lipy zbiera się wyłącznie z drzew oddalonych od większych dróg, arterii komunikacyjnych oraz miejsc poddawanych opryskom czy opylaniom. Niewskazany jest również zbiór jej na terenie większych miast. Zbiór ten jest kłopotliwy, ponieważ wymaga wchodzenia na drzewo, na wysoką drabinę, lub użycia sekatorów na długim kiju. Należy uważać, aby przy okazji nie niszczyć drzew i nie kaleczyć kory, a ucinać jedynie małe ukwiecone gałązki. Zbioru dokonuje się w początkowym okresie kwitnienia, gdy większość kwiatów jest już otwarta, ale nie ma w nich jeszcze przekwitających. Lipę suszy się łatwo w warunkach naturalnych, w miejscu przewiewnym i zacienionym. O ile suszy się w temperaturze podwyższonej, to nie może ona przekraczać 35�C.
Kwiaty lipy zawierają: garbniki, śluzy,
Melisa lekarska
Jest to roślina, która bywa również u nas nazywana rajownikiem, a mylona czasem z podobną do niej kocimiętką cytrynową. Obie cechuje cytrynowy zapach, choć wyglądem różnią się nieco.
Melisa jest byliną, małą krzewinką pochodzącą z Wybrzeży Marzą Śródziemnego. Wyrasta do wysokości około 50 cm,
pektyny, flawonoidy, kwasy organiczne, sole mineralne (między innymi manganu) oraz olejki eteryczne, cukry i niektóre witaminy.
Lipa u Słowian i Germanów uważana była za drzewo święte. Ceniono ją od najdawniejszych czasów nie tylko ze względu na jej piękno, lecz również właściwości lecznicze i miododajne. Ongiś stosowano w lecznictwie ludowym również liście oraz korę lipową. Obecnie używa się wyłącznie kwiatostanów.
Posiadają one w pierwszym rzędzie właściwości napotne i przeciwgorączkowe, przy przeziębieniach i zaflegmieniu górnych dróg oddechowych. Lipa znajduje również zastosowanie w chorobach nerek, pęcherza i w nerwicach. Naparem z kwiatu lipowego można także płukać gardło. W warunkach domowych napar z lipy stosuje się przy wszystkiego rodzaju przeziębieniach, grypach, anginie, a także przy bezsenności. W tym celu sporządza się napar z 2 łyże'k kwiatu na 2 szklanki wrzątku, pijąc po 1 szklance 2-3 razy dziennie. Do naparu przeznaczonego dla dzieci można dodać łyżeczkę miodu. Napar taki dodawany być może także do wody w kąpieli, szczególnie przy nerwicach i trudnościach ze snem.
Lipa należy do najbardziej pożytecznych drzew. Jej drewno jest szczególnie cenione od najdawniejszych wieków przy wyrobie sprzętów domowych i w irzezbie. Kwiat lipowy jest dobrą 'namiastką herbaty. Miód lipowy posiada zbliżone właściwości do kwiatu lipowego.
Melissa officinalis L.
pędy ma wzniesione i 'rozgałęzione. Na nich ułożone są naprzemianlegle ogonkowe liście. Kształt ich jest owalny, blaszka cienka, pofałdowana, delikatnie owłosiona, jasno zielona. W kątach liści, na szczytach pędów, w drugim i dalszych latach wegetacji, tworzą się małe białe kwiatki, typowe dla rodziny wargowych.
25
Całą roślinę cechuje intensywny cytrynowy zapach. U nas melisa nie występuje w stanie naturalnym, jest wyłącznie uprawiana. W mrozne, bezśnieżne zimy niekiedy wymarza. Słuszne jest jednak uprawianie jej w małych ogródkach i na działce, gdzie posiada naturalne osłony. Jest to roślina zarówno lecznicza jak i przyprawowa. Obeonie w Polsce melisa jest rośliną stosunkowo mało znaną i stąd rzadko wykorzystywaną, zarówno jako przyprawa, jak i lek. Zbiera się melisę ścinając całe ziele na wysokości
Melisa lekarska
HH2HHHHHHH3 *
około 8-10 cm nad ziemią, w początkach kwitnienia, a następnie suszy w temperaturze nie przekraczającej 30�C. Roślina zawiera olejlci eteryczne, a w nich cytrol, geraniol, garbniki, gorycze, terpeny, kwasy organiczne, cukry i sole mineralne.
Melisa ceniona była już w starożytności, jako roślina lecznicza i pszczelarska. Również u Słowian była znana i wykorzystywana jako przynęta do chwytania rojów pszczelich, stąd jej druga nazwa -nojownik. Na południu Europy w X wieku rozpowszechnili ją Arabowie. Stamtąd przyszła na północ, wraz z benedyktynami, którzy sporządzali z niej różne leki.
Melisa jest środkiem rozkurczowym i uspokajającym, który szczególnie dziś powinien być w pełni doceniany. Stosuje się ją przy nerwicy, neurastenii, podnieceniu nerwowym, uczuciach lęku i zagrożenia oraz bezsenności na tle nerwowym. Używa się również przy zaburzeniach żołądkowych na tle nerwicowym. Melisę stosuje się najczęściej w formie naparu (1 łyżka na szklankę wrzątku), pijąc po pół szklanki 3 razy dziennie, lub w postaci mieszanek wraz z innymi ziołami podobnie działającymi. Niekiedy w postaci nalewki (po łyżeczce 3 razy dziennie).
Melisa jest również mało u nas znaną przyprawą, stosowaną do potraw, szczególnie niektórych sałatek, zup, ryb a nawet mięsa, nadającą im przyjemny cytrynowy zapach. Szczególnie polecana jest do mięs delikatnych białych (potrawki z kury czy cielęciny) oraz jako dodatek do ryb morskich, " bowiem likwiduje częściowo ich charakterystyczną woń. Jest to przyprawa chętnie wykorzystywana w po-łudniowo-zachodniej Europie. Listki melisy, podobnie jak mięty, można dodawać do koktajli, nadając im specyficzny posmak oraz przyrządzać specjalne wino melisowe, które ma również znaczenie lecznicze. Suszone ziele lub liście melisy służyć mogą do parzenia, jako namiastka herbaty.
26
Mięta
pieprzowa Mentha piperita L.
W Polsce występuje wiele gatunków mięt w stanie naturalnym. Niektóre z nich używane były w medycynie ludowej od najdawniejszych czasów. Obeonie jednak do roślin leczniczych zalicza się głównie miętę pieprzową, która u nas nie występuje. Jest ona krzyżówką kilku mięt, otrzymaną w XVII wieku w Anglii w miejscowości Mitcham, skąd .rozpowszechniona została na całym świecie, wyłącznie jako roślina uprawna. Jest byliną dochodzącą do 1 m wysokości, o pędach rozgałęzionych, nabiegtych czerwienią, w większości wzniesionych ku górze, a niekiedy płożących się i tworzących rozłogi nadziemne. Liście jej są intensywnie zielone, prawie błyszczące, osadzone naprzeciwległe, ogonkowe. Kształt blaszki liściowej jest owalny, na końcu zaostrzony, z wyraznie zarysowanymi żyłkami i ząbkowanym brzegiem. Na szczytach pędów znajdują się kwiatostany zebrane w luzne kłosy. Poszczególne kwiatki są barwy liliowej łub fioletowej. Nasion mięta nie wytwarza, a rozmnażana jest wyłącznie wegetatywnie przez podziemne rozłogi. Nadaje się do uprawy na działkach i w ogródkach.
Ziele ścina się sierpem lub nożem na wysokości 5-6 cm nad ziemią, tak, aby umożliwić dalsze odrastanie. Zbiór przeprowadza się 2 lub 3-krotnie w okresie wegetacji. Po raz pierwszy w momencie gdy tworzą się pąki kwiatowe. Liście mięty zbiera się obrywając ręcznie, przez cały okres wegetacji, pozostawiając co najmniej 1/3 na roślinie. Zebrane ziele i liście suszy się w miejscu przewiewnym w temperaturze do 30�C, w cienkiej warstwie, tak aby się nie zgniatały.
Surowcem leczniczym jest ziele lub liście. Jest to roślina zarówno lecznicza, jak przyprawowa i olejlcodajna. Mięta znana była w lecznictwie już od najdawniejszych czasów. Znaleziono ją w starych egipskich sarkofagach i w pierwszych spisach leków (między innymi w papirusie Ebersa). Znali ją Persowie, Grecy i Rzymianie.
27
Ziele i li^cie miS'Y zawierają: olejki eteryczne (w nicn mentol), garbniki, terpeny, gorycze ' flawonoidy, witaminę C ' Prowitaminę A. Mięta u nas należy do znanych i często stosowanych środków leczniczych żołądkowych, a także używanych w schorzeniach wątroby i woreczka żółciowego, ]oko środek uspokajający i -x>zkurczoWy- Stosowana bywa tak w formie jednorodnych naparów, jak i mieszanek. W warunkach domowych może być używana głównie przy objawach chwilowych niestrawności oraz do płukania jamy ustnej.
Nagietek lekarski
Roślina ta znana jest również pod nazwą nogietek lub paznokietek. Jest rośliną ozdobną. Nagietek siany jest u nas Prawie w każdym najskromniejszym ogródku. Raduje nasze oczy intensywną barwą kwiatów. Jest to roślina jednoroczna, wysiewana z nasion. Należy do rodziny złożonych. Aodygę posiada mięsistą, kanciastą, wzniesioną i rozgałęzioną .Liście ma lancetowate, siedzące, jas-"ozielone. Aodyga i liście pokryte są drobnymi włoskami. Na szczytach pędów w lipcu zakwitają duże koszyczki kwiatowe, w zależności od odmiany - w gamie barw od jasnocytrynowej do intensywnie Pomarańczowej. Kwitnie do póznej jesieni. Cały koszyczek wypełniony jest u odmian pełnych kwiatami języczkowymi, lub częściowo języczkowymi po brzegach 1 rurkowymi w środku u odmian nie-Pełnokwiatowych. Nagietek jest nie tylko rośliną ozdobną, ale także ważną rośliną leczniczą. Dla celów leczniczych nadają s'ę tylko odmiany o kwiatach intensywnie Pomarańczowych, pełnych (odmiany: Per-simon Beauty'. Dania", Radio" i Cor-niche D'ore").
