ROZMAITOŚCI
Zabytki i prawo
Fałszerstwa dzieł sztuki
terminologii słownikowej wczesnogotycką czy też przy- jawów działalności artystycz- mowany jest bez względu na
W
W
i encyklopedycznej brak klejenie do średniej jakości nej człowieka. Fałszerz ma koszty, trudności i odnosi się
jest jednolitej definicji fałszer- skrzypiec z początku XX w. w swojej pracy określony cel, do wyrobów artystycznych
stwa dzieł sztuki, jednakże na etykietki Stradivariego lub po 98% fałszerzy dąży do uzyska- uchodzących w kanonie dzie-
podstawie analizy poszczegól- prostu namalowanie nowego, nia korzyści majątkowych, po- dzictwa kultury za arcydzieła.
nych poglądów można przy- dotychczas nieznanego obra- zostałe 2% charakteryzuje Ten rodzaj fałszerstwa znajdu-
jąć, że zjawisko to jest świado- zu i podpisanie go starannie się niekonwencjonalnymi za- je się w granicach możliwości
mym naśladowaniem określo- wyuczonym charakterem pi- chowaniami, przejawiającymi majętniejszych kolekcjonerów,
nego dzieła, autora wraz z jego sma Jacka Malczewskiego. się m.in. fałszowaniem dla za- pojawia się rzadziej, ale za to
podpisem lub znakiem firmo- Od procesu fałszerstwa spokojenia ambicji artystycz- przy wykorzystaniu znajomości
wym, wykonywanym w celu za- należy odróżnić kopiowanie, nych. W katalogu podrabia- warsztatu, techniki oraz mate-
mierzonego wprowadzenia od- zwane potocznie naśladownic- nych dzieł sztuki znajdują się riałów współczesnych same-
biorcy w mylne przekonanie twem, którego efektem finało- dzieła malarskie, rzez
by, papi- mu mistrzowi tworzącemu
o autentyczności pracy. Pro- wym jest kopia dzieła sztuki. rusy, monety, tkaniny, pieczę- dzieło oryginalne. Problematy-
ces fałszerstwa ze swej istoty ka fałszerstwa dzieł sztuki sen-
jest działaniem celowym, kon- su stricte odnosi się do prac
sekwentnie zmierzającym do najbardziej znanych i bez-
pozyskania wytworu artystycz- sprzecznie uchodzących za
nego, znanego pod pojęciem dzieła sztuki, które są nimi ze
falsyfikatu. W nauce i na ła- względu na wiek oraz przez
mach prasy od lat toczy się uznanie autorytetów z dziedzi-
dyskusja, czy dobry falsyfikat ny historii sztuki, konserwator-
jest nowym dziełem sztuki, czy stwa i zabytkoznawstwa.
nieudolnym naśladownictwem, Początki fałszerstwa dzieł
brutalnie niszczącym wartość sztuki sięgają kilkudziesięciu
indywidualnej wizji kopiowane- wieków wstecz. W Egipcie bez
go malarza. Zdaniem wybitne- zbędnej ceremonii swobodnie
go profesora historii sztuki Ka- podrabiano symbol świętości
rola Estreichera  z estetyczne- i ochrony, jakim były talizmany
go punktu widzenia falsyfikat przedstawiające skarabeusze.
nie istnieje, ponieważ każdy fal- Proceder ten był tak powszech-
syfikat może być dziełem sztu- ny, że również obecnie niejed-
ki, i to niekiedy doskonalszym no muzeum europejskie mo-
1
niż oryginał (Karol Estreicher, głoby zorganizować wystawę
Historia sztuki w zarysie, Kra- samych falsyfikatów tychże ar-
1. Waldemar Wroński,  Molo
ków 1986, s. 16). Poglądu tego cydzieł. Nieco dalej na wschód,
w Calais , według obrazu Williama
nie podzielają stróże dziedzic- na sąsiednim kontynencie
Turnera z 1803 r. (w zbiorach
twa kultury, stykający się nie- National Gallery w Londynie), olej w Chinach już na początku I w.
na desce, lata osiemdziesiąte XX w.
