Mgr Jolanta Sadek
Kończyna dolna wolna
Wolna kończyna dolna składa się, z trzech odcinków połączonych ze sobą stawami: odcinka
bliższego - uda, odcinka środkowego - podudzia (goleni), i odcinka dalszego - stopy.
Wolna kończyna dolna z miednicą łączy się w obrębie stawu biodrowego, utworzonego przez
panewkę kości miednicznej i głowę kości udowej.
A. Udo
Kość udowa femur
Jest najdłuższą i najsilniejszą kością szkieletu. Jak każda kość długa składa się z:
1. końca bliższego
2. trzonu
3. końca dalszego.
1. Koniec bliższy kości składa się z
 głowy (caput femoris)  położona przyśrodkowo, kulista
 szyjki (collumfemoris)- długa, spłaszczonej w wymiarze strzałkowym.
Pośrodku powierzchni stawowej głowy znajduje się chropowate wgłębienie, tzw.
dołek głowy (fovea capitis  miejsce przyczepu więzadła głowy
k. udowej (rozpięte pomiędzy dołkiem panewki)
Szyjka kości udowej, położona bocznie od głowy, tworzy z
trzonem kości kąt trzonowo-szyjkowy
KÄ…t u osoby dorosÅ‚ej wynosi 120-130° (~ 126°)
U noworodka 150°
Bocznie od szyjki, w przedłużeniu trzonu ku górze, znajduje się
dobrze wykształcona wyniosłość, krętarz większy (trochanter
major).
Wewnętrzna jego powierzchnia jest silnie wgłębiona, tworzy
dół krętarzowy (fossa trochanterica).
Poniżej, przyśrodkowo od krętarza większego, odchodzi od tylnej powierzchni kości
udowej tępa wyniosłość, krętarz mniejszy (trochanter minor).
Oba krętarze są połączone:
 po stronie tylnej grzebieniem międzykrętarzowym (crista intertrochanterica)
 z przodu kresą międzykretarzową (linea intertrochanterica).
2. Trzon kości udowej - jest lekko wygięty do przodu. Powierzchnie jego są gładkie, z
wyjątkiem powierzchni tylnej, na której biegnie podłużna kresa chropawa (linea
aspera), składająca się z dwóch warg: przyśrodkowej i bocznej (labium mediale et
laterale). Ku górze obie wargi rozchodzą się: boczna biegnie w kierunku krętarza
większego i przechodzi w guzowatość pośladkową (tuberositas glulea),
przyśrodkowa oddaje dwa odgałęzienia, z których jedno dochodzi do krętarza
mniejszego i nosi nazwÄ™ kresy grzebieniowej (linea pectinea), drugie przechodzi w
kresę międzykretarzową
1
Również w dalszej części trzonu wargi rozchodzą się, zdążając do nadkłykci i
ograniczajÄ… pole podkolanowe (facies poplitea).
Kresa chropawa gra rolę słupa oporu usztywniającego kość udową w jej uwypukleniu
do przodu.
W krzywicy , pod wpływem obciążenia miękka kość spłaszcza się do boku, a kresa
chropawa przekształca się w wysoki grzebień.
2
3. Koniec dalszy kości, zgrubiały maczugowato.
Dwa kłykcie:
 Kłykeć przyśrodkowy condylus medialis
 Kłykeć boczny condylus lateralis
Są one bardziej wypukłe w płaszczyz
nie strzałkowej, mniej w płaszczyz
nie czołowej.
Z tyłu oddzielone są głębokim dołem międzykłykciowym fossa intercondylaris ,
ograniczonym kresą międzykłykciową linea intercondylaris
Powierzchnie stawowe obu kłykci zlewają się z przodu, tworząc powierzchnię
rzepkowa (facies patellaris).
Na bocznych, nie przykrytych chrząstką powierzchniach kłykci znajdują się
wyniosłości:
 nadkłykieć przyśrodkowy epicondylus medialis
 nadkłykieć boczny epicondylus lateralis
3
W ustawieniu pionowym kości udowej kłykieć przyśrodkowy sięga niżej.
Jest to spowodowane tym, że końce bliższe kości udowych leżą znacznie dalej od
siebie niż końce dalsze, stykające się ze sobą w postawie stojącej.
Wskutek szerszej miednicy mniejszej, u kobiet kości udowe odchylają się bardziej niż
u mężczyzn, a ich ustawienie jest bardziej ukośne.