Nagietek należy do roślin łatwych w Uprawie i _ przystosowanych do naszego klimatu. Zb^ra się go w dni suche i pogodne, gdy* kwiaty są w pełni rozkwitu, WOrskubując płatki jedynie z okazów ciemnopomArończowych i suszy rozłożone
28
Napar z mięty sporządza się poprzez zalanie 2 szklanicami wrzątku 2 łyżek rozdrobnionego ziela mięty, lub liści. Pić napar po pół szklanki 2 3 razy dziennie.
Olejek, jak i zawarty w nim mentol, mają ogromne zastosowanie w przemyśle cukierniczym, kosmetycznym i perfumeryjnym.
W gospodarstwie domowym jest ona przyprawą stosowaną do potraw mięsnych, sałatek i sosów. Bywa dodawana także niekiedy do pierogów z serem. Niezależnie od tego jest dodatkiem do niektórych wódek gatunkowych.

Calendula Officinalis L.
cienką warstwą na papierze lub sitach, w miejscu przewiewnym, pod dachem, w temperaturze do 45�C.
Właściwości lecznicze nagietka znane były od dawna, ponoć od XII wieku, głównie jako prostego środka przeciwzapalnego i zapobiegającego ropieniu ran, a nawet je dezynfekującego. Przy zle gojących się ranach przykładano okłady z naparu. Stosowano go nie tylko w gojeniu skóry, ale także błon śluzowych. Z tego względu używano go także przy nieżytach i wrzodach żołądka i jelit. Uważano go także V0 środek napotny, moczopędny i ściągający. Stosowany był głównie w postaci naparów, maści, okładów i nalewek. Był to lek używany zarówno do wewnątrz jak i zewnętrznie. Miał zastosowanie także przy zaburzeniach miesiączkowania, przy upławach i jako środek żółciopędny. Sok z rośliny służył do smarowania dziąseł przy bólu zębów. Napar z płatków pito przy schorzeniach wątroby i śledziony. Obecnie płatki nagietka znalazły także zastosowanie w homeopatii i weterynarii.
Rozliczne właściwości lecznicze zawdzięcza nagietek zawartym w nim związkom takim jak: olejki lotne, barwniki z grupy flawonoidów i karotenoidów, saponiny, żywice, śluzy, kwasy organiczne i sole mineralne (w nich między innymi magnezu). Dzięki temu stał się nagietek obec-
nie składnikiem wielu leków ziołowych (Vogosan, Azucalen, Calendulin czy He-mostin). Niezależnie od tego stosuje się go w nieżytach jelit, żołądka i dróg żółciowych. Poleca się go również przy nie-dokwaśności, a zewnętrznie i wewnętrznie przy gojeniu uszkodzeń skóry i błon śluzowych. W warunkach domowych największe zastosowanie ma właśnie przy schorzeniach zewnętrznych: przy stłuczeniach, oparzeniach, owrzodzeniach żyla-kowych oraz stanach zapalnych błon śluzowych w jamie ustnej, o także do płu-
kanek przy zapaleniach przydatków, sromu i macicy. Do tych celów używa się naparu z płatków, tak w postaci okładów, jak i płukanek. Napar sporządza się z jednej łyżeczki kwiatów na szklankę wody. Gotuje się kilka minut. Można również stosować go do przemywania oczu, dodając dwukrotnie więcej wody.
W przemyśle spożywczym płatki nagietka wykorzystywane są jako naturalny barwnik do farbowania produktów na kolor żółty lub pomarańczowy. Używany jest również w przemyśle kosmetycznym.
Nagietek lekarski
29
Orzech jest drzewem ogólnie u nas znanym. Pochodzi z południowej Azji i znajduje się w uprawie w całej południowej i środkowej Europie, gdzie spotyka się go także w formie dzikiej. Należy do roślin długowiecznych, ponieważ rośnie i owocuje kilkaset lat. W okres owocowania wchodzi jednak pózno, bo dopiero po 8 10 latach. Drzewo to posiada silny system korzeniowy, pobierający duże ilości składników pokarmowych, a w tym wapna. Koronę ma silnie rozbudowaną zacieniającą swym zasięgiem ziemię, co utrudnia wzrost i rozwój pod nim innych roślin. Toksyczne działanie opadających liści niszczy także rosnące pod orzechem rośliny o czym należy pamiętać sadząc orzech np. na działce. Wysokość drzewa dochodzi do 20 m, korę ma gładką, popielatą, u starszych okazów podłużnie spękaną. Liście są duże, nieparzystopie-rzaste, o poszczególnych listkach owalnych i gładkich. Należy do roślin jedno-piennych. Kwiatostany męskie są w postaci długich wielokwiatowych kotków.
Kwiaty żeńskie osadzone pojedynczo lub po kilka - w kątach jednorocznych krót-kopędów. Są one niepozorne. Kwitnie w końcu kwietnia i na początku maja, a owocuje w pazdzierniku. Owoc pestkowiec ukrywa w mięsistej zielonej łupinie twardą pestkę ze smacznym, jadalnym jądrem. Świeże liście i owoce odznaczają się intensywnym i miłym zapachem. Nasiona zawierają dużo oleju, białka i witamin (A, Bt i E) oraz związki żelaza i kobaltu. Surowcem leczniczym w pierwszym rzędzie są liście. Niekiedy również używa się w lecznictwie świeżych owoców, kory i korzenia. Orzech włoski miał duże zastosowanie w medycynie ludowej. Same orzechy uważano kiedyś za środek wzmacniający wzrok. Nalewkę alkoholową z zielonych owoców i liści stosowano przy gruzlicy skóry, a wyciągi wodne - na zewnętrzne krwotoki, jak
również w leczeniu cukrzycy, podagry, skazy wysiękowej, nieżytu żołądka i jelit. Liście uważano także za środek odstraszający robactwo". Zewnętrznie zaś używano do okładów i płukania gardła, jak również przy wrzodach i oparzeniach. Napar z kory i korzeni był również wykorzystywany jako 'środek lekko przeczyszczający. Obecnie surowcem są głównie liście orzecha, rzadziej owoce.
Liście orzecha włoskiego zbiera się w okresie ich pełnego wykształcenia, przed pojawieniem się plam i zaschnięć. Suszy się je w temperaturze nie przekraczającej 40�C. Owoce natomiast zbiera się w okresie, gdy jeszcze łupina nasienna nie stwardniała, to jest w sierpniu i na ogół używa w stanie świeżym. Liście orzecha włoskiego i zielone łupiny zawierają: barwniki (flawonoidy i karotenoidy), kwasy organiczne, olejki eteryczne. Mają one działanie przeciwzapalne, bakteriobójcze, przeciwkrwołoczne i przeciwbiegunkowe. Stosuje się je w postaci odwaru przeciwko biegunkom u małych dzieci. Pobudzają apetyt i wydzielanie soków trawiennych. Odwar przyrządza się zalewając 1 łyżkę rozdrobnionych liści szklanką wody i gotuje kilka minut. Po przecedzeniu pije się 1/4 do 1/2 szklanki 3 razy dziennie. Odwar taki można również stosować do płukania gardła i jamy ustnej, przemywania ran oraz jako okłady na rany i stłuczenia. W warunkach domowych można także sporządzać nalewkę na niedojrzałych owocach orzecha włoskiego, zalewając je wódką i stosować przy zaburzeniach żołądkowych, po 1 łyżeczce. Zielone owoce wykorzystywane są niekiedy do farbowania na kolor brązowy i kasztanowy. Olej z orzechów należy do najcenniejszych z olejów roślinnych i służy do wyrobu wysokogatunkowych mydeł, tuszu i farb olejnych. Z orzechów również wyrabia się chałwę.
31
wy podkreślał już Dioskorydes. W medycynie ludowej używano jej naparu do przemywania" ran i wrzodów. Okładanie i biczowanie pokrzywami stosowano jako lek na choroby reumatyczne. Obecnie szczególnie ceni się jej właściwości moczopędne, krwiotwórcze i sprzyjające dobrej przemianie materii. Jako środek moczopędny ułatwia wydalanie zbędnych produktów, takich jak mocznik czy chlor. Pokrzywę często poleca się przy niedokrwistości ii anemii oraz wraz z innymi ziołami - przy początkowych stadiach cukrzycy. Jest również stosowano w dermatologii i kosmetyce. Szczególnie przy pielęgnacji włosów - przeciw łojotokowi i przy łupieżu. W ostatnich czasach istnieje wiele teorii o sposobach stosowania pokrzywy i ich korzystnych własnościach w początkowych stadiach chorób nowotworowych. Młode ziele pokrzywy używane jest na surowo do sporządzania wiosennych sałatek, wzmacniających i odmładzających. Wskazane jest również picie soku, wyciśniętego ze świeżej pokrzywy w okresie wczesnowiosennym. Pokrzywa jest surowcem wyjściowym do produkcji wielu leków, takich jak Diabeto-san", Reumoson" czy Vagosan". Wyciąg wodny z pokrzywy sporządza się zalewając jedną łyżkę rozdrobnionego ziela 1 szklanką wody i gotuje kilka minut. Pije się po 1/2 szklanki trzy razy dziennie. Pokrzywa jest również cenną paszą. Używana jest zwykle w formie kiszonki, lub dodatku do innych pasz. Również drób, dla uodpornienia przed chorobami, karmi się siekanym zielem pokrzywy. Podnosi to także nośność drobiu.
