697 2005
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Małgorzata Makówka
Katedra Badań Konsumpcjiaa
Uczestnictwo w kulturze
społeczeństwa polskiego
w świetle wyników badań budżetów
gospodarstw domowych
1. Wprowadzenie
Korzystanie z dóbr kultury istotnie wpływa na poziom i jakość życia człowieka,
kształtuje jego wiedzę i system wartości, określa miejsce w strukturze społecznej
itp. Zaspokojenie potrzeb kulturalnych ma więc duże znaczenie zarówno dla roz-
woju jednostki, jak i całego społeczeństwa. Badania uczestnictwa w kulturze lud-
ności Polski po II wojnie światowej wskazują, że ta forma aktywności społecznej
jest niezwykle wrażliwa na zmiany koniunktury gospodarczej. Pogorszenie sytuacji
gospodarczej naszego kraju zawsze powodowało znaczne obniżenie konsumpcji
kulturalnej1. Tak było również na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdzie-
siątych, a więc w pierwszym okresie transformacji systemowej. Zmniejszenie dota-
cji budżetowych spowodowało likwidację wielu instytucji kultury, ograniczenie
podaży dóbr i usług kulturalnych oraz wysoki wzrost ich cen. Z kolei spadek do-
chodów realnych zmuszał gospodarstwa domowe do redukcji wydatków na zaspo-
kojenie mniej pilnych potrzeb, w tym właśnie potrzeb kulturalnych. Te dwie grupy
przyczyn w znacznym stopniu wpłynęły na ograniczenie aktywności kulturalnej
Polaków.
Celem niniejszego opracowania jest diagnoza uczestnictwa w kulturze społe-
czeństwa polskiego w latach 1993 2002, a więc już po okresie głębokiego załama-
nia gospodarki.
1
Por. C. Bywalec, Finansowe aspekty uczestnictwa w kulturze społeczeństwa polskiego [w:] Kul-
tura  Gospodarka  Media. Ogólnopolski Kongres, pod red. E. Orzechowskiego, Kraków 2002, s. 80.
30
Małgorzata Makówka
Chcąc wyznaczyć poziom aktywności kulturalnej, charakteryzujący badane grupy
ludności, należy określić sposób jego pomiaru. Można wyróżnić w tym względzie
cztery podejścia, a mianowicie wykorzystanie danych statystycznych dotyczących
działalności instytucji kultury, badania kwestionariuszowe form aktywności kultu-
ralnej respondentów, analizy budżetów czasu ludności oraz badania wydatków oso-
bistych na kulturę.
Dane pochodzące ze sprawozdawczości instytucji kultury gromadzone i udo-
stępniane przez GUS mają charakter obiektywny. Informując o frekwencji w insty-
tucjach kultury, nie pozwalają jednak ocenić udziału poszczególnych grup społecz-
nych w korzystaniu z oferty kulturalnej. Uzyskanie informacji o zakresie i częstości
indywidualnych kontaktów z określonymi środkami przekazu i instytucjami kultu-
ry wymaga przeprowadzenia specjalnych badań. Prowadzi się je z reguły metodą
reprezentacyjną z zastosowaniem technik wywiadu kwestionariuszowego lub chro-
nografii. Wywiad kwestionariuszowy dostarcza danych o charakterze deklaratyw-
nym, obciążonych zwykle pewnymi zniekształceniami (na ogół zawyżonych). Tech-
niki chronograficzne, wykorzystujące pomiar czasu trwania zajęć kulturalnych
w ramach budżetu czasu, przynoszą informacje o zachowaniach zbliżonych do za-
chowań rzeczywistych, a więc o większym stopniu pewności niż badania prowadzo-
ne techniką wywiadu kwestionariuszowego2. Wymiernym wskaz
nikiem uczestnic-
twa w kulturze są wydatki ludności na zakup dóbr i usług kulturalnych. Ten typ
mierników wykorzystywany jest zwłaszcza w naukach ekonomicznych, w których
eksponuje się właśnie finansowy aspekt udziału jednostki lub całej zbiorowości
w kulturze. Należy jednak pamiętać, że taki sposób pomiaru aktywności kultural-
nej obejmuje tylko te jej formy, które znajdują odbicie w wydatkach gospodarstw
domowych.
Pełny obraz uczestnictwa w kulturze dać może dopiero zastosowanie wszyst-
kich wymienionych metod, które są w stosunku do siebie komplementarne. W ni-
niejszym artykule ograniczono się jednak do pieniężnego (wartościowego) ujęcia
konsumpcji kulturalnej. Analizie poddano roczne wydatki na kulturę w przelicze-
niu na 1 osobę w 5 głównych typach gospodarstw domowych wyróżnionych według
kryteriów społeczno-zawodowych, tzn. w gospodarstwach pracowników, gospodar-
stwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, gospodarstwach rolników,
gospodarstwach pracujących na własny rachunek oraz gospodarstwach emerytów
i rencistów. Wydatki te obejmowały zarówno rozchody poniesione na zakup dóbr
materialnych służących zaspokojeniu potrzeb kulturalnych, w tym także dóbr trwa-
łego użytku (np. książek, odbiorników telewizyjnych, aparatów fotograficznych,
płyt kompaktowych), jak i opłaty za korzystanie z usług kulturalnych (np. abona-
ment radiowo-telewizyjny, zakup biletów wstępu do instytucji kultury).
y
ródłem informacji o wysokości analizowanych rozchodów były wyniki badań
budżetów gospodarstw domowych prowadzonych systematycznie przez GUS i pu-
2
Por. L. Adamczuk, Uczestnictwo w kulturze podstawowych warstw społecznych w Polsce w
latach 1972 1979,  Kultura i Społeczeństwo 1986, nr 3, s. 234.
31
Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego...
blikowanych w corocznym opracowaniu  Kultura w ... roku . W artykule wykorzy-
stano także inne dane pochodzące z Roczników Statystycznych GUS.
Z uwagi na zmiany w sposobie klasyfikacji przychodów i wydatków konsump-
cyjnych, wynikające z konieczności dostosowania statystyki polskiej do standar-
dów obowiązujących w krajach Unii Europejskiej, w niniejszym opracowaniu wy-
odrębniono trzy podokresy obejmujące kolejno lata 1993 1996, 1997 2000 oraz
2000 2002. Informacje dotyczące wymienionych przedziałów czasowych nie były
w pełni porównywalne, co znacznie utrudniło dokonanie oceny przemian aktyw-
ności kulturalnej społeczeństwa polskiego w okresie objętym analizą.
2. Dynamika wydatków na kulturę
Wyrazem przekształceń w poziomie konsumpcji kulturalnej były zmiany wy-
datków na zakup dóbr i usług z zakresu kultury3. Z danych zawartych w tabeli 1
wynika, że tempo wzrostu tych wydatków w kolejnych latach ulegało znacznym
wahaniom. Różniło się też istotnie w zależności od typu gospodarstwa domowego.
W latach 1993 1996 wydatki na kulturę wzrastały niemal we wszystkich gru-
pach społeczno-zawodowych ludności. Wyjątek stanowiły gospodarstwa pracowni-
ków, które w 1996 r. przeznaczyły na ten cel mniej środków niż w roku poprzed-
nim. Największy wzrost wydatków na zaspokojenie potrzeb kulturalnych w anali-
zowanym okresie zanotowano w gospodarstwach rolników (138,7%), następnie
w gospodarstwach pracujących na własny rachunek (104,3%), gospodarstwach pra-
cowników (101,6%), gospodarstwach emerytów i rencistów (94,5%), zaś najmniej-
szy w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (68,1%).
W latach 1997 2000 tempo wzrostu wydatków na kulturę było bardziej zróżni-
cowane. Do 1999 r. włącznie rozchody te zwiększały się w relacji do roku poprzed-
niego we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych ludności. W kolejnym roku
(2000), pomimo wzrostu łącznych wydatków konsumpcyjnych w każdej z rozpatry-
wanych grup, zwiększyły się tylko w gospodarstwach rolników. Warto dodać, że
w 2000 r. wydatki na dobra i usługi kultury były wyższe niż w 1997 r. we wszystkich
grupach ludności, przy czym najwyższy wzrost odnotowano w gospodarstwach osób
pracujących na własny rachunek (58,3%), następnie w gospodarstwach pracowni-
ków (57,4%), gospodarstwach emerytów i rencistów (44,4%), gospodarstwach pra-
cowników użytkujących gospodarstwo rolne (38,9%), najniższy natomiast w go-
spodarstwach rolników (24,9%).