Kąt boczny kolana - między osią kości udowej, a niżej
położoną osią kości piszczelowej, otwarty na zewnątrz
(bocznie), wynosi 145-175°
Kolana koślawe  Kolana skierowane do wewnątrz - X, oś
podudzia tworzy z osiÄ… uda kÄ…t rozwarty na zewnÄ…trz,
podudzie jest nadmiernie oddalone od osi środkowej ciała.
Kostki wewnętrzne oddalone od siebie więcej niż 5cm
Kolana szpotawe  Kolona skierowane na zewnÄ…trz, oÅ›
podudzia tworzy z osiÄ… uda kÄ…t rozwarty do wewnÄ…trz,
podudzie zbliżone jest do pośrodkowej linii ciała. Kończyny
przyjmują kształt litery  O .
Połączenie kości miednicznej z kością udową
STAW BIODROWY articulatio coxae
1. Panewkę stawu biodrowego (articulatio coxae) tworzy panewka (acetabulum) kości
miedniczej.
Jest to zagłębienie o powierzchni półkuli, którego ciągłość dolnego brzegu przerwana jest
przez wcięcie panewki
Panewkę znacznie pogłębia chrzęstno-włóknisty pierścień, obrąbek panewkowy
(labrum acetabulare), który przechodząc ponad wcięciem panewki tworzy więzadło
poprzeczne panewki (lig. transversum acetabuli).
W ten sposób wcięcie panewkowe zostaje przekształcone w otwór, przez który
przechodzi do dna panewki odgałęzienie tętnicy zasłonowej, tkanka tłuszczowa panewki i
więzadło głowy kości udowej.
Właściwą powierzchnię stawową panewki tworzy powierzchnia księżycowata, która jest
pokryta chrzÄ…stkÄ… stawowÄ…, szklistÄ….
Grubość chrząstki 0,8 do 3mm na obwodzie
4
Pozostała część panewki, nie
pokryta chrząstką, to dół panewki,
wypełniony luz
nÄ… tkankÄ… Å‚Ä…cznÄ… i
tłuszczową.
Podściółka tłuszczowa, pokryta
błoną maziową, osłabia ucisk
między głową a panewką.
2. Główka stawowa utworzona jest
przez głowę kości udowej, która
stanowi około 3/4 powierzchni kuli.
Między dołkiem głowy a dołkiem
panewki rozpięte jest więzadło
głowy kości udowej lig. capitis
femoris.
Na skutek pogłębienia panewki
przez chrzęstny obrąbek, panewka
obejmuje główkę stawową poza jej
równik.
Grubość chrząstki stawowej na
główce : od 1,0 - 1,9mm na
obwodzie, do 2,2-3,7mm nieco
poniżej środka. Chrząstka nie pokrywa dołka główki.
3. Torebka stawowa jest ciasna, gruba i mocna.
Przytwierdzona do kostnego brzegu panewki, a na kości udowej z przodu do kresy
międzykrętarzowej, z tyłu dochodzi
tylko do połowy długości szyjki.
TorebkÄ™ stawu biodrowego
wzmacniajÄ… liczne i bardzo silne
więzadła.
Więzadła ograniczają częściowo
zakres ruchomości kończyny dolnej
przyczyniając się jednocześnie do
lepszego ustalenia równowagi
tułowia opierającego się na głowach
kości udowych.
 Na powierzchni wewnętrznej
torebki włóknistej leży warstwa
okrężna (zona orbicularis),
przebiegajÄ…ca w postaci
okrężnego pasma włókien
dokoła najwęższego miejsca
szyjki.
Ma ona liczne połączenia z więzadłami powierzchownymi, a jej funkcja polega na
wzmacnianiu położenia główki w panewce.
5
 Przednią ścianę torebki stawowej wzmacnia więzadło biodrowo-udowe (lig.
iliofemorale), kształtu odwróconej litery V. Wierzchołkiem przymocowane jest w
okolicy kolca biodrowego przedniego dolnego i dochodzi do kresy
miedzykrętarzowej.
Torebka między dwoma pasmami więzadła jest słabsza.
 Przyśrodkową ścianę torebki wzmacnia więzadło łonowo-udowe (lig. pubofemorale).
Rozpięte jest ono między gałęzią górną kości łonowej a dolną częścią kresy
miedzykrętarzowej.