Pokrzywa należy do pospolitych chwastów ogrodowych. Rośnie szczególnie chętnie na glebach żyznych, bogatych w azot. Występuje często jako chwast w ogródkach i na podwórzach. Należy do bylin rozmnażających się głównie wegetatywnie, przez rozłogi podziemne, a także przez nasiona. Aodygi posiada wzniesione, czterokanciaste, do 150 cm wysokie. Liście ogonkowe rozmieszczone są na łodydze naprzeciwległe. Kształt ich jest u nasady sercowaty, na końcu zaostrzony. Brzeg liścia jest lekko ząbkowany. Cała część nadziemna pokryta jest gru-czołowatymi włoskami, wydzielającymi parzącą ciecz. Kwitnie od połowy czerwce do póznej jesieni. Kwiatostany tworzą się w kątach górnych liści. Kwiaty są zielonkawe, rozdzielnopłciowe i dwupienne oraz wiatropylne.
Pokrzywa jest rośliną leczniczą, a także paszową. Dla celów leczniczych zbiera się całe ziele lub tylko liście. Ziele ścina się w jednym sezonie wegetacyjnym trzykrotnie. Pierwszy raz tuż przed kwitnieniem, a potem gdy odrośnie na wysokość 20-30 cm. Przy zbiorze należy używać rękawic by się nie poparzyć. Trzeba przy tym uważać, aby nie zbierać jej w miejscach gdzie były czynione opryski na roślinę uprawną, lub w pobliżu szos i autostrad. Suszy się rozkładając cienką warstwą, by liście nie zaparzały się i nie ciemniały, najczęściej w warunkach naturalnych, lub w podwyższonej temperaturze nie przekraczającej 40�C.
Ziele pokrzywy zawiera: karotenoidy, flawonoidy, dużo chlorofilu, witaminę C i A, sole mineralne (potas, wapń i żelazo), garbniki, tłuszcze, węglowodany i białka.
Pokrzywa znana była już w starożytności. Używano ją szczególnie do tamowania krwotoków. Te właściwości pokrzy-
Pokrzywa jest również głównym surowcem w produkcji chlorofilu oraz naturalnym zielonym barwnikiem spożywczym. Dawniej służyła też do wyrobu mocnej przędzy, z której produkowano tkaniny i sita. Używana bywa także w kuchni, a przyrządza się ją podobnie jak szpinak.
33
Poziomka czasem również bywa nazywana czerwoną jagodą. Występuje u nas w lasach, na ich pobrzeżach, polanach, lub porębach leśnych. Jest ogólnie znanym owocem leśnym, byliną strefy umiarkowanej. Istnieje ponad 30 gatunków poziomek. Niektóre z nich znajdują się w uprawie ogrodowej. Jedne .rozmnażają się wyłącznie przez nasiona, inne również przez nadziemne rozłogi. Poziomka ma liście osadzone na pędzie skróconym, długoogonkowe, trójlistkowe. Każdy listek jest prawie owalny, brzegiem ząbkowany. Pędy kwiatowe posiadają około 10 cm wysokości. Na ich szczycie znajduje się kilka kwiatów pięciopłatkowych, białych, typowych dla rodziny różowatych. Kwitnie od maja do czerwca. Owoce podobne są kształtem do małej truskawki. Dojrzewają na nizinach w czerwcu, na terenach górskich w lipcu. Owoce posiadają intensywny, mocny aromat. Surowiec leczniczy to liście. Zbiera się je bez ogonków. Do zbioru wybiera się liście zdrowe i nieuszkodzone. Niekiedy zbiera się całe ziele.
Liście suszy się w warunkach naturalnych, rozłożone cienką warstwą lub w temperaturze podwyższonej, nie przekraczającej 50�C. Poziomka była w Polsce znana jako owoc i lek, od najdawniejszych czasów. Aączono z nią wiele przesądów i podań, a między innymi to, że swoją obecnością chroni od ukąszeń żmii. Dla celów leczniczych najlepiej nadają się gatunki dziko rosnące.
Liście poziomki zawierają: garbniki, flawonoidy, sole mineralne, witaminę C
Jest to roślina najczęściej w potocznej mowie zwana ślazem lekarskim lub po prostu ślazem. Występuje w dzikim stanie w południowej i środkowej Europie. U nas prawoślaz występuje w stanie naturalnym, ale jest również uprawiany. Jest to bylina o grubych, wrzecionowatych korzeniach. W pierwszym roku wytwarza rozetę liści, w drugim i następnych
i niewielkie ilości olejków eterycznych. W owocach znajdują się: karotenoidy, anto-cyjany, sole .mineralne, cukry, witaminy i kwasy organiczne, między innymi kwas salicylowy.
Poziomka należy do popularnych leków ludowych, szczególnie zapobiegających miażdżycy i nadciśnieniu oraz krwawym wylewom. Wykorzystywana była także przy kamicy nerkowej, w schorzeniach wątroby i żołądka oraz jelit. Czasem sproszkowanych liści używano również do przykładania na miejsca oparzone, a roztarte świeże owoce na egzemę.
Obecnie w ziołolecznictwie poziomka pospolita głównie stosowana jest jako środek, moczopędny i przeciwbiegunkowy. Często bywa używana w mieszankach, pomocniczo można ją stosować (szczególnie profilaktycznie) przeciwko miażdżycy, złej przemianie materii, przy piasku w nerkach.
Odwar sporządza się z 1 łyżki rozdrobnionych liści na szklankę wody i gotuje kilka minut. Pić należy po 1/2 szklanki trzy razy dziennie. Ziele poziomki z dodatkiem niewielkiej ilości owoców, po wysuszeniu, stanowi dobrą namiastkę herbaty, o przyjemnym zapachu i smaku. Owoce w stanie świeżym podawane są dzieciom anemicznym. Bywają także często stosowane do sporządzania maseczek kosmetycznych, ponieważ likwidują wypryski i zaczerwienienia. Niektórzy jednak bywają uczuleni na poziomkę, co objawia się przez występowanie wysypki.
również pędy kwiatowe. Pędy te są od dołu drewniejące, do 2 m wysokości, ulistnione. Liście prawoślazu są ogonkowe, ułożone na łodydze skrętolegle, prawie okrągłe 3 lub 5 klapowe, gęsto owłosione. Na szczytach pędów tworzą się w kątach łiści różowawe kwiaty, o 2-3 cm średnicy. Kwitnie w lipcu, sierpniu. Surowiec leczniczy stanowią korze-
Prawoślaz
lekarski Mthea officinalis L.
35
36
nie, które wykopuje się w drugim roku wegetacji w listopadzie, tuż przed zimq, lub przed ruszeniem wegetacji, wczesną wiosną (w marcu). Korzenie myje się pod bieżącą wodą, a następnie oskrobuje z wierzchniej warstwy naskórka (podobnie jak u marchwi czy pietruszki), kraje na 1-centymetrowe kawałki i suszy w podwyższonej temperaturze, nie przekraczającej 40 C. Niekiedy zbiera się dla celów leczniczych również liście, a nawet kwiaty. Warto prawoślaz uprawiać w ogródkach, lub na działkach rekreacyjnych. Rośnie nawet na glebach jałowych i piaszczystych, ponieważ pod tym względem, jak również pod względem warunków klimatycznych, nie jest wybredny.
Prawoślaz jest bardzo znanym lekiem ludowym, stosowanym od dawna przy kaszlu, chrypce, zapalnych stanach tchawicy, zapaleniu płuc, a nawet dezynterii.
Korzeń prawoślazu zawiera: śluzy, cukry, flawonoidy, saponiny, skrobię i pektyny.
Dzięki dużej zawartości śluzu stosowany jest najczęściej przy schorzeniach
górnych dróg oddechowych, jako prosty środek wykrztuśny, jak również przeciwzapalny. Czasem używany bywa w nieżytach żołądka i jelit. Można go również stosować do płukania jamy ustnej oraz przy oparzeniach, jako środek powlekający i łagodzący. Ma bowiem działanie zmiękczające i osłaniające. Dlatego również bywa używany do osłaniania jelit i żołądka przed niekorzystnym działaniem kwasów i zasad, w wypadkach zatruć nimi. Często stosuje się go przy zapaleniu ; błon śluzowych oraz przy nadkwasocie, I a również - zaparciach u osób starszych. I Zewnętrznie przy zapalnych stanach i skóry, na oparzenia, wrzody i czyraki, * jako środek zmiękczający. Wchodzi w skład takich leków ziołowych jak: Pectosan" i Neopectosan" oraz Nor-mogran". W warunkach domowych, prawoślaz najczęściej stosuje się w formie odwaru lub wywaru, przy suchym kaszlu, jako dobry środek wykrztuśny. W tym celu rozdrobniony korzeń prawoślazu rozgo-towuje się, a następnie cedzi i zagęszcza do konsystencji syropu; podaje się po małej łyżeczce co ikilka godzin.
Rumianek
L) O O O vJJLl l V/ Mat ricaria chamomilla L.