3
Przez konsumpcję kulturalną rozumie się w niniejszym opracowaniu konsumpcję dóbr i usług
kultury. Budzący pewne zastrzeżenia stylistyczno-językowe termin  konsumpcja kulturalna jest uży-
wany przez niektórych badaczy zajmujących się problematyką uczestnictwa w kulturze, m.in. przez
U. Małachowską (Dystanse w konsumpcji dóbr i usług kulturalnych,  Kultura i Społeczeństwo 1982,
nr 1 2), M. Stefanowską (Odbiorcy kultury. Deklaracje i rzeczywistość, PWN, Warszawa 1988), A. Tysz-
kę (Interesy i ideały kultury. Struktura społeczna i udział w kulturze, PWN, Warszawa 1987), K. Żygul-
skiego (Przemiany potrzeb społeczeństwa polskiego [w:] Badania nad wzorcami konsumpcji, pod red.
J. Szczepańskiego, Ossolineum, Wrocław 1977).
Tabela 1. Dynamika wydatków nominalnych na 1 osobę w gospodarstwach domowych
1994 1995 1996 1998a 1999 2000 2001b 2002 1996 2000 2002
Gospodarstwa domowe
Rok poprzedni = 100 1993=100 1997=100 2000=100
Wydatki ogółem
Ogółem 129,1 126,4 127,0 119,0 109,3 109,0 104,4 102,5 207,3 141,9 107,0
Pracowników 129,1 126,7 129,2 120,7 110,7 109,8 103,1 102,0 211,5 146,7 105,2
Pracowników użytkujących
gospodarstwo rolne 132,1 121,2 125,9 110,7 107,5 114,2 104,7 100,0 202,2 135,9 104,7
Rolników 123,1 125,8 126,9 106,5 106,7 112,3 105,8 106,2 196,5 127,6 112,4
Pracujących na własny rachunek 131,5 126,1 125,1 118,1 111,4 107,9 103,1 104,6 207,5 141,9 107,9
Emerytów i rencistów 128,7 127,2 125,0 119,2 108,8 104,9 106,4 103,0 204,7 136,0 109,7
Wydatki na kulturę
Ogółem 127,9 122,7 126,9 120,1 132,8 196,2 198,4 103,7 199,1 153,4 102,0
Pracowników 123,3 124,0 131,9 125,3 133,7 193,9 196,4 100,6 201,6 157,4 197,0
Pracowników użytkujących
gospodarstwo rolne 130,3 148,7 186,8 105,5 136,2 196,7 198,2 194,0 168,1 138,9 192,3
Rolników 147,9 118,3 136,5 108,8 108,1 106,2 105,9 100,3 238,7 124,9 106,3
Pracujących na własny rachunek 150,2 106,0 128,2 123,0 140,2 191,8 189,1 114,4 204,3 158,3 101,9
Emerytów i rencistów 126,7 123,5 124,4 115,7 126,4 198,7 103,9 107,4 192,5 144,4 111,6
a, b
Zmieniona klasyfikacja wydatków konsumpcyjnych.
y
ródło: opracowanie własne na podstawie: Kultura w 1993 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 1994, s. 35; Kultura w latach
1994 1996. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 1997, s. 2; Kultura w 1999 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa
2000, s. 8; Kultura w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2003, s. 58; Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 175;
Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999, s. 179; Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 191 194 oraz Rocznik Statystyczny 2003,
GUS, Warszawa 2003, s. 205 208.
32
Małgorzata Makówka
33
Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego...
W 2001 r. wydatki na zaspokojenie potrzeb kulturalnych zmniejszyły się po-
nownie w relacji do roku poprzedniego, przy równoczesnym wzroście łącznych roz-
chodów konsumpcyjnych, we wszystkich grupach gospodarstw domowych, z wyjąt-
kiem gospodarstw rolników. W następnym roku tendencja spadkowa utrzymała
się już tylko w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne.
W efekcie tych zmian wydatki na kulturę były w 2002 r. wyższe niż w 2000 r.
w gospodarstwach emerytów i rencistów (o 11,6%), gospodarstwach rolników
(o 6,3%) oraz gospodarstwach pracujących na własny rachunek (o 1,9%), a niższe
w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwa rolne (o 7,7%) oraz
gospodarstwach pracowników (o 3,0%).
Porównując wzrost wydatków na kulturę ze wzrostem łącznych wydatków kon-
sumpcyjnych na 1 osobę w gospodarstwie domowym można zauważyć, że w latach
1993 1996 zwiększyły się one bardziej niż wydatki ogółem tylko w jednej grupie
społeczno-zawodowej, a mianowicie w gospodarstwach rolników, w latach 1997
2000  we wszystkich grupach z wyjątkiem gospodarstw rolników, natomiast w la-
tach 2000 2002  tylko w gospodarstwach emerytów i rencistów.
Zwiększenie nominalnych wydatków na kulturę nie oznaczało automatycznie
wyższej konsumpcji, było bowiem efektem wzrostu cen dóbr i usług służących za-
spokojeniu potrzeb kulturalnych, wynikającego m.in. z postępującej komercjaliza-
cji tej dziedziny życia społecznego. Przed 1990 r. konsumpcja znacznej części dóbr
i usług z zakresu kultury była całkowicie lub częściowo finansowana z budżetu
państwa. Ograniczenie dotacji budżetowych spowodowało, że znaczna część tych
dóbr straciła status dóbr publicznych i stała się dobrami prywatnymi, finansowany-
mi z własnych środków nabywcy. Dla konsumenta oznaczało to płacenie coraz
wyższych cen, a więc ponoszenie coraz wyższych kosztów uczestnictwa w kulturze.
Największy wzrost cen dóbr i usług kultury nastąpił w 1990 r. W porównaniu
z rokiem poprzednim ponad 6,5-krotnie zwiększyły się ceny biletów do kin, teatrów
i muzeów, ponad 7-krotnie  ceny artykułów użytku kulturalnego (w tym ponad
9-krotnie ceny wydawnictw) i aż 12-krotnie  abonament radiowo telewizyjny4.
Z danych zamieszczonych w tabeli 2 wynika, że tendencja wzrostowa utrzymała
się do końca badanego okresu, ale z każdym rokiem słabła. I tak, w 1998 r. ceny
wydawnictw były blisko 3-krotnie wyższe niż w 1993 r. W tym czasie ponad 2,5-krot-
nie podrożał abonament radiowo-telewizyjny oraz bilety do kin, teatrów i muzeów,
a ponad 1,5-krotnie elektroniczny sprzęt powszechnego użytku. Z kolei w 2002 r.
ceny gazet, czasopism, książek i materiałów piśmiennych były 1,5-krotnie, nato-
miast ceny biletów do kin, teatrów i na koncerty oraz abonament radiowy i telewi-
zyjny łącznie z opłatą za telewizję kablową ponad 1,5-krotnie wyższe niż w 1998 r.
Warto zaznaczyć, że ceny sprzętu elektronicznego w analizowanym okresie zwięk-
szały się wolniej niż ceny towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, a w latach
2001 2002 nawet obniżyły się w stosunku do roku poprzedniego. Produkty te ta-
niały więc nie tylko relatywnie, ale także bezwzględnie i w rezultacie ich ceny
w 2002 r. były niższe niż w 1998 r. Szybciej natomiast niż ceny towarów i usług
4
Por. Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1996, s. 323.