 Na tylnej ścianie torebki stawowej leży więzadło kulszowo-udowe (lig.
ischiofemorale). Rozpoczyna się na granicy między trzonem i gałęzią kości kulszowej,
a kończy na końcu bliższym kresy międzykrętarzowej.
Rodzaj i zakres ruchów w stawie biodrowym
Staw biodrowy jest stawem kulistym panewkowym, w którym można poruszać kończyną
w stosunku do tułowia, jak również zmieniać położenie tułowia w odniesieniu do ustalonych
(nieruchomych) kończyn.
Wyróżnia się trzy główne rodzaje ruchów w stawie biodrowym: zginanie i prostowanie,
odwodzenie i przywodzenie oraz nawracanie i odwracanie. Kombinacją wszystkich ruchów
jest ruch obwodzenia.
XOX  flexio, extensio
YOY  abductio, adductio
OZ, OR  rotatio medialis, lateralis
ð Flexio: Czynny ruch zgiÄ™cia do przodu z pozycji
wyjściowej, tj. z ustawienia kończyn w normalnej
pozycji stojÄ…cej, można wykonać do 80° przy
wyprostowanym stawie kolanowym, a do 90° (120)
przy zgiętym kolanie. Biernie można udo zetknąć ze
ścianą brzucha.
ð Extensio: Prostowanie=Zginanie ku tyÅ‚owi w stawie
biodrowym jest możliwe w 15°- 20°.
Nieznaczna możliwość zginania do tyłu w stawie
biodrowym uzupełniona jest przez ruchy kręgosłupa
lędz
wiowego.
ð Dalszy ruch koÅ„czyn do tyÅ‚u jest możliwy tylko wraz
z pochyleniem całej miednicy ku przodowi, przy
czym ta faza ruchu odbywa się w przeciwległym
stawie biodrowym.
ð Abductio: Ruch odwodzenia uda wynosi okoÅ‚o 40°,
ð Adductio: W przywodzeniu udo może przekroczyć dość znacznie liniÄ™ Å›rodkowÄ… ciaÅ‚a
pod warunkiem, że przywodzoną kończynę zegniemy nieco w stawie biodrowym, jak
przy  zakładaniu nogi na nogę."
6
Rozkrok obu koÅ„czyn w pozycji stojÄ…cej możliwy jest do 80°, przy pochyleniu tuÅ‚owia
do przodu odwiedzenie wzrasta do 140°.
ð Rotatio: DokoÅ‚a osi podÅ‚użnej koÅ›ci udowej odbywajÄ… siÄ™ ruchy obrotowe.
W postawie prawidÅ‚owej ruch odwracania jest ograniczony do 15°, a nawracania do
35°.
ð Ruchy prostowania w stawie biodrowym hamuje mocno wiÄ™zadÅ‚o biodrowo-udowe,
w mniejszym stopniu więzadło hamuje także ruch odwodzenia oraz ruchy obrotowe
uda.
Oba więzadła biodrowo-udowe ustalają również położenie miednicy w stosunku do kości
udowych w pozycji stojÄ…cej.
Więzadło łonowo-udowe hamuje ruch odwodzenia i odwracania, natomiast więzadło
kulszowo-udowe hamuje ruch przywodzenia i nawracania.
Zakres ruchów w stawach biodrowych może być bardzo zwiększony przez odpowiednie
ćwiczenia rozluz
niające aparat więzadłowy, obserwujemy to na przykładzie akrobatów,
gimnastyków czy tancerzy.
B. Goleń
Kość piszczelowa (tibia)
Kość piszczelowa położona jest na podudziu po stronie przyśrodkowej.
Jest to kość długa, bardzo silnie wykształcona, składająca się z trzonu oraz z końca bliższego
i końca dalszego.
1. Na końcu bliższym znajdują się dwa kłykcie:
kłykieć przyśrodkowy i kłykieć boczny (condylus medialis et lateralis), pokryte
dwiema dużymi powierzchniami stawowymi górnymi (facies articulares superiores).
Powierzchnia przyśrodkowa jest większa niż boczna.
Obie powierzchnie stawowe są oddzielone od siebie przyśrodkowo leżącą wyniosłością
międzykłykciową (eminentia intercondylaris), na której są widoczne dwa guzki:
przyśrodkowy i boczny (tuberculus intercondlare mediale et laterale).
Z przodu i z tyłu wyniosłości znajdują się małe pola miedzykłykciowe przednie i tylne
(area intercondylaris anterior et posterior).