Rumianek pospolity rzadko występuje u nas w stanie naturalnym i często bywa mylony z innymi gatunkami rumianków rosnących u nas, podobnych a nie mających właściwości leczniczych. Dlatego też gdy chcemy zbierać go ze stanu naturalnego musimy mieć pewność, że właśnie jest to odmiana lecznicza. Rumianek pospolity często bywa także nazywany rumiankiem lekarskim, rumiankiem prawdziwym lub maruną. Należy on do roślin jednorocznych. Występuje często na polach uprawnych, miedzach i przydrożach, W dobrych warunkach wyrasta do 50 cm wysokości. Pędy posiada silnie rozgałęzione. Liście są pierzastodzielne, zwykle jasnozielone. Na szczytach pędów rozwijają się .koszyczki kwiatowe, posiadające okółek brzeżnych płatków białych, języcz-
kowych, a środek wypełniony kwiatami żółtymi, rurkowymi. Dno kwiatowe puste. Cała roślina posiada specyficzną intensywną woń. Kwitnie w stanie naturalnym od maja do jesieni, w uprawie w czerwcu. Ze względu na duże zapotrzebowanie surowca, roślina ta jest u nas uprawiana. Nadaje się doskonale do uprawy w każdym ogródku i na działce. Rośnie nawet na glebach jałowych i piaszczystych. Surowiec stanowią same koszyczki kwiatowe. Zbiera się je ręcznie, urywając tuż pod ich inasadą, lub zbierając specjalnymi zbieraczkami, tzw. grzebieniami. Zebrane koszyczki kwiatowe od razu rozkłada się cienką warstwą (kilkucentymetrową) do wysuszenia, bądz w warunkach naturalnych, w miejscach zaciemnionych, przewiewnych i ciepłych, bądz w tempe-
37

Rumianek pospolity
38
raturze podwyższonej, ale nie przekraczającej 40�C. Surowiec wysuszony należy przechowywać w miejscu suchym, ponieważ łatwo chłonie wilgoć.
Rumianek to jeden z najstarszych leków ludzkości. Już w starożytności używano go na różnorakie dolegliwości. Stosowano go również chętnie w średniowieczu. Od XV wieku zaczęto z niego otrzymywać olejek, który także stał się cennym lekiem. Rumianek kiedyś znany jako środek przeciwgorączkowy, uśmierzający bóle, szczególnie w chorobach żołądkowych i przy wszystkich stanach zapalnych skóry i błon śluzowych. Kwiaty rumianku pospolitego zawierają: olejek eteryczny, którego głównym, cennym składnikiem jest azulen, żywice, gorycze, kwasy organiczne, glikozydy, witaminy (między innymi witamina C), karotenoidy i sole mineralne.
Obecnie rumianek ma także duże zastosowanie w lecznictwie, szczególnie domowym i może być używany przy bardzo wielu schorzeniach, jako środek rozkurczowy przeciwzapalny. Głównie w chorobach przewodu pokarmowego, wątroby czy nerek. Używany bywa także przy wszystkich stanach zapalnych, do płuka-
Szałwia lekarska w stanie naturalnym występuje do dziś na wybrzeżach Morza Śródziemnego, skąd przywędrowała do nas w okresie średniowiecza. Od tamtych czasów znajduje się także u nas w uprawie. Doskonale nadaje się do pielęgnacji w małych ogródkach i na działkach. Jest to wieloletnia krzewinka około 50 cm wysoka. Pędy ma wzniesione, rozgałęzione. W dolnych częściach drewniejące, w górnych - zielone. Na nich osadzone są liście ogonkowe calobrzegie, wydłużone, na szczycie zwężające się i lekko zaokrąglone, pokryte, podobnie jak inne
nia jamy ustnej, w chorobach skóry i kobiecych. Służy do przemywania oczu. Jest dobrym środkiem przy dolegliwości żołądka na tle nerwowym. Stosuje się go tak w postaci herbatek do picia, jak i płukanek, a także inhalacji i kąpieli. W warunkach domowych jest niezbędny. Szczególnie tam gdzie są dzieci i osoby starsze. Ma także zastosowanie w weterynarii i homeopatii. Napar sporządza się poprzez zalanie 1 łyżki kwiatów 1 szklanką wrzątku i pozostawienie do naciągnięcia na 15-20 minut. Następnie napar odcedza się i pije w ilości po 1/4 szklanki 3 razy dziennie, lub używa do innych celów (okładów, nasiadówek, irygacji, płukań czy inhalacji).
Ze względu na właściwości dezynfekujące i przeciwzapalne dodaje się również rumianek w postaci naparu do kąpieli ziołowych. Ma on także właściwości rozjaśniające, co wykorzystywane jest przy myciu włosów, stąd wchodzi w skład szamponów przeznaczonych do jasnych włosów, kremów, jak również innych kosmetyków.
Należy również zaznaczyć, iż herbata rumiankowa jest chętnie pita w wielu krajach zamiast tradycyjnej herbaty chińskiej, czy indyjskiej.
części rośliny, szarymi włoskami. Młode liście są bardziej szarawe, starsze bardziej zielone. Na szczytach pędów w drugim i następnych latach tworzą się kwiatostany w formie Wosików z niebiesko--fioletowymi kwiatami. Kwiaty znajdują się w kątach liści. Szałwia kwitnie w końcu czerwca, początkach lipca. Surowcem leczniczym jest ziele lub liście. Ziele ścina się po raz pierwszy w momencie tworzenia się pąków kwiatowych, a następnie jeszcze raz lub dwa, w momencie gdy odrost ma już około 40 cm wysokości, tnąc 7-8 cm nad ziemią. Liście zbiera się ręcznie,
Szałwia
lekarska Salvia officinalis L.
39
obrywajqc je w miarę potrzeby, z zastrzeżeniem aby pozostawić na roślinie około 1/3. Tak ziele, jak i liście suszy się, albo w warunkach naturalnych, rozłożone cienkg warstwq, ponieważ sq mięsiste i nieco lepkie, na papierze lub sicie, lub w temperaturze podwyższonej, lecz nie przekra-czajqcej 35�C. Dobrze wysuszony surowiec powinien przy zgniataniu trzeszczeć w palcach.
Szałwia, podobnie, jak rumianek, znana już była dobrze jako lek w starożytności.
Szałwia lekarska
W dawnej Grecji opisano wiele jej gatunków. W tamtych czasach symbolizowała cnoty domowe. Uważano jq również wówczas za środek na bezpłodność. W średniowieczu uprawiana była we wszystkich ogródkach przyklasztornych w całej Europie. Stqd przeszła do małych ogródków domowych. Wiqzano z niq nawet powiedzenie Tego śmierć nie ubodzie, kto ma szał-wiję w ogrodzie". Okadzano niq także pomieszczenia.
Surowcem sq zarówno liście, jak i ziele szałwi. Zawierajq one: olejek eteryczny, garbniki, gorycze, kwasy organiczne, saponiny, witaminy (między innymi wit. C) i sole mineralne.
Szałwia ma działanie przeciwzapalne, antyseptyczne, a nawet przeciwcukrzycowe. Należy więc do wielostronnie działajqcych leków i stqd tak często u nas stosowanych. W warunkach domowych używana jest najczęściej jako środek dezynfekujqcy i prze-ciwbakteryjny, przeciwzapalny, do płukania ust i gardła, przy anginach i nieżytach krtani oraz przekrwieniach błon śluzowych i ropnym zapaleniu dziqseł. Zewnętrznie stosuje się także przy ranach i czyrakach, ropniach i oparzeniach skóry -w postaci okładów lub przemywań. Czasem szałwia używana jest jako środek regulujqcy trawienie. Wchodzi w skład wielu mieszanek ziołowych.
Stosuje się głównie napar, sporządzony z 1 łyżki rozdrobnionych liści lub ziela które zalewa się 1 szklanką wrzqtku. Napar powinien naciqgać 15-20 min. pod przykryciem lub w termosie.
W kuchni szałwia znajduje zastosowanie jako przyprawa. Używa się jej szczególnie do mięs tłustych, takich jak baranina, kaczka, wieprzowina. Należy jq stosować w umiarkowanej ilości także do farszów, dla zaostrzenia smaku. W lecie powinna być używana głównie w stanie świeżym. Ryby morskie natarte szałwią tracq swój charakterystyczny zapach.
40
Tymianek właściwy
Thymus vulgaris L.
I
Tymianek właściwy
41
Tymianek czosem u nas nazywany jest także tymianefr. I"b tymiankiem pospolitym. Podobnie jak szałwia, jest to roślina pochodzenia śródziemnomorskiego, wprowadzona u nas do uprawy i zaaklimatyzowana. Jest bliskim krewniakiem występującej u nas w stanie naturalnym macierzanki, do której jest podobny nie tylko pod względem botanicznym, ale także właściwości leczniczych. Tymianek jest małą, zi-motrwałą krzewinką, dochodzącą do wysokości około 40 cm. Pędy posiada drobne, rozgałęzione od dołu, drewniejące. Liście ma drobne, owalne, skórzaste. Kwiaty zebrane są na wierzchołkach pędów, mają kolor liliowo-różowy. Kwitnie w lipcu.
Tymianek był znany i uprawiany już w starożytnym Egipcie, w Grecji i Rzymie. Ceniono go jako roślinę leczniczą. Był symbolem siły. Wchodził w skład napojów miłosnych, balsamów i kadzideł. Także w średniowieczu był znanym lekiem i przyprawą. Uprawiano go początkowo w ogrodach przyklasztornych a potem coraz częściej także w ogrodach możnych świeckich.
Surowcem leczniczym jest ziele tymianku. Ścina się je na początku kwitnienia, a potem jeszcze raz lub dwa razy, podobnie jak szałwię, w miarę odrastania. Wysycha łatwo w temperaturze pokojowej. O ile suszy się go w temperaturze podwyższonej to nie powinna ona przekraczać 35�C.
Ziele tymianku zawiera: olejki eteryczne, gairbniki, gorycze, flawonidy i sole mineralne oraz kwasy organiczne. W medycynie łudowej stosowano tymianek przy biegunkach, jako środek dezynfekujący przewód pokarmowy oraz jako lek wykrztuśny przy kaszlu i zaflegmieniu dróg oddechowych, a także przeciwko astmie. Obecnie tymianek jest składnikiem wielu mieszanek ziołowych i innych leków (np. syropów).