Tabela 2. Wskaz
niki cen towarów i usług konsumpcyjnych (rok poprzedni = 100)*
Wyszczególnienie 1994 1995 1996 1997 1998 Wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002
Towary i usługi konsumpcyjne 132,2 127,8 119,9 114,9 111,8 Towary i usługi konsumpcyjne 107,3 110,1 105,5 101,9
Usługi w zakresie kultury, sportu Usługi w zakresie kultury
i wypoczynku, w tym: 127,2 127,0 120,2 118,5 115,1 i rekreacji, w tym: 114,3 112,0 108,7 105,1
bilety do kin, teatrów i muzeów 126,8 125,7 121,3 118,3 119,0 bilety do kin, teatrów, na kon-
certy itp. 119,2 114,0 108,4 105,9
abonament radiowy i telewizyjny
(bez telewizji kablowej) 125,0 128,9 120,7 120,0 114,3 abonament radiowy i telewizyjny
(łącznie z telewizją kablową) 115,9 114,1 111,3 109,5
Elektroniczny sprzęt powszech-
nego użytku oraz części i wyposa- Sprzęt audiowizualny,
żenie 126,4 114,9 106,8 104,6 103,3 fotograficzny i informatyczny 101,8 102,1 198,4 195,9
Wydawnictwa 136,4 132,5 121,9 116,9 115,8 Gazety, czasopisma, książki
i materiały piśmienne 113,5 113,6 111,2 104,2
*
Od 1999 r. zmieniona klasyfikacja towarów i usług konsumpcyjnych.
y
ródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1997..., s. 301 303; Rocznik Statystyczny 1999..., s. 343 345, Rocznik Statystyczny
2001..., s. 330 331 oraz Rocznik Statystyczny 2003..., s. 354 355.
34
Małgorzata Makówka
35
Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego...
konsumpcyjnych ogółem wzrastały ceny wydawnictw (w każdym roku analizowa-
nego okresu), abonament radiowo-telewizyjny (z wyjątkiem 1994 r.) oraz ceny bi-
letów do instytucji kultury (w latach 1996 2002). Wymienione dobra i usługi sta-
wały się więc droższe w relacji do innych towarów i usług konsumpcyjnych, co
musiało znalez
ć także odzwierciedlenie w poziomie realnych wydatków na kulturę
w poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych ludności5.
3. Poziom wydatków na kulturę
Poziom nominalnych wydatków na kulturę w badanym okresie we wszystkich
grupach społeczno-zawodowych, pomimo stałego wzrostu, był niewysoki. W 2002 r.
na zaspokojenie potrzeb kulturalnych jednej osoby w gospodarstwie domowym
przeznaczono średnio 234,24 zł, zaledwie o 10 zł więcej niż na napoje alkoholowe
i wyroby tytoniowe łącznie6. Istniało przy tym znaczne zróżnicowanie wysokości ana-
lizowanych wydatków między poszczególnymi grupami społeczno-zawodowymi.
Dane statystyczne zawarte w tabeli 3 wskazują, że najwięcej na zaspokojenie
potrzeb kulturalnych przeznaczali członkowie gospodarstw pracujących na własny
rachunek. Ich wydatki były o kilkanaście procent wyższe niż wydatki gospodarstw
pracowników. Największe dysproporcje w poziomie rozchodów na kulturę tych
dwu grup zarejestrowano w 1994 r. (44%). Z kolei gospodarstwa emerytów i renci-
stów wydawały do 2001 r. o 3,5 15,5% mniej niż gospodarstwa pracowników, jed-
nak w 2002 r. przeznaczyły już na ten cel kwotę o 2% wyższą. Wydatki gospodarstw
pracowników użytkujących gospodarstwo rolne stanowiły połowę wydatków go-
spodarstw osób pracujących najemnie. Najniższym poziomem wydatków na kulturę
legitymowały się gospodarstwa rolników; w 2002 r. rozchody tej grupy społeczno-
-zawodowej były o 56,5% niższe niż wydatki gospodarstw pracowników. Te dyspro-
porcje w poziomie wydatków na kulturę spowodowane są kilkoma przyczynami.
Głównym czynnikiem różnicującym wydatki na kulturę jest poziom dochodu
na 1 osobę kształtowany przez strukturę społeczno-demograficzną gospodarstwa
domowego, a więc z jednej strony przez takie cechy, jak wykształcenie, zawód,
charakter pracy osób zarobkujących, a z drugiej przez liczebność rodziny. Osoby
utrzymujące się z prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej, a także
osoby pracujące najemnie poza rolnictwem, a zwłaszcza zajmujące stanowiska nie-
robotnicze, osiągają wyższe dochody niż przedstawiciele innych grup społeczno-
-zawodowych. Gospodarstwa tych osób są z reguły mniej liczne niż gospodarstwa
powiązane z rolnictwem, mogą więc przeznaczać więcej środków na zaspokojenie
mniej pilnych potrzeb, do których należą również potrzeby kulturalne.
5
Brak w publikowanych materiałach statystycznych GUS wskaz
nika cen dóbr i usług kultury dla
poszczególnych grup ludności uniemożliwił wyznaczenie realnych wydatków na kulturę. Z całą pewno-
ścią można jednak stwierdzić, że w latach, w których nastąpił spadek nominalnych wydatków ludności
na kulturę przy równoczesnym wzroście cen dóbr i usług kultury, konsumpcja kulturalna uległa obni-
żeniu.
6
Obliczenia własne na podstawie Rocznika Statystycznego 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 206.
36
Małgorzata Makówka
Tabela 3. Roczne wydatki na kulturę na 1 osobę w gospodarstwach domowych
(ceny bieżące)
Gospodarstwa
1993 1994 1995 1996 1997a 1998 1999 2000 2001 2002
domowe
Wydatki (w zł)
Ogółem 67,75 86,64 106,32 134,88 149,64 179,76 238,68 229,56 225,96 234,24
Pracowników 78,09 96,26 119,40 157,44 168,84 211,56 282,96 265,68 256,20 257,64
Pracowników użyt-
kujących gospodar-
stwo rolne 36,97 48,18 71,64 62,16 98,16 103,56 141,00 136,32 133,80 125,76
Rolników 31,97 47,28 55,92 76,32 84,48 91,92 99,36 105,48 111,72 112,08
Pracujących na
własny rachunek 92,27 138,63 147,00 188,52 192,60 236,88 332,16 304,92 271,56 310,56
Emerytów
i rencistów 71,19 90,18 111,36 138,48 163,08 188,64 238,44 235,44 244,68 262,80
Wydatki gospodarstw pracowników = 100
Pracowników 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Pracowników użyt-
kujących gospodar-
stwo rolne 47,3 50,1 60,0 39,5 58,1 49,0 49,8 51,3 52,2 48,8
Rolników 40,9 49,1 46,8 48,5 50,0 43,4 35,1 39,7 43,6 43,5
Pracujących na
własny rachunek 118,2 144,0 123,1 119,7 114,1 112,0 117,4 114,8 106,0 120,5
Emerytów
i rencistów 91,2 93,7 93,3 88,0 96,6 89,2 84,3 88,6 95,5 102,0
a
Zmieniona klasyfikacja wydatków konsumpcyjnych.
y
ródło: opracowanie własne na podstawie: Kultura w 1993 r. ..., s. 35; Kultura w latach 1994 1996...,
s. 2; Kultura w 1999 r. ..., s. 8; Kultura w 2002 r. ..., s. 58.
Drugim czynnikiem wpływającym na zróżnicowanie wydatków na kulturę
i decydującym o wzorach konsumpcji kulturalnej jest poziom wykształcenia człon-
ków gospodarstwa domowego. Wraz z podnoszeniem się wykształcenia wzrasta
poziom wiedzy ogólnej niezbędnej do odbioru przekazu kulturowego, rosną zain-
teresowania kulturą, utrwala się przekonanie o ważności i potrzebie aktywności
kulturalnej. Powszechnie uznaje się, że zasadniczym progiem aktywnego uczest-
nictwa w kulturze jest ukończenie szkoły średniej7. Pracownicy, szczególnie pra-
7
Ścisłą zależność między poziomem wykształcenia a aktywnością kulturalną potwierdziły bada-
nia Instytutu Kultury. Z badań tych wynika, że absolwenci zasadniczych szkół zawodowych stanowią
najniższy odsetek publiczności instytucji artystycznych. Por. T. Kostyrko, Krótkie uwagi o dotychcza-
sowym oraz pożądanym modelu uczestnictwa Polaków w kulturze,  Kultura Współczesna 1999, nr 1,
37
Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego...
cownicy umysłowi, oraz osoby prowadzące własną działalność gospodarczą legity-
mują się zazwyczaj wyższym poziomem wykształcenia niż przedstawiciele innych
grup społecznych, toteż wyższą rangę nadają potrzebom kulturalnym, co wyraża
się zwiększonymi wydatkami na kulturę.