Na tylno-bocznej powierzchni kłykcia bocznego znajduje się mała, owalna powierzchnia
stawowa strzałkowa (facies articularis fibularis).
Na przedniej powierzchni końca bliższego, na pograniczu z trzonem, znajduje się silny
występ kostny, guzowatość piszczelowa {tuberositas tibiae).
2. Trzon.
Przekrój poprzeczny trzonu kości piszczelowej ma kształt trójkąta, ma trzy brzegi i trzy
powierzchnie.
 Brzeg przedni (margo anterior) jest ostry, ma kształt wydłużonej litery S i jest łatwo
wyczuwalny pod skórą.
7
 Brzeg boczny, czyli międzykostny (margo interossea), służy do przyczepy błony
międzykostnej.
 Brzeg przyśrodkowy (margo medialis) jest nieco zaokrąglony.
 Powierzchnie boczna i tylna (facies lateralis et posterior) trzonu sÄ… przykryte przez
mięśnie,
 Powierzchnia przyśrodkowa (facies medialis tibiae) leży na całym swym przebiegu
bezpośrednio pod skórą, dlatego jest narażona na urazy  uderzenie, kopnięcie = silny
ból .
1. Koniec dalszy kości jest grubszy od trzonu.
Po stronie przyśrodkowej wydłuża się w mocny wyrostek, czyli kostkę przyśrodkową
(malleolus medialis), pokrytą od wewnętrz powierzchnią stawową (facies articularis
mallkoli).
Na końcu dalszym kości znajduje się czworokątna powierzchnia stawowa dolna (facies
articularis inferior).
Na powierzchni bocznej końca dalszego kości piszczelowej znajduje się nieznaczne
wgłębienie, wcięcie strzałkowe {incisura fibuiaris).
8
Rzepka patella
Rzepka  jest największą trzeszczką w szkielecie człowieka.
Kość płaska, mniej więcej
trójkątna. Wyróżnia się
wierzchołek (apex) zwrócony ku
dołowi, podstawę (basis) u góry.
Powierzchnia przednia rzepki
(facies anterior patellae) jest
wypukła, nierówna i chropowata.
Powierzchnia tylna (facies
posterior) jest pokryta grubÄ…
warstwÄ… chrzÄ…stki i podzielona
podłużnym wzniesieniem na dwa
nierówne pola: boczne (najczęściej
większe) i przyśrodkowe.
Związana jest ze ścięgnem mięśnia czworogłowego uda, które przyczepia się do guzowatości
piszczeli jako więzadło rzepki (ligamnetum patellae).,
Rzepka ochrania staw kolanowy od przodu i wzmaga siłę
działania mięśnia czworogłowego uda, ponieważ dzięki niej
działa on pod większym kątem.
Przy kończynie wyprostowanej w stawie kolanowym i
rozluz
nionych mięśniach rzepkę można przesuwać na boki
Strzałka fibula
Strzałka leży po bocznej stronie kości piszczelowej, jest od
niej znacznie cieńsza, ale ma tę samą długość.
Jest przesunięta ku dołowi, tak że jej koniec bliższy i dalszy
leżą niżej od odpowiednich końców kości piszczelowej.
Koniec bliższy kości jest grubszy, tworzy głowę strzałki
(caput fibulae), na której znajduje się mała, owalna
powierzchnia stawowa (facies art.capitis fibulae).
Trzon strzałki ma trzy powierzchnie: przyśrodkową,
bocznÄ… i tylnÄ… (facies medialis, lateralis et posterior)
ograniczone trzema brzegami: przednim, tylnym i
międzykostnym {margo interior, posterior et interosseus).
Koniec dalszy kości tworzy zgrubienie, kostkę boczną
(malleolus lateralis). Na jej przyśrodkowej powierzchni
znajduje siÄ™ powierzchnia stawowa.
9
Staw kolanowy articulalio genus
Jest to staw złożony - łączą się tu: kość udowa, piszczel oraz rzepka, tworząc staw udowo-
piszczelowy oraz staw udowo-rzepkowy, które otoczone są wspólną torebką stawową.
Staw posiada dwie Å‚Ä…cznotkankowe Å‚Ä…kotki dopasowujÄ…ce do siebie powierzchnie stawowe w
czasie ruchów.
Funkcjonalnie jest to staw zawiasowy, umożliwiający ruchy zginania i prostowania, ale w
zgięciu możliwe są również ruchy rotacyjne.