raz w swojej pracy zawodowej n.e. naśladowano wyroby kró-
 tak podpisany obraz nie jest
z nieautentycznymi pracami. lewskiej porcelany. Początkowo
fałszerstwem
Każde muzeum, galeria oraz kopie wykonywano jako wyraz
2. Talerz deserowy z miśnieńskim
inne placówki kulturalne sta- szacunku dla sztuki dawnych
wzorem  czerwonych smoków ,
wiają sobie za punkt honoru mistrzów, jednak z czasem pro-
naśladownictwo porcelany
posiadanie w swych zbiorach ces ten zmienił się w zwykłe
wykonywanej w XVIII w. wyłącznie
dzieł autentycznych. Zagorza- dla króla, wytwórnia nieznana, oszustwo (George Savage,
2
łymi wrogami procesu fałszer- druga poł. XX w.  gdyby
Porcelana i jej historia, Warsza-
domalować na odwrocie sygnaturę
stwa są również całe rzesze cie, porcelana, meble, skrzyp- wa 1977, s. 132). Praktyka pod-
Królewskiej Manufaktury Porcelany
bardziej i mniej zamożnych ko- ce, biżuteria i wiele innych rabiania wyrobów porcelano-
w Miśni, wyrób ten nabrałby cech
lekcjonerów, którzy motywo- przedmiotów, jeśli tylko pasja wych w wiekach póz
niejszych
fałszerstwa
wani nierzadko szczerą potrze- kolekcjonerstwa obejmie je dotknęła również manufaktury
bą obcowania z dziełem, in- swoim wpływem. Naśladow- europejskie, w szczególności
nym razem pokusą posiadania Kopie nie są falsyfikatami, ich nictwo oszukańcze można po- w Korcu, Wiedniu i Miśni. Cywi-
lub też zwykłą koniecznością wykonywanie znane jest od dzielić na dwa rodzaje. Pierw- lizacja europejska pierwszymi
lokowania oszczędności, na- wieków, stanowią powszechną sze przeznaczone jest dla materialnymi dowodami fał-
bywają za zawrotne sumy ar- i niezawodną metodę nauki mniej zamożnych nabywców szerstwa może pochwalić się
cydzieła sztuki. Zamiar fałszer- rzemiosła artystycznego oraz lub szeroko pojętych laików już w IV w. n.e. Rozwijający się
ski, w zależności od rodzaju sposobu umożliwiającego od- i polega na podrabianiu na handel dziełami sztuki pomię-
wyrobu artystycznego, posia- twarzanie dzieł zaginionych skalę masową przy wykorzy- dzy Egiptem i Grecją dał duże
danego materiału i zamysłu i nieodwracalnie zniszczonych. staniu stosunkowo prostych pole działania zręcznym rze-
końcowego, osiągany jest za Proceder fałszerstwa towa- metod, a w stosunku do sztuki mieślnikom. A prawdziwą ko-
pomocą różnych metod. Fał- rzyszy ludzkości od bardzo stosowanej też produkcji ta- lebką fałszerstwa, w której pod-
szerstwem będzie przerobie- dawna i dotyczy niemalże śmowej. Natomiast drugi ro- rabiano na masową skalę
nie rzez
by póz
nogotyckiej na wszystkich materialnych prze- dzaj naśladownictwa podej- i zgodnie z literą prawa, było
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 5 " 2007
37
ROZMAITOŚCI
Imperium Rzymskie. Rosnący dzieł polskich malarzy z okresu autentyczność pracy, jednakże
3
popyt na przedmioty piękne po- XIX i początku XX w. (Jerzy Mi- rzeczoznawcy domu aukcyjne-
chodzenia greckiego i egipskie- ziołek, Falsyfikaty na przestrze- go, który sprzedał obraz, bro-
go oraz zamykanie granic na ni wieków, w: Falsyfikaty dzieł nią stanowiska, że jest on ory-
ich wywóz przez Grecję i Egipt sztuki w zbiorach polskich, ginalny. Choć w sprawie wypo-
nasunęły Rzymianom pomysł Warszawa 2000, s. 21). wiedziało się już wielu history-
naśladowania artystycznej for- Podrabianie prac malarzy ków sztuki i znawców tematu,
my i wizji. Już przekazy Seneki polskich ma dwa kierunki: pra- rozstrzygnięcie ciągle jest nie-
dostarczają informacji, że za ce podrabiane jeszcze za życia znane.