Ważnym czynnikiem różnicującym wydatki na kulturę jest również przynależ-
ność członków gospodarstwa domowego do określonej grupy zawodowej. Od ro-
dzaju wykonywanej pracy zależy poziom dochodu, a ten z kolei wyznacza finanso-
we możliwości zaspokojenia potrzeb kulturalnych osoby zarobkującej i jej rodziny.
Charakter pracy, rytm i warunki, w których się odbywa, decydują o wymiarze czasu
wolnego i stopniu zmęczenia pracownika, determinując równocześnie jego aktyw-
ność w sferze pozazawodowej. Środowisko zawodowe może kształtować lub zmie-
niać aspiracje kulturalne jednostki, wzmacniać lub osłabiać zapotrzebowanie na
udział w życiu kulturalnym, a tym samym wpływać na poziom wydatków służących
zaspokojeniu potrzeb kulturalnych. Stymulującemu wpływowi środowiska zawo-
dowego można zatem przypisać wyższy poziom wydatków na kulturę w gospodar-
stwach pracujących na własny rachunek oraz gospodarstwach pracowników.
Niezwykle istotnym warunkiem aktywności kulturalnej jest dostępność insty-
tucji kultury. Najmniejsze możliwości uczestnictwa w kulturze mają mieszkańcy
wsi, a więc głównie członkowie gospodarstw rolników oraz gospodarstw pracowni-
ków użytkujących gospodarstwo rolne. Osoby te muszą realizować swoje potrzeby
poza miejscem zamieszkania, wkładając znaczny wysiłek w organizację życia kul-
turalnego, albo też zrezygnować z zaspokojenia odczuwanych potrzeb. Z pewnych
form kultury mieszkańcy wsi w ogóle nie korzystają. Tak więc uboga oferta kultu-
ralna w miejscu zamieszkania, znaczne oddalenie od wielkomiejskich instytucji
kultury, obowiązujące w społeczności wiejskiej wzory spędzania wolnego czasu oraz
niskie dochody powodują, że członkowie gospodarstw powiązanych z rolnictwem
wydają na kulturę mniej niż przedstawiciele pozostałych grup społecznych.
O randze aktywności kulturalnej w modelu konsumpcji świadczy nie tyle po-
ziom wydatków na kulturę, ile ich udział w łącznych wydatkach konsumpcyjnych
gospodarstw domowych. Na podstawie tego wskaz
nika można wnioskować o po-
ziomie dobrobytu materialnego i jakości życia danej grupy społeczno-zawodowej.
Im odsetek wydatków na kulturę w globalnych wydatkach jest wyższy, tym wyższy
jest również poziom życia badanego gospodarstwa domowego, i odwrotnie. Zależ-
ność ta jest więc wprost proporcjonalna, bowiem konsumpcja wielu dóbr i usług
z zakresu kultury, służących zaspokojeniu potrzeb wyższego rzędu, wiąże się z po-
jawieniem się funduszu swobodnej decyzji, a zatem z poprawą sytuacji materialnej
gospodarstwa domowego.
Z danych statystycznych zestawionych w tabeli 4 wynika, że na zaspokojenie
potrzeb kulturalnych Polacy przeznaczali niewielką część swego budżetu. W 2002 r.
wydatki na kulturę stanowiły 3,1% ogółu wydatków konsumpcyjnych gospodarstw
domowych, plasując się na 9 miejscu po rozchodach na żywność (29,5%), wydat-
kach związanych z użytkowaniem mieszkania (19,9%), opłatach za transport (8,5%),
zakupach odzieży i obuwia (5,3), kosztach wyposażenia mieszkania i prowadzenia
38
Małgorzata Makówka
gospodarstwa domowego (5,0%), wydatkach na zdrowie (4,5%), łączność (rów-
nież 4,5%) i rekreację (3,3%), a przed rozchodami na napoje alkoholowe i wyro-
by tytoniowe (3%), higienę osobistą (2,6%), restauracje i hotele (1,6) oraz edu-
kację (1,5)8. Warto również dodać, że w okresie objętym badaniem udział wydat-
ków na kulturę w globalnych wydatkach na 1 osobę w przeciętnym gospodarstwie
domowym ulegał minimalnym zmianom. Zmniejszył się nieznacznie z 3,3%
w 1993 r. do 3,2% w 1996 r. W latach następnych, a więc po wprowadzeniu nowej
klasyfikacji wydatków konsumpcyjnych, wahał się  z wyjątkiem 1999 r.  od 3,0
do 3,2%.
Tabela 4. Udział wydatków na kulturę w przeciętnych wydatkach na 1 osobę rocznie
w gospodarstwach domowych
Gospodarstwa domowe
pracowników
pracujących
Rok
użytkujących emerytów
ogółem pracowników rolników na własny
gospodar- i rencistów
rachunek
stwo rolne
1993 3,3 3,9 2,2 1,8 3,6 3,1
1994 3,3 3,7 2,2 2,1 4,1 3,1
1995 3,2 3,6 2,7 2,0 3,4 3,0
1996 3,2 3,7 1,8 2,1 3,5 3,0
1997a 3,0 3,3 2,4 2,0 3,0 2,9
1998 3,0 3,4 2,3 2,1 3,1 2,8
1999 3,6 4,1 2,9 2,1 3,9 3,3
2000 3,2 3,5 2,4 2,0 3,3 3,1
2001b 3,1 3,4 2,3 2,0 3,0 3,1
2002 3,1 3,3 2,2 1,9 3,2 3,2
a, b
Zmieniona klasyfikacja wydatków konsumpcyjnych.
y
ródło: jak w tabeli 1.
Odsetek ten był zróżnicowany w poszczególnych grupach społeczno-zawodo-
wych ludności. Najwyższy był w rodzinach pracowniczych i wynosił od 3,3% do
4,1% ogółu wydatków tych podmiotów w analizowanym okresie. Nieco mniejsze
wartości osiągnął w gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek. Cho-
ciaż członkowie tej grupy społeczno-zawodowej przeznaczali na zaspokojenie po-
8
Obliczenia własne na podstawie Rocznika Statystycznego 2003..., s. 205 208. Ponieważ Rocz-
nik Statystyczny podaje zagregowaną wartość wydatków na kulturę i rekreację, poziom wydatków
na rekreację ustalono odejmując od tej globalnej wielkości kwotę wydatków na kulturę pochodzącą
z publikacji: Kultura w 2002 r...., s. 58. Otrzymana w ten sposób różnica obejmuje zarówno wydatki na
aktywność typowo rekreacyjną, jak i łącznie na aktywność kulturalno-rekreacyjną, z której nie można
wydzielić rozłącznych podgrup obejmujących tylko jeden rodzaj aktywności.
39
Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego...
trzeb kulturalnych wyższe kwoty niż osoby pracujące najemnie, udział rozchodów
na kulturę w ogólnych wydatkach na 1 osobę był  z wyjątkiem 1994 r.  zawsze
niższy o 0,2 0,3 punktu procentowego. Z kolei w gospodarstwach emerytów i ren-
cistów wydatki na zakup dóbr i usług z zakresu kultury stanowiły od 2,8% do 3,3%
globalnych wydatków przypadających na 1 członka gospodarstwa. Stosunkowo ni-
ski odsetek rozchodów na zaspokojenie potrzeb kulturalnych zanotowano w rodzi-
nach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. Udział wydatków na ten cel
wynosił od 2,0% do 2,9% łącznych wydatków na 1 osobę. Najniższy odsetek roz-
chodów na kulturę wykazywały gospodarstwa rolników. Udział wydatków na za-
spokojenie potrzeb kulturalnych w tej grupie był o połowę niższy niż w rodzinach
pracowników i wynosił od 1,8% do 2,1% globalnych wydatków konsumpcyjnych na
1 osobę w gospodarstwie domowym. Tak więc osoby prowadzące gospodarstwo
rolne, osiągające dochody niższe niż przedstawiciele innych grup zawodowych prze-
znaczały na kulturę również mniejszą część swego budżetu. Potwierdziła się zatem
prawidłowość, że im trudniejsza sytuacja materialna rodziny, tym mniejszy udział
wydatków na zaspokojenie potrzeb kulturalnych.