Wzmocniony jest więzadłami zewnętrznymi (pobocznymi oraz torebki stawowej) oraz
dodatkowo bardzo silnymi więzadłami wewnętrznymi - więzadłem krzyżowym przednim i
tylnym.
Staw kolanowy jest narażony na przeciążenia związane z potężną siłą mięśnia
czworogłowego uda (ciąg na rzepkę max. 300 kg)
Powierzchnie stawowe
Główkę stawu tworzą wypukłe kłykcie kości udowej, natomiast jego panewkę lekko wklęsłe
kłykcie kości piszczelowej i powierzchnie stawowe rzepki.
Øð poÅ‚Ä…czenie pomiÄ™dzy koÅ›ciÄ… udowÄ… a koÅ›ciÄ… piszczelowÄ… (staw udowo-piszczelowy, art.
femoro-tibialis):
 kłykieć boczny kości udowej (condylus lateralis femoris) - powierzchnia stawowa
kłykcia bocznego kości piszczelowej (condylus lateralis tibiae)
 kłykieć przyśrodkowy kości udowej (condylus medialis femoris) - powierzchnia
stawowa kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej (condylus medialis tibiae)
Øð poÅ‚Ä…czenie pomiÄ™dzy koÅ›ciÄ… udowÄ… a rzepkÄ… (staw udowo-rzepkowy, art. femoro-
patellaris)
 kłykieć boczny kości udowej (condylus lateralis femoris) - powierzchnia stawowa
rzepkowa boczna (facies articularis lateralis patellae)
 kłykieć przyśrodkowy kości udowej (condylus medialis femoris) - powierzchnia
stawowa rzepkowa przyśrodkowa (facies articularis medialis patellae)
Kłykcie kości udowej na powierzchni dolnej są płaskie, dzięki czemu bardzo dobrze
przylegają do kłykci kości piszczelowych, a tym samym stabilizują staw w pozycji
wyprostowanej.
Powierzchnie stawowe pokrywa gruba warstwa chrząstki, przy czym największą grubość
osiąga ona na rzepce oraz w miejscach największego obciążenia kłykci w postawie stojącej.
Gruba warstwa chrzestna wzmaga sprężystość stawu oraz jednocześnie wybitnie zmniejsza
wstrząsy powstające podczas biegania, skoków itd.
10
Torebka stawowa
Podobnie jak w innych stawach torebka stawowa składa się z dwóch warstw: zewnętrznej
błony włóknistej i wewnętrznej błony maziowej. Inaczej niż w innych stawach przebieg obu
błon nie jest jednakowy.
Błona włóknista torebki stawowej stawu kolanowego na powierzchni przedniej rozpięta jest
między brzegami powierzchni stawowych kości udowej, rzepki i piszczeli.
Na stronie tylnej przymocowuje się do kresy międzykłykciowej kości udowej i biegnie do
kości piszczelowej w okolicach chrząstki stawowej.
Błona maziowa ma nieco inny przebieg, gdyż z tyłu omija pole międzykłykciowe i więzadła
krzyżowe - wyłączając je w ten sposób z jamy stawowej.
Pomiędzy obiema warstwami znajduje się ciało tłuszczowe podrzepkowe (corpus adiposum
infrapatellare) wypełniające przestrzenie powstające podczas ruchów stawu kolanowego.
11
A
Ä…kotki
Między powierzchniami stawowymi, w obrębie torebki stawowej, znajdują się parzyste
łąkotki (menisci), które dzielą część obwodową jamy stawowej na dwa piętra; w górnym
odbywają się głównie ruchy zginania i prostowania, w dolnym ruchy obrotowe..
A
ąkotki pełnią rolę lepszego dopasowania powierzchni stawowych, jako przesuwalne twory
elastyczne, dostosowujące się do zmiennych warunków, powstających w stawie. Leżą między
powierzchniami stawowymi główki i panewki
A
ąkotki zbudowane są z chrząstki włóknistej. Mają kształt niezupełnego pierścienia, zbliżony
do litery C.
Powierzchnie górne łąkotek są wklęsłe, odpowiadają wypukłym kłykciom udowym, a płaskie
powierzchnie dolne - kłykciom kości piszczelowej. W przekroju poprzecznym łąkotki mają
kształt klinowaty - grubsze na obwodzie, o ostrym kącie wierzchołka klina skierowanym do
środka.