Stosuje się go obecnie również przy nieżytach dróg oddechowych przy tzw. suchym łcaszłu". Ma on właściwości dezyn-
fekujące i służy także do robienia kompresów i okładów w schorzeniach skórnych, często też bywa używany do płukania gardła i jamy ustnej w stanach zapalnych dziąseł. Stanowi także dobry dodatek do odkażających kąpieli ziołowych. Wchodzi w skład takich leków ziołowych jak Sep-tosan" i Neopektasan".
Napar sporządza się z płaskiej łyżki rozdrobnionego ziela zalanego szklanką wrzątku i pozostawia do naciągnięcia przez 15-20 min. W warunkach domowych jest to dobry środek szczególnie do płukania gardła i jamy ustnej, oraz poprawiający apetyt i trawienie. Pije się go po 1/3 szklanki 3 razy dziennie.
Dla odkażania i dezynfekcji skóry oraz pobudzenia krążenia stosuje się czasem kąpiele ziołowe z tymianku, parząc no jedną wannę około 30 dkg ziela w kilku litrach wody, a po odcedzeniu wlewa do wanny.
Przyjmowanie do wewnątrz nadmiernej ilości tymianku jest szkodliwe. W kuchni tymianek ma zastosowanie jako przyprawa, tak w stanie świeżym, jak i po wysuszeniu. Dodaje się go do mięs takich jak pieczeń czy gulasz oraz do farszów mięsnych, kotletów, sosów, ryb a nawet niektórych zup np. rosołów, jak również niektórych marynat. W krajach południowych i zachodnich w stanie świeżym dodawany jest do sałatek. Gotowany z rybami morskimi, podobnie jak szałwia, usuwa ich woń.
42
Przyprawy ziołowe
Już w spisie roślin leczniczych nadających się do naszej domowej apteczki, wymienia się wiele ziół, które mają nie tylko zastosowanie jako leki, ale również jako przyprawy (melisa, mięta, szałwia, czy tymianek).
Wszystkie one, odpowiednio zastosowane w naszych codziennych potrawach, mają niebagatelny wpływ na układ trawienny. Przy częstym ich spożywaniu wprowadzamy bowiem do organizmu składniki, które wywołują łaknienie, poprawiają trawienie, a czasem mają jeszcze dodatkowo działanie uspokajające, lub wiatropędne. Wraz z nimi, choć w niewielkich ilościach wprowadza się do organizmu również liczne mikroelementy i witaminy, których brak powoduje różne niedomagania.
Kuchnia polska nie należy do lekkostrawnych. Jest stosunkowo tłusta i obfita. Jadamy też najczęściej w pośpiechu, a to wymaga dostarczenia tym posiłkom pomocniczych składników, aby stały się dobrze przyswajalne przez organizm. Choroby układu trawiennego, takie jak owrzodzenia, stany zapalne czy po prostu permanentne niestrawności stały się dość powszechne.
Nawet ci, którzy jadają w dnie powszednie w stołówkach mogą swoje posiłki uzupełniać przyprawami, lub dodawać te składniki do śniadań i kolacji spożywanych W domu. Tajemnice smakowitości potraw, przyrządzanych przez nasze babki, polegały bowiem głównie na umiejętnym stosowaniu przypraw. Smak, zapach i barwa to trzy elementy wpływające wyraznie na apetyt i trawienie. Choć są to jedynie dodatki, a więc znikome pod względem objętościowym, to jednak odgrywają w naszym organizmie poważną rolę. Ich powiązanie z lekiem ziołowym jest ścisłe.
W naszej książeczce trudno jest zmieścić całą wiedzę na temat stosowania przypraw, ponieważ prawie każda potrawa może być nimi urozmaicona. Nie jest też naszym celem sporządzanie książki kucharskiej.
Wobec tego zatrzymamy się jedynie na kilku bardziej znanych i przydatnych w naszej kuchni ziołach przyprawowych.
43
Arcydzięgiel
litwor
Archangelica officinalis Hoffm.
Arcydzięgiel - litwor jest roślinq naszego klimatu, jeszcze gdzieniegdzie u nas występującą w stanie dzikim. Często nazywany bywa także dzięglem lekarskim, litworem, anżeliką, lub angielskim korzeniem. Niekiedy mylony jest z występującym częściej dzięglem leśnym. Arcydzięgiel -litwor jest obecnie też uprawiany. Uprawa jego jest łatwa. Dlatego może być również wprowadzony na działki i do małych ogródków. Dla jednego gospodarstwa domowego całkowicie wystarcza uprawa kilku roślin. Jest to zioło dwuletnie, w pierwszym roku wytwarzające rozetę dużych, ogonkowych, pierzastodzielnych liści. Rozeta taka ma ponad 1 metr średnicy. W drugim roku, już wczesną wiosną, wyrasta pęd kwiatowy do 2 m wysokości, z dużymi kulistymi baldachami zółto-zielo-nych kwiatków, w odróżnieniu od dzięgla, leśnego, który ma baldachy płaskie. Kwitnie od maja do lipoa. Pod ziemią wytwarza gruby, walcowaty, często rozwidlony korzeń. Roślina ginie po kwitnieniu. Surowcem przyprawowym są głównie ogonki liściowe, rzadziej korzeń. Korzenie są natomiast surowcem leczniczym. Cala roślina odznacza się silnym aromatem.
Główne związki zawarte w roślinie to: olejki eteryczne, nadające mu wspomnianą woń, gorycze, garbniki i kwasy organiczne. Arcydzięgiel używany był w średniowieczu do usuwania trucizn z organizmu. Wierzono, że wykopane i noszone przy sobie korzenie chronią przed chorobami, a żucie ich broni przed epidemiami. Obecnie arcydzięgiel należy do niezbyt u nas znanych przypraw ziołowych. Tylko wykwalifikowani kucharze i dobre gospo-
dynie znają go jeszcze jako tzw. anżeli-kę" do przybierania tortów i ciast oraz jako dodatek do keksów. Ciastom nadaje przyjemną, specyficzną woń. W tym celu ścina się młode liście o kruchych jeszcze ogonkach, odrzuca same blaszki liściowe, a ogonki dzieli na skośne 1-2 cm kawałki i zanurza na kilka godzin w roztworze kwasku cytrynowego, soku cytrynowego łub roztworu octu. Następnie odsącza się, gotuje z cukru syrop ,,do nitki" i zanurza w nim arcydzięgiel, iagotowuje i odstawia. Następnego dnia powtarza się gotowanie po raz drugi i po raz trzeci, a następnie składa, podobnie jak konfitury, do słoików. W nadmiarze pozostałego syropu można smażyć następne partie arcydzięgla. Wódki i likiery ziołowe z dodaniem suszonego korzenia arcydzięgla zyskują znacznie na smaku i aromacie. Suszone owoce i liście dodawane bywają w niewielkiej ilości także do niektórych sosów i sałatek, a nawet do zup. Tłuczone nasiona można także dodawać, zamiast wanilii, do słodkich mlecznych deserów. Na zielonych pędach i liściach sporządza się wino anżeli-kowe", mające także właściwości lecznicze. Należy bowiem zaznaczyć, iż jest to ważna roślina lecznicza. W lecznictwie jest używany jednak wyłącznie korzeń. Pobudza on czynności wydzielnicze (zwiększa wydzielanie moczu i potu, a szczególnie soków żołądkowych), wzmacnia system nerwowy oraz działa wiatropędnie. Jest dobrym lekiem w nerwicy wegetatywnej. Użyty zewnętrznie podrażnia skórę i działa przeciwbólowe (przy nerwobólach i bólach gośćcowych).
Należy dodać, że u niektórych osób świeży sok arcydzięgla wywołuje alergię.
44
�ON45.V
Arcydzięgiel litwor
45
Biedrzeniec anyż
Pimpinella anisum L.
46
Jest to roślina nazywana także anyżem lub anyżkiem, pochodząca z południowo--wschodniej Azji. W Polsce anyż uprawiany byl już w średniowieczu w rejonach południowo-wschodnich. Dziś jest to roślina prawie u nas nieznana. Nadaje się jednak do uprawy w małych ogródkach i na działkach. Należy do roślin jednorocznych. W -początkowym okresie rozwoju tworzy rozetę okrągławych, brzegiem ząbkowanych liści, a następnie wybija w pędy kwiatowe często rozwidlające się. Liście łodygowe sq pienzastodzielne. Na szczytach pędów tworzą się kwiatostany w formie baldachów, składających się z drobnych, małych kwiatków. Kwitnie w lipcu, a owocuje w sierpniu. Owoce te są drobne, brunatnoszare o kształcie gruszkowatym. Surowiec przyprawowy stanowią suche owoce. Anyż należy do naj-dawniej uprawianych roślin w rejonie śródziemnomorskim. Znany był również w starożytnych Chinach i Indiach. Uważano go za antidotum przeciw zatruciom, a także jako środek mlekopędny. W Europie uprawę jego rozpowszechnili prawdopodobnie benedyktyni, siejąc go w swoich ogrodach. Uważano wówczas, że owoce anyżu wpływają na ogólną radość życia i na apetyt.