Warto zaznaczyć, że w latach 1999 2002 r. w gospodarstwach pracowników
najemnych, pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz rolników odsetek
wydatków na kulturę obniżył się. W pozostałych grupach społeczno-ekonomicz-
nych ludności nie wykazywał wyraz
nej tendencji zmian.
Fakt, iż wydatki na kulturę stanowiły niewielki odsetek łącznych wydatków
gospodarstw domowych, wyraz
nie wskazuje, że kultura w hierarchii potrzeb kon-
sumpcyjnych zajmuje odległą pozycję, głównie z powodu niskiego poziomu za-
możności polskiego społeczeństwa. Konieczność zaspokojenia potrzeb podstawo-
wych (żywnościowych, mieszkaniowych, zdrowotnych, transportowych) redukuje
potrzeby wyższego rzędu, do których należą potrzeby kulturalne. Należy jednak
pamiętać, że trudności finansowe mogą być wygodnym usprawiedliwieniem absen-
cji kulturalnej dla osób nie przejawiających autentycznych zainteresowań kulturą.
Człowiek świadomy swoich głębszych potrzeb i aspiracji kulturalnych nie rezygnu-
je łatwo z uczestnictwa w kulturze9.
4. Struktura wydatków na kulturę
Analiza wydatków na kulturę wymaga uwzględnienia również ich struktury,
bowiem  jak już wcześniej sygnalizowano  wydatki te obejmują zarówno rozcho-
dy poniesione na zakup dóbr materialnych służących zaspokojeniu potrzeb kultu-
ralnych, w tym także dóbr trwałego użytku, jak i opłaty za korzystanie z różnorod-
nych usług kulturalnych.
9
Por. U. Kaczmarek, J. Grad, Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego [w:] Kultura
polska 1989 1997. Raport, pod red. T. Kostyrko, Instytut Kultury, Warszawa 1997, s. 137.
40
Małgorzata Makówka
Tabela 5. Udział wydatków na wybrane artykuły i usługi kulturalne w przeciętnych
wydatkach na kulturę na 1 osobę w gospodarstwach domowych
Gospodarstwa domowe
pracowni-
pracują-
ków użyt- emerytów
pracowni-
Wyszczególnienie Rok
ogółem rolników cych
kujących i rencistów
ków
na własny
gospodar-
rachunek
stwo rolne
1993 19,1 18,0 18,6 18,1 19,8 22,3
1994 19,4 18,6 18,9 16,0 18,1 22,6
1995 20,5 19,3 16,4 18,5 20,0 25,1
1996 19,2 17,3 20,7 14,9 18,9 24,5
Gazety 1997a 20,3 19,7 16,0 14,5 21,4 23,3
i czasopisma
1998 21,9 20,1 19,1 16,7 22,1 26,0
1999 17,8 16,2 15,2 17,0 17,3 22,1
2000 18,4 17,3 14,9 15,7 19,4 21,5
2001 19,0 14,4 15,7 17,6 19,9 22,2
2002 18,1 16,8 18,5 16,8 17,2 20,8
1993 7,0 7,7 4,2 3,4 9,0 6,0
1994 6,0 6,9 5,0 3,1 7,5 4,5
1995 7,0 8,4 5,4 2,8 8,2 5,0
Książki i inne
1996 7,8 9,1 7,0 3,6 8,2 6,3
wydawnictwa
1997a 7,4 8,6 5,6 2,6 8,6 6,0
(bez podręczników
1998 6,1 6,7 5,6 2,1 7,0 5,2
szkolnych i innych
książek do nauki)
1999 4,5 4,6 3,2 1,8 6,1 4,4
2000 4,8 5,2 2,0 1,4 6,5 4,5
2001 5,5 6,1 3,5 1,8 7,0 4,9
2002 5,2 5,7 3,6 1,7 6,1 5,0
1993 5,2 5,9 4,8 6,4 8,4 2,4
Opłaty za wstęp do 1994 5,3 6,1 4,5 6,4 6,8 2,5
instytucji kultury
1995 5,6 6,6 5,0 7,1 7,9 2,5
1996 5,5 6,0 7,7 6,0 10,0 2,5
1997a 3,5 4,5 2,2 2,0 4,9 1,6
1998 3,2 3,8 2,3 1,8 4,7 1,4
Opłaty za wstęp do
1999 3,5 4,2 3,3 2,7 5,2 1,6
teatrów, instytucji
muzycznych i kina 2000 3,0 3,8 1,7 2,2 4,7 1,2
2001 3,9 4,9 2,9 2,3 5,7 1,8
2002 4,0 5,1 3,0 2,0 6,8 1,6
41
Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego...
cd. tabeli 5
Gospodarstwa domowe
pracowni-
pracują-
ków użyt- emerytów
pracowni-
Wyszczególnienie Rok
ogółem rolników cych
kujących i rencistów
ków
na własny
gospodar-
rachunek
stwo rolne
1993 17,0 17,7 29,5 21,1 12,9 13,2
1994 19,0 19,0 27,4 29,7 11,1 18,0
1995 15,7 15,1 28,8 25,3 11,6 13,8
1996 13,8 14,7 14,1 15,1 11,9 20,9
Sprzęt 1997a 18,7 18,7 25,8 22,7 15,8 17,2
audiowizualny
1998 18,1 18,4 22,9 22,3 18,6 14,0
1999 22,2 24,9 20,6 23,8 18,3 18,6
2000 21,9 23,5 30,6 21,4 18,5 18,0
2001 13,1 15,6 14,8 16,9 17,5 10,1
2002 12,9 14,9 19,2 15,3 18,8 11,3
1993 17,6 14,4 17,7 22,9 9,5 26,8
1994 17,7 15,0 21,4 23,8 9,2 25,3
1995 18,3 15,3 17,4 25,8 10,7 25,8
1996 17,8 14,2 23,8 24,1 10,8 25,2
Opłaty za 1997a 16,0 13,7 15,9 18,6 10,3 21,5
abonament radiowo-
1998 14,4 11,8 14,1 17,2 9,3 20,1
telewizyjny
1999 11,1 9,0 11,4 14,5 6,5 16,7
2000 11,5 9,4 11,9 11,6 6,9 16,8
2001 15,6 12,3 16,2 23,0 9,5 22,2
2002 16,4 13,0 19,1 22,7 10,3 22,5
1993 1,9 2,5 0,1 0,1 1,5 1,6
1994 3,3 4,2 0,3 0,1 2,5 3,3
1995 4,7 5,8 0,2 x 3,6 4,9
1996 5,5 6,6 0,4 x 4,4 5,8
Opłaty za telewizję 1997a 6,7 8,2 0,6 x 6,4 7,1
kablową
1998 8,5 9,9 0,8 0,3 7,9 9,0
1999 8,6 9,7 0,7 0,1 7,3 9,9
2000 11,5 13,3 2,4 1,8 10,7 11,9
2001 13,9 15,9 3,2 1,5 14,7 14,2
2002 14,0 16,0 3,7 2,7 13,7 14,0
a
Zmieniona klasyfikacja wydatków konsumpcyjnych.
y
ródło: jak w tabeli 3.