1. A
ąkotka boczna (meniscus latcralis) jest nieco krótsza, silniej zakrzywiona, bardziej
pierścieniowata.
2. A
ąkotka przyśrodkowa (meniscus medialis) jest dłuższa, słabiej zakrzywiona, bardziej
sierpowata.
Obie łąkotki zwrócone są do siebie swymi wewnętrznymi krawędziami, tworząc razem dość
regularną ósemkę.
Połączone są między sobą z przodu więzadłem poprzecznym kolana (lig. transversum
genus).
Części obwodowe łąkotek zrastają się częściowo z torebką stawową, natomiast ich końce,
zwane rogami (cornua menisci), są przytwierdzone do kości piszczelowej za pomocą pasm
łącznotkankowych. Ponadto od łąkotki bocznej odchodzą więzadła łąkotkowo-udowe
przednie i tylne (ligg. meniscofemorale (anterior et posterior), które kończą się na
wewnętrznej powierzchni kłykcia przyśrodkowego kości udowej.
A
ąkotki, jako twory elastyczne, zmieniają swój kształt przy ruchach odbywających się w
stawie, przystosowując się do powierzchni kości. Przy prostowaniu stawu wysuwają się do
przodu, przy zgięciu zaś do tyłu. Przy ruchach obrotowych jedna przesuwa się do przodu,
druga do tyłu. A
ąkotki w stawie zdrowym nie dają się wyczuwać.
Funkcje łąkotek to pogłębienie powierzchni stawowej piszczeli, przenoszenie obciążeń i
osłanianie chrzestnych powierzchni stawu, rozprzestrzenianie mazi stawowej, ograniczanie
maksymalnego zgięcia i wyprostu stawu, rola w odruchach nerwowych.
Najistotniejszymi różnicami anatomicznymi między łąkotkami jest większy stopień
krzywizny łąkotki przyśrodkowej, jej większa ruchomość, posiada również silny przyczep
do więzadła pobocznego przyśrodkowego. Natomiast łąkotka boczna nie posiada żadnego
kontaktu z więzadłem pobocznym strzałkowym
Pomimo takiego umocowania łąkotki mają znaczną ruchomość przesuwają się przy ruchach
stawu kolanowego w ściśle określony sposób. Przy prostowaniu stawu przesuwają się do
12
przodu, przy zginaniu - do tyłu. Droga ruchu wynosi około 10 mm. Również podczas
wykonywania ruchów obrotowych podudzia przy zgiętym kolanie, łąkotki naprzemiennie
przesuwają się na piszczeli do przodu i tyłu. Zależnie od doraz
nego ciśnienia w czasie ruchu,
łąkotki zmieniają swą grubość oraz kształt, dopasowując się do aktualnej krzywizny główki
stawowej, z którą się stykają w danym momencie, spełniając tym samym również funkcję
amortyzacyjnÄ…
Więzadła
W stawie kolanowym najważniejszą rolę odgrywają więzadła krzyżowe (wewnętrzne) i
poboczne (zewnętrzne);
Więzadła poboczne ligamenta collateralia:
1. więzadło poboczne piszczelowe
MCL ligamentum collaterale tibiale
Jest to płaskie pasmo włókniste
długości około 10 cm i biegnące od
nadkłykcia przyśrodkowego do
przyśrodkowej powierzchni piszczeli,
nieco do tyłu od przyczepu gęsiej
stopki. Główną funkcją ograniczenie
nadmiernej koślawości oraz rotacji
zewnętrznej piszczeli.
2. więzadło poboczne strzałkowe LCL
ligamentum collaterale fibulare
Biegnie od nadkłykcia udowego ku
dołowi i nieco, do tyłu przyczepiając
się do bocznej powierzchni głowy
kości strzałkowej. Główna rola polega
na ograniczaniu szpotawości kolana.
A
ąkotka przyśrodkowa (MM) i łąkotka boczna (LM)
13
Więzadła krzyżowe
3. wiązadło krzyżowe przednie ACL ligamentum cruciatum anterius
Jest to bardzo silne wiązadło, które biegnie od powierzchni przyśrodkowej kłykcia
bocznego kości udowej i przyczepia się na polu międzykłykciowym przednim kości
piszczelowej. Najważniejsza rola polega na ograniczaniu przedniego przemieszczania
piszczeli względem kości udowej, ograniczaniu nadmiernego zgięcia i wyprostu oraz
koślawienia i szpotawienia w wyproście i zgięciu.