Od dawna stosowano go jako przyprawę

Choć pochodzi ona z rejonu śródziemnomorskiego jest to gatunek od lat u nas zadomowiony i uprawiany bez większych trudności. Należy do roślin jednorocznych, dochodzących do 40 cm wysokości, o łodygach w górnej części rozgałęzionych, wziesionych. Liście posiada pierzastodziel-ne. Kwiaty stosunkowo nikłe, biało-niebie--sko-żółtawe, pięciopłatkowe, umieszczone na szczytach pędów. Owocem są mieszki, w których znajdują się drobne, kanciaste, czarne nasiona o pomarszczonej powierzchni. Ważne jest odróżnienie czarnuszki siewnej od czarnuszki polnej, u nas występującej niekiedy jako chwast, oraz
do ciast, którym nadawał specyficzny aromat i smak. Liście używano i do dziś używa się na Wschodzie jako dodatek do sałat i ozdoby półmisków, a owoce żuje się dla odświeżenia oddechu. Na indyjskich liniach lotniczych podaje się go zamiast cukierków w czasie lotu. Można dodawać go do biszkoptów, kompotów, a nawet potraw z grzybów. Wchodzi w skład różnych przypraw ziołowych, m.in. curry". Dodawany jest przy wypieku keksów i pierników, a także do słodkich le-gumin. W dawnych wiekach służył u nas do zaprawiania gorzałki (XV i XVI wiek), a następnie wódki anyżówki i niektórych likierów.
Owoce anyżu zawierają: olejek eteryczny (z cennym składnikiem anetolem), tłuszcze, węglowodany i białka. Z owoców anyżu wyrabia się olejek anyżowy, który może być stosowany jako dodatek do wódek gatunkowch. Jest on wykorzystywany także w lecznictwie, jest bowiem środkiem mleko i wiatropędnym oraz poprawiającym trawienie. Znany jest także jako środek wykrztuśny dodawany do aptecznych mikstur. Zewnętrznie olejek anyżowy działa odkażająco i toksycznie także na pasożyty skóry (świerzb).
czarnuszki damasceńskiej, należącej do roślin ozdobnych, której domieszka jest bardziej -szkodliwa, gdyż w uprawie tłumi inne gatunki.
Czarnuszka siewna kwitnie w lipcu-sier-pniu. Owocuje we wrześniu. Surowcem są wyłącznie nasiona. Jest ona w pierwszym rzędzie rośliną przyprawową, niekiedy stosowaną także w lecznictwie ludowym. Znana była w starożytności i średniowieczu, kiedy to nazywano ją czasem czarną kolendra". Nasiona czaimuszki zawierają: saponiny, olejek eteryczny i olej tłusty, garbniki i alkaloidy.
Czarnuszka
siewna Nigella sativa L.
47
Jest to przyprawa o smaku gorzkawym, ostrym i korzennym oraz specyficznym zapachu. Czarnuszka używana jest powszechnie na południu i na wschodzie. Przypisywano jej tam nawet magiczne właściwości ochrony przed czarami. U nas obeonie coraz rzadziej używa się jej jako dodatku do pszennego pieczywa, któremu nadaje pikantny smak. Może stanowić także dodatek do niektórych tłustych mięs.
Niezależnie od tego używana jest w lecznictwie ludowym, jako środek pobudzający trawienie, poprzez wzmożone wydzielanie soków żołądkowych. Wpływa na zwiększenie wydzielania żółci oraz mleka u karmiących matek. Bywa czasami używana jako środek moczopędny. Niektórzy polecają ją też jako lek na reumatyzm i środek przeciwrobaczy. Ma również zastosowanie w homeopatii.
1

Czarnuszka siewna
48
Cząber ogrodowy
Satureia hortensis L.
1 ^^
f-l A W /I\A2
^\fw5^ 1 -)^; "V. ^ /fóLo W/sM~>
%
f f Cząber ogrodowy
!
Roślina ta niekiedy nazywana jest także cząberkiem lub satureją. Pochodzi z Azji Mniejszej i wybrzeży Morza Śródziemnego. Należy do 'roślin jednorocznych. Pędy ma silnie rozgałęzione, do 30 cm wysokości. Liście ma łodydze są ustawione naprzeciwległe. Są one równowąskie, lancetowato zaostrzone, bezagonkowe, o długości około 3 cm. Na powierzchni liści wyraznie zaznaczają się ciemniejszymi punktami gruczołki olejkowe. Nikłe, białoróżo-we kwiatki osadzone są na końcach pędów. Kwitnie w lipcu. Caia roślina ma odcień zielonawo-szarawy. Jest to roślina dobrze zaaklimatyzowana w naszych warunkach, nadająca się do uprawy w małych ogródkach i na działkach. Ziele ścina się w początku kwitnienia i suszy w temperaturze 40�C.
W średniowieczu roślina ta została sprowadzona z południa przez zakonników. Stanowiła wówczas nie tylko przyprawę, ale również lek i wchodziła w skład tzw. afrodyzjaków".
Czosnek pospolity
Jest to roślina znana i uprawiana powszechnie w naszych ogródkach. Należy do roślin cebulowych. Surowiec stanowią tu cebule wykopane po częściowym zmarnieniu części nadziemnej. Składają się one z kilku lub kilkunastu ząbków". Jest to również roślina olejkowa. Zawartość oleku dochodzi do 0,4 proc. W jego skład wchodzi 12 związków siarkowych, nadających rnu specyficzny ostry smak i zapach. Czosnek zawienra też cukier, białko, sole mineralne, witaminę C I specjalne związki fitosterole i fitortcy-dy.
Surowcem przyprawowym i leczniczym jest ziele cząbru, które zawiera: olejki eteryczne, garbniki, śluzy i sole mineralne. W kuchni jest używane jako ziele świeże, jak również suszone. Potrawom dodaje intensywnego, pikantnego smaku. Używany bywa jako dodatek do zup: grochowej, fasolowej i ziemniaczanej oraz do tłustych mięs. Czasem doprawia się nim placki lub babkę ziemniaczaną. Należy go zawsze dodawać pod koniec przyrządzania potraw i nie gotować. Wchodzi w skład pieprzów ziołowych i bułgarskiej czubry-cy". Służy także jaiko składnik do aromatyzowania octu ziołowego.
W medycynie ludowej używany jako środek pobudzający wydzielanie soków trawiennych i lek przeciwskurczowy oraz zmniejszający fermentację jelitową. Stosowany czasem bywa przy bólach żołądka, wzdęciach i niestrawności. Działa również wiatropędnie, przeciwzapalnie i przeciwbiegunkowe.
Allium sativum L.
Czosnek dodaje się do potraw mięsnych, jarzynowych, rybnych, wędlin a nawet zup, a także do konerwowania ogórków. Stanowi on też dodatek do przypraw ziołowych.
Niemałe znaczenie odgrywa czosnek w medycynie, szczególnie Dalekiego Wschodu i Południa, gdzie stosowany był od niepamiętnych czasów, zwłaszcza jako środek anłybakłeryjny i zwalczający ameby. Często leczono nim gruzlicę i stosowano jako odżywkę. Używano go także w medycynie ludowej jako środka odkażającego przewód pokarmowy. Stosuje się go
50
przy nieżytach oskrzeli, przewlekłych biegunkach. Zapobiega miażdżycy i nadciśnieniu. Na oparzenia robi się czasem okłady z soku czosnkowego.
Cyganie uważają, że czosnek zapobiega zawrotom głowy, jest znakomitym lekiem przy zaziębieniu i katarze, a także nadaje się na okłady przy bolesnych odciskach.
Na Syberii uprawia się dużo czosnku słusznie uważanego za dobry środek przeciwko szkorbutowi i cenne zródło witaminy C.
W Polsce z czosnku produkuje się również preparaty farmaceutyczne takie jak Aliostabil 1 Aliofil. Aliostobi! jest to alkoholowy wyciąg z czosnku używany głównie :przy miażdżycy. Aliofil produkowany jest w formie drażetek.
Przy chorobach .żołądka, woreczka żółciowego lub wątroby, czosnek należy używać z dużym umiarem.
Dla zabicia nieprzyjemnego zapachu dobrze jest zjeść łyżeczkę siekanej notki pietruszki, lub zgryzć kilka ziarenek kawy.
51
^^^
I Estragon
Artemisia dracunculus L.
Estragon
W zasadzie poprawna jego nazwa, ale mało dotąd znana to b/lica estragonawa. Czasem bywa u nas również nazywany bylicq głupich, dra-gamkiem lub dragunem. Roślina ta pochodzi z południowo-wschodniej części Azji Centralnej. Jest to bylina o bogato rozbudowanym systemie podziemnym, na który składają się korzenie i podziemne rozłogi. Pędy nadziemne, zimą obumierające, są sztywne, wzniesione, do 1,5 m wysokie. Liście są siedzące, równową-skte, omszone, czasem lekko zwisające. Kwiatostany posiada skupione w luznych wiechach i składające się z drobnych kulistych koszyczków kwiatowych, znajdujących się na szczytach pędów. Kwiatki rurkowe sq nikłe, żółtawe. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Cała 'roślina odznacza się silnym aromatem, szczególnie po wysuszeniu.
Estragon uprawiany jest zarówno w Europie, jak też Azji i Ameryce. W naszym klimacie rośnie dobrze i rozmnażany jest wegetatywnie wyłącznie z rozłogów. Nadaje się do uprawy w małych ogródkach i na dziatkach.
Ziele kilkakrotnie ścina się w miarę jego odrastania (po raz pierwszy przed rozwinięciem się pączków kwiatowych) i suszy w warunkach naturalnych pod dachem, lub w temperaturze podwyższonej nie przekraczającej 40�C. Przechowywać go lepiej w całości, a następnie kruszyć odrzucając części zdrewniałe. Zawiera: olejek eteryczny (w nim związek zwany estra-golem), terpeny, aldehydy, garbniki, enzymy i gorycze.
52
oraz sole mineralne, a także witaminy w stanie świeżym (witamina C). Jest to roślina używana również w lecznictwie ludowym. Był to środek pobudzający lepsze trawienie, jak również moczopędny i prze-ciwmiażdżycowy. W swoim czasie uważano, że chroni przed smokami, wężami jadowitymi i czarami.