Dane statystyczne zamieszczone w tabeli 5 wskazują, że w strukturze wydat-
ków na kulturę we wszystkich typach gospodarstw domowych do 2000 r. domino-
42
Małgorzata Makówka
wały wydatki na zakup dwóch grup artykułów użytku kulturalnego, a mianowicie
prasy i sprzętu audiowizualnego. Na uwagę zasługuje wysoki, przekraczający 20%,
odsetek wydatków na gazety i czasopisma w gospodarstwach emerytów i renci-
stów. Najniższe wartości analizowany wskaz
nik przyjmował najpierw w gospodar-
stwach rolników, a pod koniec analizowanego okresu kolejno w gospodarstwach
pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz gospodarstwach pracowników
najemnych i był o kilka punktów procentowych niższy niż w rodzinach emerytów
i rencistów. Z kolei najwyższy udział wydatków na zakup sprzętu audiowizualnego
wykazywały rodziny pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. Rozchody na
ten cel w tej grupie społeczno-zawodowej pochłaniały 15 30% środków przezna-
czanych na kulturę. Nieco niższy był udział omawianych wydatków w gospodar-
stwach rolników. Znaczny wzrost odsetka wydatków na zakup sprzętu audiowizu-
alnego w relacji do lat poprzednich zarejestrowano w gospodarstwach pracowni-
ków w latach 1999 2000. Stosunkowo najniższe wartości analizowanego wskaz
ni-
ka odnotowano w odniesieniu do rodzin osób pracujących na własny rachunek,
a więc rodzin najzamożniejszych. Warto zaznaczyć, że pod koniec badanego okre-
su zakupy odbiorników radiowych i telewizyjnych, magnetofonów, radiomagneto-
fonów oraz magnetowidów i odtwarzaczy kaset wideo, a także zestawów sprzętu
audiowizualnego straciły główną pozycję w budżetach wielu Polaków. Spadek cen
tych artykułów, a także pewien poziom nasycenia nimi gospodarstw domowych
spowodowały obniżenie wydatków na ich zakup.
Wysoką pozycję w strukturze wydatków na kulturę zajmowały opłaty za abo-
nament radiowo-telewizyjny, chociaż ich udział, pomimo wzrostu cen abonamen-
tu, przez kilka lat zmniejszał się wyraz
nie we wszystkich grupach społeczno-zawo-
dowych. Spadek, o którym mowa, spowodowany był najprawdopodobniej wyreje-
strowywaniem odbiorników, bowiem liczba telewizorów w tym czasie stale wzra-
stała. Od 2001 r. rozchody na abonament radiowo-telewizyjny zaczęły się zwięk-
szać. Najwyższy udział wydatków na ten cel w globalnych wydatkach na kulturę
zanotowano w gospodarstwach emerytów i rencistów. Odsetek ten wprawdzie zmalał
z 26,8% w 1993 r. do 16,8% w 2000 r., ale już w 2002 r. wyniósł 22,5% i w całym
okresie był ponad 2-krotnie wyższy niż w gospodarstwach pracujących na własny
rachunek, których członkowie przeznaczali na opłaty za korzystanie z odbiorni-
ków radiowych i telewizyjnych relatywnie najmniejszą część środków spośród wszyst-
kich badanych grup ludności. Wysokie wskaz
niki w tym względzie zanotowano rów-
nież w gospodarstwach rolników oraz gospodarstwach pracowników użytkujących
gospodarstwo rolne. W tych trzech grupach społeczno-ekonomicznych ludności
wydatki na abonament radiowo-telewizyjny zajmowały w 2002 r. pierwsze miejsce
wśród ogółu rozchodów na cele kulturalne.
W okresie objętym analizą nastąpił wyraz
ny wzrost opłat za telewizję kablową.
Ich udział w łącznych wydatkach na kulturę na 1 osobę w gospodarstwie domowym
zwiększył się kilkakrotnie. Odsetek ten znacznie różnił się między poszczególnymi
grupami społeczno-zawodowymi. Najwyższy udział opłat za telewizję kablową w roz-
chodach na kulturę zanotowano w gospodarstwach pracowników (od 2,5% w 1993 r.
do 16,0% w 2002 r.), niższy w gospodarstwach emerytów i rencistów (od 1,6%
43
Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego...
w 1993 r. do 14,0% w 2002 r.) oraz gospodarstwach osób pracujących na własny
rachunek (od 1,5% w 1993 r. do 13,7% w 2002 r.). Warto podkreślić, że w gospo-
darstwach pracowników oraz gospodarstwach pracujących na własny rachunek
udział opłat za telewizję kablową od 1999 r. był wyższy niż udział opłat za radio
i telewizję sieciową. Z kolei w gospodarstwach pracowników użytkujących gospo-
darstwo rolne oraz gospodarstwach rolników odsetek analizowanych wydatków,
pomimo wzrostu, był wciąż nieznaczny i stanowił odpowiednio 0,1 3,7% oraz
0,1 2,7% łącznych wydatków na kulturę w gospodarstwie domowym. Niskie wskaz
-
niki w tych dwu grupach ludności wynikają z faktu, że telewizja kablowa wciąż
jeszcze jest mało rozpowszechniona, a ze względu na swą specyfikę, obejmuje za-
sięgiem większe miasta i ich obrzeża.
Kolejną pozycję w strukturze wydatków na kulturę zajmowały rozchody na za-
kup książek i innych wydawnictw nie będących podręcznikami. Ich udział w ostat-
nich latach badanego okresu zmniejszył się istotnie we wszystkich grupach spo-
łeczno-zawodowych. Najwyższy był w gospodarstwach pracujących na własny ra-
chunek, a więc w gospodarstwach najbardziej zamożnych, ale i tu zmalał z 9,0%
w 1993 r. do 6,1% w 2002 r. Relatywnie wysoki odsetek wydatków na zakup ksią-
żek i innych wydawnictw nie będących podręcznikami wykazywały również gospo-
darstwa pracowników. Najniższy udział wydatków na ten cel w łącznych wydatkach
na kulturę na 1 osobę odnotowano w gospodarstwach rolników, a więc gospodar-
stwach osiągających najniższe dochody spośród badanych grup ludności. Warto
zwrócić uwagę na dystans między gospodarstwami o najwyższym i najniższym od-
setku analizowanych wydatków. Otóż w latach 1993 1997 udział wydatków na za-
kup książek i innych wydawnictw nie będących podręcznikami do nauki w gospo-
darstwach osób prowadzących samodzielną działalność gospodarczą był ponad
2-krotnie, w latach następnych przeszło 3-krotnie, a w 2000 r. 4,5-krotnie wyższy
niż w gospodarstwach rolników. W dwóch kolejnych latach ten dystans zmniejszył
się nieco. W 2002 r. odsetek analizowanych wydatków w gospodarstwach pracują-
cych na własny rachunek był już tylko 3,5-krotnie wyższy niż w gospodarstwach
rolników.
Opłaty za wstęp do teatrów, instytucji muzycznych i kina stanowiły niewielką
część wydatków na kulturę. Ich udział był największy w gospodarstwach pracują-
cych na własny rachunek (w latach 1997 2002 wahał się od 4,9% do 6,8%) i nieco
niższy w gospodarstwach pracowników. Tym dwu grupom zdecydowanie ustępo-
wały gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz gospodar-
stwa rolników, co spowodowane było głównie trudniejszą sytuacją materialną tych
podmiotów oraz znacznym oddaleniem od instytucji kultury zlokalizowanych
w miastach. Najniższy (wynoszący w latach 1997 2002 1,2 1,6%) udział opłat za
wstęp do teatrów, instytucji muzycznych i kina w łącznych wydatkach na kulturę
wykazywały gospodarstwa emerytów i rencistów. Niski odsetek rozpatrywanych
wydatków we wszystkich grupach społeczno-zawodowych wyraz
nie wskazuje na
małe zainteresowanie Polaków udziałem w tradycyjnych formach upowszechnia-
nia kultury.
44
Małgorzata Makówka
Z przeprowadzonej analizy wynika, że wskaz
niki udziału wydatków na wybra-
ne dobra i usługi z zakresu kultury przybierały zróżnicowane wartości w poszcze-
gólnych typach gospodarstw domowych. Fakt ten świadczy o znaczącym społecz-
nym zróżnicowaniu modelu konsumpcji kulturalnej.
5. Wyposażenie gospodarstw domowych w sprzęt
audiowizualny
Wspomniano już, że ważną pozycję wśród wydatków na kulturę stanowiły za-
kupy trwałych dóbr użytku kulturalnego. Bogata oferta handlowa, korzystna rela-
cja między cenami tych produktów a innych towarów i usług sprawiły, że w latach
1993 2002 nastąpił znaczny wzrost wyposażenia gospodarstw domowych w sprzęt
audiowizualny. Podwoił się stan posiadania odtwarzaczy płyt kompaktowych, po-
nad 2-krotnie wzrosła liczba urządzeń do odbioru telewizji satelitarnej, o blisko
1/2 zwiększyła się liczba telewizorów odbierających programy w kolorze i prawie
o 1/4  liczba magnetowidów.