4. wiązadło krzyżowe tylne PCL ligamentum cruciatum posterius
Rozpoczyna się na powierzchni wewnętrznej przyśrodkowego kłykcia k. udowej, biegnąc
skośnie do dołu, przyczepia się do pola międzykłykciowego tylnego na kości
piszczelowej. Więzadło składa się z dwóch oddzielnych części, zróżnicowanych
anatomicznie i funkcjonalnie. Taka budowa więzadła gwarantuje jego podstawową
funkcjÄ™, jakÄ… jest zabezpieczenie tylnego przemieszczania piszczeli oraz ograniczanie
maksymalnego wyprostu i zgięcia.
Podczas obrotu goleni do wewnątrz więzadła owijają się dokoła siebie, hamując ten ruch.
Jedynie przy obrocie na zewnątrz odwijają się i nie są napięte.
Więzadła tylnej powierzchni torebki stawowej
5. Więzadło podkolanowe skośne (Ligamentum popliteum obliquum) - wzmacnia ścianę
tylną torebki stawowej. Jest to mocne, płaskie więzadło biegnące z okolicy kłykcia
bocznego kości udowej skośnie ku dołowi. Jego włókna częściowo gubią się w torebce
stawowej, a częściowo przechodzą w ścięgno mięśnia półbłoniastego. Więzadło hamuje
nadmierne prostowanie stawu i ruchy obrotowe.
6. Więzadło podkolanowe łukowate (Ligamentum popliteum arcuatum) - przebiega w
kształcie łuku wypukłego ku dołowi od kłykcia bocznego kości udowej do ściany tylnej
torebki. Od więzadła tego dwiema zbieżnymi odnogami odchodzi pasmo, które
przyczepia się do głowy strzałki; nosi ono nazwę troczka więzadła łukowatego.
14
Kaletki maziowe
W stawie kolanowym znajdują się liczne kaletki maziowe: zachyłek podkolanowy, kaletki
podrzepkowe, kaletka nadrzepkowa, kaletka mięśnia półbłoniastego, kaletka podścięgnowa
przyśrodkowa mięśnia brzuchatego łydki, kaletka podścięgnowa boczna mięśnia brzuchatego
Å‚ydki.
Unaczynienie stawu kolanowego pochodzi od tętnic kolanowych odchodzących od tętnicy
podkolanowej.
Unerwienie, głównie czuciowe, pochodzi od nerwów udowego, piszczelowego, strzałkowego
wspólnego i zasłonowego.
Bardzo ważną rolę w prawidłowej funkcji stawu kolanowego odgrywa propriocepcja.
Receptory czucia głębokiego (proprioceptory) rozmieszczone w torebce stawowej,
więzadłach oraz łąkotkach warunkują występowanie odruchów koniecznych do
skoordynowanego działania
Staw kolanowy jest określony przez 6 stopni swobody: 3 stopnie przesunięcia i 3 stopnie
ruchów obrotowych:
1. przesunięcie
o kierunku przednio - tylnym
o kierunku przyśrodkowo - bocznym
kompresja  dystrakcja
2. ruchy obrotowe
prostowanie  zginanie
przywodzenie  odwodzenie
rotacja wewnętrzna - zewnętrzna
Prawidłowa czynność stawu kolanowego zależy od osi mechanicznej stawu, kształtu
powierzchni stawowych oraz działania stabilizatorów czynnych i biernych;
1. stabilizatory bierne: więzadła, struktury torebkowe - łączą udo, piszczel i rzepkę,
2. stabilizatory czynne: mięśnie - działają pod wpływem systemu nerwowego (
koordynacja nerwowo-mięśniowa jest podstawą stabilności kolana ),
3. geometria i ukształtowanie powierzchni stawowych wraz z uzupełniającymi ich
Å‚Ä…kotkami,
Stabilizacja bierna stawu kolanowego, o której decyduje układ więzadłowy oraz
ukształtowanie powierzchni stawowych wraz z łąkotkami, jest wzmacniany przez
stabilizatory czynne.
Stabilizatorem czynnym jest mięsień czworogłowy, który wspomaga działanie więzadeł
pobocznych i krzyżowych.
15
Mięśnie - półścięgnisty, półbłoniasty, smukły, krawiecki - wzmacniają działanie układu
torebkowo-więzadłowego po stronie przyśrodkowej oraz tylnego rogu łąkotki
przyśrodkowej.