Od średniowiecza już estragon był uprawiany w całej Europie w ogrodach, stąd obecnie spotykany bywa także w stanie zdziczałym jako chwast.
Estragon należy do przypraw szczególnie znanych w krajach południowych i zachodnich, gdzie używany jest w dużej ilo-
Jest to roślina bardzo często nazywana u nas także kolendrem, lub niekiedy pieprzem polskim. Pochodzi z Bliskiego Wschodu i wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego. Należy do roślin jednorocznych. Pędy ma wzniesione do 70 cm wysokie, w górze rozgałęzione. Pierwsze liście sq prawie okrągłe, dalsze pierzastodzielne, ząbkowane, jasnozielone. Dolne liście sq ogonkowe, górne siedzqce. Kwiaty znajdu-jq się ma szczytach pędów w baldachach, pięciopłatkowe, białe lub różowawe. Owocem jest okrągła rozłupka o średnicy około 5 mm, przy naciskaniu rozpadająca się na dwie połówki. Cała roślina w okresie wzrostu, a zwłaszcza w okresie kwitnienia, charakteryzuje się niemiłym, pluskwianym zapachem. Dojrzałe owoce tracq ten zapach i zmieniają go na przyjemny ber-gamutowy.
Kolendra jest rośliną uprawianą u nas na szerszą skalę, mającą zastosowanie w lecznictwie, perfumerii i w kuchni. Należy do silnie nektaryzujqcych i chętnie oblatywanych przez pszczoły. Nadaje się dobrze do uprawy w małych ogródkach, ponieważ nie jest wymagająca tak pod względem glebowym, jak i klimatycznym, zawodna jest tylko ze względu na choroby.
ści do wszystkich sałat i potraw jarzynowych, a także mięsnych. Świeże liście dodaje się tam także do sosów oraz masła ziołowego, któremu dodajq specyficznego aromatu. Białe mięso, kraby, a nawet omlety przyprawia się również suszonym zielem estragonu. Bywa także dodatkiem do musztardy, octu estragonowego i marynat. Ponieważ jest bardzo aromatyczny dawkować go należy z umiarem, łqczqc z innymi przyprawami ziołowymi. Ocet estragonowy otrzymuje się w sposób bardzo prosty, poprzez włożenie do zwykłego octu gałązki suszonego lub świeżego estragonu, który trzymać należy do momentu, gdy ocet nabierze aromatu.
Zbiera się owoce kolendry, rzadziej ziele. Kwitnie w lipcu. Owoce zawierają: olejek eteryczny (a w nim związek linalol), białko, oleje, sole mineralne (wapń, fosfor), witaminy.
Kolendra należy do najstarszych roślin leczniczych i przyprawowych. Znana była już w starożytności w Indiach, Egipcie i Palestynie oraz Grecji i Rzymie. Wzmianki o niej znajdują się już w hinduskich księgach pisanych samskrytem, egipskich papirusach, Biblii i greckich księgach. W średniowieczu wchodziła w skład napojów miłosnych i kadzideł. Od XV wieku zaczęto kolendrę uprawiać w całej prawie Europie.
Obecnie jest przyprawą kuchenną, używaną najczęściej na południu i wschodzie. Posiada specyficzny zapach korzenno--stodkawy. U nas bywa stosowana przy konserwowaniu kapusty czerwonej, ogórków. Jest składnikiem przyprawy curry", przypraw piernikowych. Służy do peklowania mięs, jak również do produkcji likierów. Owoce utłuczone mogą być dodawane w niewielkiej ilości do pieczeni wołowej i baraniny oraz stosowane przy wyrobie wędlin (szczególnie niektórych kiełbas) i pasztetów. Zielone młode listki kolendry
Kolendra
siewna Coriandrum sativum L.
53
podawane są jako dodatek do mięsa. Nasiona w niektórych krajach były dodatkiem przy produkcji piwa dla nadania mu aromatu. Kolendra znajduje zastosowanie także w perfumerii, przy wyrobie perfum i środków piorących.
W medycynie kolendra jest znanym 1 cenionym lekiem pobudzającym trawienie poprzez zwiększanie wydzielania soków żołądkowych, oraz środkiem wiatropędnym i mlekopędnym. Wchodzi w skład wielu leków ziołowych.
Kolendra siewna
54
Kminek
ZWyCZajny !03H? �,"! L.
Kminek należy do roślin dobrze na ogół i kszą skalę i nawet eksportowany. Posiada
znanych gospodyniom. Nazywany bywa | także miejscowe odmiany hodowlane, od-,
również kminem lub karolkiem. Do dziś j znaczające się darodnością owoców i wy-
występuje u nas na żyznych, wilgotnych I soką zawartością olejku. Jest to roślina
łąkach. W Polsce jest uprawiamy na wię- ' dwuletnia. W pierwszym roku wytwarza
55
gęstą rozetę pierzastodzielnych liści, zbliżonych nieco pokrojem do marchwi, a w roku następnym już w maju wybija w pędy kwiatowe, w górnej części rozgałęzione, o wysokości do 1 m. Pędy te mają często odcień czerwieni. Drobne, białe lub różowawe, kwiatki osadzone są w balda-chach. Owoce kminku sq wydłużone, pół-księżycowate, brunatno-szare. Dojrzewają w końcu czerwca, początku lipca. Roślina wytwarza gruby walcowaty korzeń, w którym na zimę gromadzi składniki pokarmo-we. Surowcem przyprawowym, a takie leczniczym, są suche owoce. Zawierają one: olejek eteryczny (a w nim ważny składnik korwon), tłuszcze, białka i cukry, sole mineralne, kwasy organiczne, witaminy i enzymy.
Kminek należy do najstarszych roślin zielarskich naszej strefy klimatycznej. Używały go już plemiona słowiańskie i germańskie. Kiedyś uważano kminek za roślinę czarodziejską, chroniącą człowieka przed czarami i demonami. Wchodził także w skład napojów miłosnych. Jest rośliną
Ogórecznik należy do roślin mało u nas znanych. Jest to roślina jednoroczna, pochodząca z południowej Hiszpanii, w swoim czasie rozpowszechniona w uprawie w całej Europie. Stąd na naszym terenie występuje czasem w formie zdziczałej. Wyrast do 1 m, jest mięsisty, soczysty, owłosiony szczeciniastymi włoskami. Pędy ma wzniesione, rozgałęzione, grube. Liście dolne są owalne, ogonkowe, górne siedzące. Kwiaty tworzą się na szczytach pędów w baldachogronach. Są stosunkowo duże, niebieskie pięcjopłatkowe, z fioletowymi pręcikami. Korzeń posiada ogórecznik gruby, palowy. Cała roślina odznacza się intensywnym zapachem świeżych ogórków. Jest to roślina przyprawowa, lecznicza, a także ceniona przez pszczelarzy, ponieważ należy do wybitnie miodo-dajnych. Dla cełów przyprawowych zbiera się głównie liście, łub świeże ziele, nato-
przyprawową, ale również leczniczą. Kiedyś stosowany był jako lek wiatropędny, zapobiegający wzdęciom, pobudzający wydzielanie soków żołądkowych. Używano go także przeciw skurczom dla wywołania apetytu i laktacji u karmiących matek.
Obecnie stanowi jedną z najpopularniejszych przypraw kuchennych, używanych jako dodatek do pieczywa, kwaszonej kapusty, sosów, zup (kminkowa) oraz tłustych mięs (pieczony schab). Dodawany jest także do surówek, twarogu, topionego sera, ćwikły. Przed użyciem dabrze jest zmieszać go z solą lub zemleć. W przemyśle spirytusowym stanowi on dodatek do wódek gatunkowych i likierów (nasiona zielone, jeszcze niedojrzałe). Przechowywać go najlepiej w suchym i ciemnym miejscu.
Dziś w medycynie kminek stosuje się niekiedy w zaburzeniach trawiennych u dzieci i osób starszych. Wchodzi również w skład mieszanek takich jak Normosan" i Digestosan". Jest dobrym środkiem mle-kopędnym i wiatropędnym.
miast w lecznictwie używane jest głównie ziele suszone. Suszy się je w temperaturze podwyższonej do 40�C.
Ogórecznik zawiera: śluzy, saponiny, garbniki, żywice, krzemionki i sole mineralne (związki potasu i magnezu), kwasy organiczne (jabłkowy, cytrynowy), witaminę C oraz karoten. W kwiatach znajduje się nieco olejku eterycznego.
Znany był już w starożytności i średniowieczu. Dodawano go do wina, aby wzmóc wigor żołnierzy przed bitwą, ponieważ uważano, że podnosi ducha i rozpędza smutek.
Obecnie, w niektórych krajach rozpowszechniony jest jako roślina przyprawowa. Dodaje się go do sałatek, chłodnika, barszczu ukraińskiego. Czasem stosuje się go do aromatyzowania nalewek, win i napojów chłodzących. Kwiaty je się utarte z cukrem, lub dodaje przy produkcji likie-

Ogorecznik
lekarski >B04> officinalis L.
M
rów. Służy tafcże do aromatyzowania octu i jako dodatek do majonezów i sosów.
Niekiedy świeże liście przyrządza się podobnie jak szpimak, na jarzynę. Świeżymi liśćmi można także doprawiać masło, otrzymując masło tzw.. ogórecznikowe".