Jak wskazują dane zawarte w tabeli 6, tempo pomnażania wymienionych dóbr
było zróżnicowane w poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych ludności.
Najwyższy wzrost odnotowano w gospodarstwach rolników, gospodarstwach pra-
cowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz gospodarstwach emerytów i ren-
cistów, a więc w tych grupach, w których stopień nasycenia wybranymi artykułami
użytku kulturalnego na początku analizowanego okresu był najniższy. Na przykład
stan posiadania urządzeń do odbioru telewizji satelitarnej zwiększył się ponad
6-krotnie w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, 5-krot-
nie w gospodarstwach rolników i ponad 3-krotnie w gospodarstwach emerytów
i rencistów. Liczba odtwarzaczy płyt kompaktowych wzrosła ponad 5,5-krotnie
w gospodarstwach rolników, blisko 4,5-krotnie w gospodarstwach pracowników użyt-
kujących gospodarstwo rolne i blisko 3-krotnie w gospodarstwach emerytów i ren-
cistów. Najniższe tempo wzrostu wyposażenia w sprzęt audiowizualny odnotowa-
no w rodzinach osób pracujących na własny rachunek.
Ta zróżnicowana dynamika sprawiła, że zmniejszył się dystans między gospo-
darstwami najlepiej i najgorzej wyposażonymi w trwałe dobra użytku kulturalnego.
Nadal jednak dysproporcje między poszczególnymi grupami społeczno-zawodo-
wymi w tym zakresie były znaczne. W 2002 r. najwyższy wskaz
nik posiadania sprzętu
audiowizualnego wykazywały gospodarstwa osób pracujących na własny rachunek,
a więc gospodarstwa najzamożniejsze, następnie gospodarstwa pracowników, znacz-
nie niższy natomiast gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo rol-
ne, gospodarstwa rolników oraz gospodarstwa emerytów i rencistów. Największe
różnice odnotowano w poziomie wyposażenia w sprzęt nowoczesny.
Warto również podkreślić, że gospodarstwa domowe najlepiej były wyposażo-
ne w telewizory do odbioru programu w kolorze. Następne miejsca pod względem
częstości występowania zajęły kolejno: magnetowidy, urządzenia do odbioru tele-
45
Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego...
wizji satelitarnej, zestawy do odbioru, rejestracji i odtwarzania dz
więku, kompute-
ry osobiste, odtwarzacze płyt kompaktowych.
Tabela 6. Wyposażenie gospodarstw domowych w wybrany sprzęt audiowizualny
(na 100 gospodarstw)
Gospodarstwa domowe
pracowni-
pracują-
ków użyt- emerytów
pracowni-
Wyszczególnienie Rok
ogółem rolników cych
kujących i rencistów
ków
na własny
gospodar-
rachunek
stwo rolne
Telewizor do odbioru 1993 80,5 95,1 74,2 57,1 105,5 64,5
programu w kolorze
2002 116,9 124,4 120,1 113,3 133,5 108,2
Urządzenie do od-
1993 21,6 31,3 5,3 4,6 41,9 12,6
bioru telewizji
satelitarnej (łącznie
2002 49,3 62,4 33,4 23,1 68,3 40,3
z telewizją kablową)
1993 44,3 63,2 36,9 25,3 76,1 36,9
Magnetowid
(odtwarzacz)
34,7
2002 54,3 70,8 59,1 48,1 80,4
1,5
1993 4,8 7,3 1,9 1,2 13,0
Odtwarzacz płyt
kompaktowych 4,3
2002 9,8 14,1 8,4 6,8 21,3
Zestaw do odbioru,
rejestracji i odtwa-
20,0
2002 43,2 63,4 44,6 32,6 74,0
rzania dz
więku
(wieża)a
7,7
Komputer osobistya 2002 23,4 37,2 20,8 12,9 52,7
Komputer osobisty
z dostępem do inter- 2002 10,8 17,2 7,5 4,7 29,5
3,2
netua
a
Brak danych za 1993 r.
y
ródło: opracowanie na podstawie: Kultura w 1993 r. ..., s. 35 36 oraz Kultura w 2002 r. ..., s. 59.
Należy także zwrócić uwagę, że stopień wyposażenia gospodarstw domowych
w artykuły użytku kulturalnego nie określa, jak intensywnie dobra te są eksploato-
wane. Nie ulega jednak wątpliwości, iż posiadanie nowoczesnego sprzętu audiowi-
zualnego sprzyja domowym formom aktywności kulturalnej i ograniczaniu kon-
taktu z tradycyjnymi nośnikami przekazu kulturalnego. Wyniki badań budżetu czasu
ludności wskazują, że dominującym modelem uczestnictwa w kulturze jest obecnie
oglądanie telewizji. W 1996 r. dorosły Polak spędzał przed telewizorem 2 godziny
i 38 minut dziennie, a więc 53% swego wolnego czasu10. Taki sposób zagospoda-
10
Por. Budżet czasu ludności 1996, GUS, Warszawa 1998, s. 138.
46
Małgorzata Makówka
rowania czasu budzi niepokój wielu socjologów, pedagogów i psychologów. Cho-
ciaż zasługi telewizji w upowszechnianiu wzorów kulturowych wśród szerokich
rzesz ludności są bezsporne, już w latach osiemdziesiątych uznano ją za główną
przyczynę wycofywania się polskiego społeczeństwa z udziału w publicznym życiu
kulturalnym, z partycypacji w tzw. kulturze wysokiej. Te zarzuty pod adresem
telewizji potwierdziły badania GUS. W 1990 r. aż 19% mieszkańców Polski
w wieku 15 lat i więcej twierdziło, że może ona częściowo lub całkowicie zastąpić
takie formy aktywności kulturalnej, jak: czytanie książek i gazet, uczestnictwo
w spektaklach teatralnych i operowych, seansach kinowych, koncertach muzyki
klasycznej (poważnej) i rozrywkowej (młodzieżowej), zwiedzanie galerii sztuki,
oglądanie meczów sportowych na stadionie, a także słuchanie radia11. Przyto-
czona opinia pochodzi z okresu, gdy telewizyjna oferta programowa była sto-
sunkowo uboga. Obecnie o widza konkurują zarówno stacje publiczne, jak
i liczni nadawcy prywatni, starając się jak najdłużej zatrzymać go przed ekra-
nem. Można więc sądzić, że zastępcza funkcja telewizji w odniesieniu do wy-
mienionych wyżej dziedzin jeszcze się wzmocniła. To przypuszczenie potwier-
dza wysoki udział opłat za abonament radiowo-telewizyjny oraz telewizję ka-
blową w łącznych wydatkach na kulturę. W 2002 r. rozchody na ten cel 
w zależności od typu gospodarstwa domowego  pochłaniały od 23% do 29%
środków przeznaczanych na cele kulturalne.
W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny rozwój nowych technologii in-
formacyjnych i komunikacyjnych. Warto zatem zwrócić uwagę na szanse, jakie
współczesnemu odbiorcy kultury stwarza posiadanie komputera z dostępem do
internetu. Za jego pośrednictwem można nie tylko nabywać dobra kultury w inter-
netowych sklepach lub podczas internetowych aukcji, korzystać z tekstowych i dz
wię-
kowych archiwów instytucji kultury, zwiedzać internetowe galerie i muzea, oglą-
dać i słuchać przedstawień, ale także aktywnie uczestniczyć w tworzeniu dzieła
kultury oraz nawiązywać kontakt z twórcami kultury biorącymi udział w interneto-
wych spotkaniach lub mającymi własne strony internetowe12. Z tego pobieżnego
przeglądu wynika, że korzystanie z internetu wymaga niejednokrotnie większej
aktywności odbiorcy niż oglądanie telewizji oraz znacznego wysiłku, zwłaszcza ze
strony tych konsumentów, którzy nie posiadając własnego komputera, zmuszeni są
do korzystania z kafejek internetowych. Stosunkowo niski jeszcze poziom wyposa-
żenia gospodarstw domowych w komputery osobiste z dostępem do internetu nie
musi świadczyć o małym znaczeniu tej formy aktywności kulturalnej Polaków, bo-
wiem kontakty z kulturą dostępną w cyberprzestrzeni realizowane mogą być poza
domem.