czasów Cezara w stolicy impe- artystów i falsyfikaty wykonywa- Fałszerstwo dzieł sztuki
rium działało kilka zakładów ne po ich śmierci. I tak, w cieniu oraz sprzedaż falsyfikatów
zajmujących się fałszowaniem twórczości Juliana Fałata kryło można zakwalifikować jako
kolorowych kamieni. Starożytni się wielu współczesnych mu oszustwo z art. 286 ż 1 kk. Jest
uczynili z fałszerstwa rzemiosło naśladowców. W konsekwencji to przestępstwo umyślne, klu-
powszechnie stosowane, choć tego także obecnie wiele akwa- czową przesłanką konieczną
sekwencji tej nie rozciągano na rel i gwaszy oznakowanych je- do zaistnienia oszustwa jest
oszustów podrabiających mo- go sygnaturą trudno jedno- istnienie zamiaru. Czyn ten ści-
nety, bo z racji pogarszania znacznie ocenić jako bezspor- gany jest z urzędu i podlega
państwowej waluty czyn ich ne oryginały. Na targach sztuki karze pozbawienia wolności
stanowił przestępstwo, które ciągle zdarzają się nieskatalo- do 8 lat (Dz. U. z 1997 r., nr 88,
karano śmiercią (Frank Arnau, gowane rzekome obrazy Tade- poz. 553 ze zmianami). Nato-
3.  Flora , woskowy biust
Sztuka fałszerzy, fałszerze sztu- usza Makowskiego, Jana Cybi- miast na gruncie prawa cywil-
eksponowany pod koniec XIX w.
ki, Warszawa 1988, s. 13). w Kaiser Friedrich Museum sa czy Juliusza Kossaka. Po- nego sprzedaż falsyfikatu
W okresie długiego średniowie- w Berlinie jako dzieło Leonarda
dobna atmosfera niejasności można uznać za wadę fizyczną
da Vinci  w rzeczywistości praca
cza przedmiotem fałszerstwa roztacza się nad niektórymi pra- i na mocy art. 556 kc obciążyć
wykonana w pierwszej poł. XIX w.
było wszystko, co mogło przy- cami Stanisława Ignacego Wit- odpowiedzialnością za nią
przez R. C. Lucasa,  naprawiacza
nieść łatwy zarobek, począw- kiewicza. W maju 1987 r. Mu- sprzedawcę. Procedura ta jed-
starożytności z Sauthampton
szy od obiektów kultu religijne- zeum Narodowemu w Gdańsku nak jest możliwa dopiero przy
go, relikwii, a skończywszy na (zdjęcia: 1, 2  Natalia Marzec, zaproponowano zakup portretu bezspornym wykazaniu, że
3  wg  Świat , nr 49, 1909; zbiory
rozwijającym się malarstwie Ireny Horeckiej, którego autor- dzieło jest falsyfikatem oraz
Biblioteki Narodowej w Warszawie)
sztalugowym i rzez
bach antycz- stwo przypisywano Witkacemu. przy zachowaniu rocznego ter-
nych. Po raz kolejny fałszerstwo Praca jednak była pozbawiona minu od dnia nabycia pracy
miało swoje pięć minut. Pojęcie lekkości i finezji charaktery- (Dz. U. z 1964 r., nr 16, poz. 93
falsyfikatu oraz kategoria fał- oczekiwań. Sąd włoski, rozpa- stycznej dla tego twórcy, zatem ze zmianami).
szerza nie istniała. Falsyfikato- trujący w XVII w. sprawę mala- do sfinalizowania transakcji nie Ostatnia nowelizacja prze-
rzy pracowali na zlecenie du- rza Luki Giordana, oskarżone- doszło (Anna Żakiewicz, Falsyfi- pisów karnych Ustawy o ochro-
chowieństwa i osobistości pań- go o namalowanie  Chrystusa
katy Witkacego, w: Falsyfikaty nie zabytków i opiece nad za-
stwowych, liczyła się praca, nie
uzdrawiającego kaleki , podpi- dzieł sztuki w zbiorach polskich, bytkami wprowadziła nowum
nazwisko artysty. Nieśmiałe Warszawa 2000, s. 241). Rów- w postaci dwóch artykułów
sanego nazwiskiem D�rera,
zmiany w istniejącej mentalno- uznał,  że nie można karać za
nież współcześni artyści, jak 109a i 109b (Dz. U. z 2003 r.,
ści pojawiły się wraz z nadej- to, że ktoś maluje równie do- Franciszek Starowieyski czy nr 162, poz. 1568 ze zmiana-
ściem ducha renesansu. Nie- brze jak D�rer (Jan Świeczyń- Eidrigevicius Stasys, tworzą mi). Powyższe przepisy wyraz
-
dostrzegany dotychczas arty- ski, Grabieżcy sztuki i fałszerze
pod presją dyletancko naśladu- nie sankcjonują zachowanie,
sta i jego imię zaczęło wieść jących oszustów. polegające na podrabianiu lub
sztuki, Warszawa 1986, s. 197).