Suszone ziele natomiast dodaje się jako przyprawę do potraw z kabaczka lub do zapiekanek. We Francji suszone liście ogórecznlka stanowią również namiastkę
Jest to roślina pochodzenia amerykańskiego (Meksyk), często nazywana również u nas pieprzowcem rocznym, lub pieprzem tureckim (ponieważ do nas przywędrowała z Turcji). Papryka ostra należy do roślin jednorocznych, o stosunkowo długim okresie wegetacji. Dlatego też w uprawie często bywa traktowana podobnie jak pomidory. Nadaje się dobrze do prowadzenia w ogródkach przydomowych i na działkach. Roślina wyrasta na wysokość około 40 cm. Pędy ma wzniesione, rozgałęzione. Na nich znajdują się eliptyczne ogonkowe liście, ostro zakończone i gładkie. W kątach liści tworzą się pączki kwiatowe. Kwiaty są białawo-żółtawe, zwisające. Owocem jest zewnętrznie skórza-sta, a wewnętrznie mięsista jagoda ze znajdującymi się w środku nasionami. Owoce bywają różnych kształtów i barwy, zależnie od odmiany (małe i duże, wydłużone lub okrągłe) na ogół odmiany o owocach drobnych są w smaku ostrzejsze, bardziej piekące). Dojrzałe owoce posiadają róine odcienie barw, najczęściej jednak s4 intensywnie czerwone. Papryka ostra KVitnie w lipcu, sierpniu, a dojrzewa od sierpnia aż do pierwszych przymrozków.
herbaty. W medycynie ludowej ogórecz-nik był znany jako lek na nerwicę i stosowany przy wyczerpaniu nerwowym. Tak świeżych jak suszonych liści używano kiedyś przy podagrze, gośćcu i chorobach skórnych. Obecnie stosowany jest jako środek przeciwzapalny, lek wykrztuśny, powlekający a nawet lekko przeczyszczający. Korzysta z niego również homeopatia. Niekiedy bywa też traktowany jako roślina ozdobna.
Należy tak do roślin warzywnych, jak przyprawowych i leczniczych. Zbiera sit wyłącznie dojrzałe owoce i używa w stanie świeżym, lub suszy w podwyższonej temperaturze nie przekraczającej 40�C. Papryka ostra zawiera: kapsaicynę, olejek, kamotenoidy (prowitamina A), duże ilości witaminy C, w mniejszych ilościach Bj, Bj i E oraz kwasy organiczne (np. kwas cytrynowy).
Papryka ostra uprawiana była od niepamiętnych czasów przez tubylcze plemiona Indian tropikalnej Ameryki. W czasie wypraw Kolumba została przywieziona początkowo do Hiszpanii (stąd na Zachodzie zwana jest hiszpańskim pieprzem), a następnie rozeszła się po południowej Europie i dalej.
Jest to bardzo rozpowszechniona przyprawa krajów południa. I' nas znalazła aprobatę dopiero w ostatnich latach. Ze względu na dużą zawrtość witamin, używana jest głównie w stanie świeżym do przyrządzania sałatek i sosów. Niezależnie od tego, dodawana bywa do wielu potraw, tak w stanie świeżym, jak i suszonym, aby im nadać ostrość i pikantność a więc: do
Papryka
OoXl?Cl Capsicum annum L.
58
sosów, mięs, ryżu i zup, w połączeniu z jarzynami (np. i kabaczkiem).
Używana jest do marynowania, dodawana do wędlin (paprykowana słonina). Stanowi też główny składnik pieprzu ziołowego. Z dnia na dzień mnoży się ilość nowych, zapożyczonych z południa, przepisów na potrawy z papryki. Dojrzałe owoce mają również zastosowanie w medycynie. Dzięki zawartej w niej kapsaicynie działa draż-
Rozmaryn jest najbardziej u nas znany jako 'roślina doniczkowa, trochę już zresztą dziś zapomniana. Jest to mała, do 30 om wysokości zimotrwała krzewinka, pochodząca z rejonu wybrzeży Morza Śródziemnego. U nas, ze względu na wysokie wymagania cieplne w zimie w gruncie wymarza i z tej racji może być z dobrym skutkiem uprawiana jedynie w doniczce w mieszkaniu. Pędy posiada wzniesione, od dołu drewniejące. Na mich osadzone są bezogonkowe liście. Są one równowąskie, podobne do szpilek drzew iglastych, skó-rzaste, gładkie, na górnej powierzchni ciemnozielone, spodem jaśniejsze. Kwiaty osadzone są w kątach liści, barwę mają jasno-lila, lub białawą. Kwitnie rozmaryn najczęściej w marcu-kwietniu, a czasem jeszcze drugi raz w jesieni.
W starożytności uwaiany był za ziele święte, używane do wieńców. Był poświęcony bogini Wenus. Ceniono go również jako roślinę przyprawową. W pózniejszych czasach, w Polsce wiązał się ze szczęściem małżeńskim i rodzinnym, toteż chętnie go na oknach uprawiano. Tym bardziej, że pachniał żywicznie i przyjemnie. Uważano też kiedyś, że herbata z liści rozmarynowych konserwuje młodość.
Ziele rozmarynu jest surowcem przyprawowym, a także leczniczym. Zawiera ono:
niąco na naskórek wywołując przekrwienie tkanek, przez co działa rozgrzewające. Używana, jest tak w medycynie ludowej, jak i w ziołolecznictwie, w postaci mazi-deł, plastrów, nalewek i maści, zewnętrznie w schorzeniach gośćcowych i reumatycznych, przy nerwobólach, zapaleniu stawów i zapaleniu korzonków nerwowych. Do wewnątrz używana bywa niekiedy dla pobudzenia apetytu i zwiększenia wydzielania soków trawiennych.
olejek eteryczny o silnym zapachu zbliżonym do 'kamfory, garbniki, terpeny, flawo-noidy, gorycze, saponiny i żywice. Przyprawę stanowią świeże lub suszone liście 'rozmarynu. Posiadają one intensywny zapach i gorzkawy smak. U nas głównie służy rozmaryn jako dodatek do peklowania mięs, rzadziej dodaje się go do mięsa duszonego i pieczonego lub sosów, zup, makaronów, sałatek lub ryb. Jest również dodatkiem do niektórych wędlin. Przy pieczeniu mięs na rożnie rzucony do żaru aromatyzuje pieczyste. Jest to dobry dodatek szczególnie do dziczyzny i drobiu oraz do baraniny. Niektórzy polecają nawet dodawać go do pieczonych ziemniaków. Należy zaznaczyć, iż mięso przeznaczone do pieczenia lub duszenia najlepiej jest natrzeć rozmarynem na kilka godzin przed przyrządzeniem.
W lecznictwie jest to głównie środek zwiększający wydzielanie soku żołądkowego i działający żółciopędnie. Wpływa ko-irzystnie tak na układ trawienny, jak również działa uspokajająco na układ nerwowy. W pewnym stopniu jest to również środek odkażający i pobudzający krążenie. Z tej racji używamy bywa czasem jako składnik ziół do kąpieli leczniczych. Rozmaryn używany jest także w kosmetyce i perfumerii.
Rozmaryn lekarski
Rosmarinus officinalis L.
60
Spis treści]_________________________
O ZIOAACH DAWNIEJ I DZIŚ.......... 2
CO TO S ZIOAA?............. 4
POSTACIE LEKU ZIOAOWEGO.......... 6
DOMOWA APTECZKA ZIOAOWA......... 8
CZY ZNASZ TE ZIOAA LECZNICZE?........ 9
Aloes drzewiasty............... 10
Borówka czernica.............. 12
Brzoza................. 14
Bylica-piołun............... 16
Dziki bez czarny.............. 18
Dziurawiec zwyczajny............. 20
Fiołek trójbarwny.............. 21
Koper włoski............... 22
Lipa.................. 24
Melisa lekarska............... 25
Mięta pieprzowa.............. 27
Nagietek lekarski.............. 28
Orzech włoski............... 30
Pokrzywa zwyczajna............. 32
Poziomka pospolita.............. 34
Prawoślaz lekarski.............. 35
Rumianek pospolity............. 37
Szałwia lekarska............... 39
Tymianek właściwy.............. 41
PRZYPRAWY ZIOAOWE............ 43
CZY ZNASZ TE ROŚLINY PRZYPRAWOWE?...... 43
Arcydzięgiel-litwor.............. 44
Biedrzeniec anyż.............. 46
Czarnuszka siewna.............. 47
Cząber ogrodowy.............. 49
Czosnek pospolity.............. 50
Estragon................. 52
Kolendra siewna.............. 53
Kminek zwyczajny.............. 55
Ogórecznik lekarski.............. 56
Papryka ostra............... 58
Rozmaryn lekarski.............. 60
62
redaktor odpowiedzialny ELŻBIETA JDRYCH
sekretarz redakcji MIROSAAWA GRZESZAK
opracowanie graficzne i techniczne BOŻENA SZYMANOWSKA
rysunki ROMAN OKSIUTYCZ
korekta EWA SKUBIS
Adres redakcji:
Tygodnik Przyjaciółka",
tel. 29-04-28.
Red. naczelny Ewa Auszczak.
Wydawnictwo Współczesne.
RSW Prasa-Ksiażka-Ruch",
00-490 Warszawa,
ul. Wiejska 16.
Nakład 300 tys. egzemplarzy.
Cena 70 złotych.
Druk:
Olsztyńskie Zakłady Graficzne
im. Seweryna Pieniężnego,
ul. Towarowa 2, 10-417 Olsztyn.
Zam. 703. N-26/108
Wydano przez
Państwową Agencję Reklamową
- Oddz. w todzi
na zlecenie i przy współpracy
Wydawnictwa Współczesnego.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Kapusta rodzaje i właściwości lecznicze
kurkuma wlasciwosci lecznicze badania kliniczne
Właściwości lecznicze owoców pigw1
57 Stopy miedzi, rodzaje, właściwości, zastosowanie
Zastosowanie metod analizy termicznej w badaniu własciwosci odpadów mineralnych
Siemię lniane – właściwości i zastosowanie

więcej podobnych podstron