11
Por. Kultura w 1993 r. ..., s. 21.
12
Por. M. Sobocińska, Wpływ technologii elektronicznej na zachowania polskich konsumentów
dóbr i usług kultury [w:] Konsumpcja i rynek w warunkach zmian systemowych, pod red. Z. Kędzior i E.
Kieżel, PWE, Warszawa 2002, s. 172.
47
Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego...
6. Podsumowanie
Przeprowadzona analiza pozwala stwierdzić, że po okresie głębokiego załama-
nia uczestnictwa w kulturze, jakie miało miejsce na przełomie lat osiemdziesiątych
i dziewięćdziesiątych, pojawiły się pewne tendencje wzrostowe wyrażające się zwięk-
szeniem nominalnych wydatków gospodarstw domowych na zakup dóbr i usług
kulturalnych. Warto jednak podkreślić, że wzrost nominalnych wydatków na kul-
turę, spowodowany zwiększeniem cen dóbr i usług kulturalnych, nie oznacza jesz-
cze wyższej konsumpcji kulturalnej. Pełna diagnoza uczestnictwa w kulturze wy-
maga więc uwzględnienia realnych wydatków na zaspokojenie kulturalnych po-
trzeb ludności. Niestety, z uwagi na brak danych statystycznych, ten cel nie został
osiągnięty.
Z analizy wynika, że wydatki na kulturę stanowiły niewielki odsetek ogólnych
wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych. To oznacza, że w hierarchii
odczuwanych i realizowanych potrzeb konsumpcyjnych kultura zajmuje odległe
miejsce. Można wskazać dwa główne powody tego stanu: niski poziom wykształce-
nia i niski poziom zamożności polskiego społeczeństwa. Słabo wyedukowani Pola-
cy nie przywiązują dużej wagi do aktywności kulturalnej. Z kolei konieczność za-
spokojenia potrzeb podstawowych spycha z reguły na plan dalszy realizację mniej
pilnych potrzeb.
Wysoki udział wydatków na zakup prasy i sprzętu audiowizualnego, a także
opłat za abonament radiowo-telewizyjny oraz opłat za telewizję kablową w łącznych
wydatkach na 1 osobę w gospodarstwie domowym świadczy o zamykaniu się życia
kulturalnego w ścianach własnego mieszkania i ograniczaniu kontaktu z tradycyj-
nymi nośnikami przekazu kulturalnego, jakimi są m.in. kina, teatry, muzea. Taka
 domocentryczna orientacja kulturalna zubaża skalę doświadczeń jednostki, utrud-
niając realizację jednej z podstawowych funkcji uczestnictwa w kulturze, jaką jest
umacnianie i rozszerzanie więzi społecznych13.
Przytoczone w opracowaniu dane statystyczne wskazują na znaczne społecz-
no-zawodowe zróżnicowanie uczestnictwa w kulturze. W okresie objętym analizą
najwięcej na zaspokojenie potrzeb kulturalnych wydawali członkowie gospodarstw
pracujących na własny rachunek oraz gospodarstw pracowników, najmniej  go-
spodarstw powiązanych z rolnictwem. Ten fakt oznacza, że rynkowa dystrybucja
dóbr i usług kulturalnych najbardziej ograniczyła dostęp do nich rodzin najuboż-
szych. Towarzyszący procesom komercjalizacji kultury wysoki wzrost cen dla wielu
Polaków stanowi istotną barierę uczestnictwa w kulturze wysokiej. Zwiększenie
wydatków na kulturę jest ściśle związane z poprawą sytuacji materialnej ludności,
czyli z pojawieniem się lub powiększeniem funduszu swobodnej decyzji, a zatem 
w skali makro  z rozwojem społeczno-gospodarczym kraju. Należy jednak pamię-
tać, że awans materialny nie idzie w parze z awansem kulturalnym. Ograniczenie
ekonomicznych czy przestrzennych barier w dostępie do dóbr kultury nie gwaran-
13
T. Goban-Klas, Uczestnictwo kulturalne  próba diagnozy,  Zdanie 1982, nr 1, s. 43 45.
48
Małgorzata Makówka
tuje wzrostu aktywności kulturalnej. Zwiększenie dochodów realnych oraz bogata
oferta kulturalna mogą doprowadzić do rozszerzenia i intensyfikacji kontaktów
z kulturą wysoką wtedy, gdy kultura zajmuje ważne miejsce w systemie wartości
obywateli, a partycypacja w niej pełni rolę wyznacznika prestiżu społecznego. Tym-
czasem aktywność kulturalna zajmuje odległą pozycję w hierarchii wartości Pola-
ków. Ludzie bardziej aspirują do świata rzeczy niż kultury, ceniąc wyżej dobra
materialne. Niematerialne wartości ulegają deprecjacji. O wysokiej pozycji spo-
łecznej świadczy luksusowy samochód, willa z basenem, ekskluzywne wakacje
w egzotycznym kraju czy uprawianie elitarnego sportu. Dopóki nie nastąpi zmiana
tej konsumpcyjnej postawy wobec życia, trudno oczekiwać wzrostu aktywności kul-
turalnej społeczeństwa polskiego, zwłaszcza że rynek oferuje konsumentom róż-
norodne, konkurencyjne wobec kultury, sposoby zagospodarowania ich czasu
i dochodów.
Literatura
Adamczuk L., Uczestnictwo w kulturze podstawowych warstw społecznych w Polsce w latach 1972
1979,  Kultura i Społeczeństwo 1986, nr 3.
Budżet czasu ludności 1996, GUS, Warszawa 1998.
Bywalec C., Finansowe aspekty uczestnictwa w kulturze społeczeństwa polskiego [w:] Kultura 
Gospodarka  Media. Ogólnopolski Kongres, pod red. E. Orzechowskiego, Kraków 2002.
Goban-Klas T., Uczestnictwo kulturalne  próba diagnozy,  Zdanie 1982, nr 1.
Kaczmarek U., Grad J., Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego [w:] Kultura polska 1989
1997. Raport, pod red. T. Kostyrko, Instytut Kultury, Warszawa 1997.
Kostyrko T., Krótkie uwagi o dotychczasowym oraz pożądanym modelu uczestnictwa Polaków
w kulturze,  Kultura Współczesna 1999, nr 1.
Kultura w 1993 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 1994.
Kultura w 1999 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2000.
Kultura w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2003.
Kultura w latach 1994 1996. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 1997.
Małachowska U., Dystanse w konsumpcji dóbr i usług kulturalnych,  Kultura i Społeczeństwo
1982, nr 1 2.
Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1996.
Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997.
Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999.
Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001.
Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003.
Sobocińska M., Wpływ technologii elektronicznej na zachowania polskich konsumentów dóbr
i usług kultury [w:] Konsumpcja i rynek w warunkach zmian systemowych, pod red.
Z. Kędzior i E. Kieżel, PWE, Warszawa 2002.
Stefanowska M., Odbiorcy kultury. Deklaracje i rzeczywistość, PWN, Warszawa 1988.
Szpociński A., Edukacja kulturalna i uczestnictwo w kulturze [w:] Kultura polska w dekadzie prze-
mian, pod red. T. Kostyrko i M. Czerwińskiego, Instytut Kultury, Warszawa 1999.
Tyszka A., Interesy i ideały kultury. Struktura społeczna i udział w kulturze, PWN, Warszawa 1987.
Żygulski K., Przemiany potrzeb społeczeństwa polskiego [w:] Badania nad wzorcami konsumpcji,
pod red. J. Szczepańskiego, Ossolineum, Wrocław 1977.
49
Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego...
Participation of Polish Society in Culture: Results of Research
on Household Budgets
The purpose of this article is to analyse Polish society s participation in culture in the 1993
2002 period. The author limits the discussion to the monetary approach to cultural consumption.
She also analyses annual expenditures on culture per capita in the 5 main types of households,
selected using social and occupational criteria. In the article, the author uses the results of research
on household budgets regularly conducted by the Central Statistical Office. The analysis covers:
 nominal expenditure on culture,
 share of expenditure on culture in total expenditure per capita in a household,
 structure of expenditure on culture,
 extent to which households own audio-visual equipment.
The author also draws attention to the socio-occupational differentiation of the level of analysed
expenditures and their structure.