prym przed dziełem, Leonardo
Bardziej konsekwentne napięt- Pierwsze polskie procesy przerabianiu zabytku w celu
da Vinci pisał w traktacie  że
nowanie fałszerstwa rozpoczę- sądowe o fałszerstwo odbyły użycia go w obrocie zabytków
w malarstwie nie ma kopii rów- ło się w drugiej połowie XIX w.
się już na początku XX w. oraz przewidują pociągnięcie
nej oryginałowi, nie ma niezli- Rozwój nauk przyrodniczych
W 1912 r. na wokandzie sądu do odpowiedzialności karnej
czonego potomstwa, dzieło
i idących za nimi metod ba- krakowskiego stanęła sprawa tego, kto zbywa rzecz ruchomą
malarskie sławi swojego twórcę,
dawczych oraz kryminalistycz- o fałszerstwo prac Jacka Mal- jako zabytek, wiedząc, że jest
dlatego jest cenne i jedyne czewskiego, a w latach trzy- on podrobiony lub przerobiony.
nych zaowocował naukowymi
(op. cit., s. 38).
sposobami ujawniania falsyfi- dziestych swoich praw autor- Działania te zagrożone są karą
W ciągu następnych epok skich dochodził przed sądem grzywny, ograniczenia wolno-
katów. Pojawiły się pierwsze
obok tworzących się kanonów
dyskusje normatywne i regula- Alfons Karpiński. Skompliko- ści i pozbawienia wolności do
wielkich mistrzów sztuki, du- cje prawne, obejmujące zna- wany proces dowodzenia i nie- lat dwóch.
chownych i świeckich dynastii
miona przestępstwa fałszer- codzienna tematyka, pomimo Jak widać, ostatnia ewolu-
kolekcjonerów, całej gamy an- stwa, jednakże proces ten da- doniosłości problemu, nie cja instrumentów prawnych na-
tykwariuszy i handlarzy, pojawił przyniosły oczekiwanych skut- pawa optymizmem. Niestety,
lej się rozwijał.
się spór pomiędzy twórcą
Działalność fałszerska rów- ków procesowych ani ograni- trudności dowodowe, niejasne
dzieła a jego falsyfikatorem.
nież nie była i nie jest obca pol- czenia zuchwałości działalno- okoliczności towarzyszące sa-
Artyści bardziej wrażliwi, jak ści fałszerskiej. Procesy sądo- memu procesowi fałszerstwa
skiemu rynkowi sztuki. Istnieją
Pieter van Laer, z powodu we w sztuce nie są również ob- oraz konieczność wykazania
przypuszczenia, że w Polsce
podrabiania ich prac skłonni ce naszym czasom. Obecnie istnienia zamiaru sprawiają, że
w okresie międzywojennym
byli nawet do samobójstwa,
w Kaliszu istniała instytucja na- toczy się sprawa z powództwa szansa przedstawienia zarzutu
a bardziej zdeterminowani po- zywana  Fabryką obrazów pol- pewnego biznesmena, który konkretnemu sprawcy i posta-
dejmowali otwartą walkę (op.
skich . Jej szeregi mieli two- w 2002 r. zakupił na aukcji ob- wienia go w stan oskarżenia
cit., s. 39). Zaczęto wytaczać raz autorstwa Władysława Ma- często graniczy z cudem.
rzyć zdolni uczniowie szkół
pierwsze procesy sądowe,
plastycznych, których zaję- leckiego. Po czasie eksperci
choć wyroki bywały dalekie od kupującego zakwestionowali Dorota Olejniczak
ciem miało być podrabianie
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 5 " 2007
38