Mięsień brzuchaty łydki wzmacnia działanie wiązadła krzyżowego tylnego i tylnych
rogów obu łąkotek, natomiast mięśnie - dwugłowy uda i napinacz powięzi szerokiej -
wspomagają działanie więzadła pobocznego strzałkowego i tylno - bocznej części łąkotki
bocznej.
Biomechanika stawu i jego stabilność uwarunkowana jest natomiast synchroniczną
czynnością wymienionych elementów. Współzależność pomiędzy nimi jest kontrolowana
łukami nerwowymi w układzie proprioceptywnym i poddawana analizie w centralnym
układzie nerwowym. Cechą charakterystyczną stawu jest jego duża stabilność w
wyproście i stopniowo wzrastająca ruchomość rotacyjna w trakcie zginania.
Podstawowym ruchem zachodzącym pomiędzy kością udową a piszczelową jest
połączenie ruchu toczenia ze ślizganiem. Na ten ruch nakłada się ruch rotacyjny.
W początkowej fazie zginania ( 10-15 stopni po stronie przyśrodkowej, 10-20 stopni po
stronie bocznej ) kłykcie wykonują ruch toczenia bez poślizgu, następnie do tego ruchu
toczącego dołącza się poślizg, a w końcowej fazie kłykcie wykonują jedynie ruch
poślizgowy bez toczenia.
W czasie zginania rozluz
niają się więzadła poboczne, zmniejsza się stabilność kolana w
płaszczyz
nie czołowej i możliwe stają się ruchy rotacyjne w stawie.
W końcowej fazie wyprostu dochodzi do ruchu rotacji zewnętrznej piszczeli i do
zablokowania stawu w wyproście.
Ruch zginania w stawie kolanowym może dochodzić do 150 stopni ( bierny ) i 130 stopni (
czynny ), natomiast fizjologiczny przeprost do 10 - 20 stopni.
Fizjologiczny zakres ruchów w stawie kolanowym
wyprost-zgięcie (20)10 - 0  145O (150)
rotacja w zgięciu: wewnętrzna 15-35O zewnętrzna
Zakres ruchomości kolana konieczny w czynnościach życia codziennego według
Kettelkampa
chód - 0-67 stopni
chodzenie po schodach - 0-90 stopni
siadanie - 0-93 stopni
16
Połączenia piszczelowo-strzałkowe
Połączenie obu końców bliższych kości goleni tworzy staw piszczelowo-strzałkowy
(articulatio tibiofibularis).
W stawie tym łączy się powierzchnia stawowa głowy strzałki z powierzchnią stawową
strzałkową kłykcia bocznego kości piszczelowej.
Torebka stawowa jest silnie napięta. Wzmacniają ją więzadło przednie i tylne głowy
strzałki (ligg. capitis fibulae anterius etposterius).
Ruchy w stawie sÄ… nieznaczne, amortyzujÄ… odchylenie kostki bocznej w stawie skokowo-
goleniowym.
Więzozrost piszczelowo-strzałkowy (syneksmosis tibiofibularis) sianowi połączenie
między wcięciem strzałkowym dalszego końca piszczeli a powierzchnią przyśrodkową
dalszego końca strzałki.
Więzozrost wzmacniają dwa silne, mocno napięte więzadła piszczelowo-strzałkowe
przednie i tylne (ligg. tibiofibulare anterius et posterius).
Więzozrost umożliwia nieznaczne odchylenie obu kostek w ruchach zgięcia
grzbietowego stopy.
Sprężyste połączenie końca bliższego i dalszego strzałki z piszczelą stanowi istotne
zabezpieczenie kości strzałkowej przed złamaniem.
Błona międzykostna goleni (membrana interossei cruris) rozpięta jest między
brzegami międzykostnymi piszczeli i strzałki.
Włókna jej biegną skośnie ku dołowi od kości piszczelowej do strzałki. W dolnej części
błona przedłuża się w więzozrost piszczelowo-strzałkowy. W części górnej i dolnej błony
znajdują się różnej średnicy otwory do przejścia naczyń. Włókna błony międzykostnej są
silnie napięte, co uniemożliwia przesuwanie się obu kości goleni w kierunku podłużnym.
C. Stopa
Kości stopy
Szkielet stopy (ossa pedis), podobnie jak szkielet ręki, składa się z trzech części:
A. stepu (tarsus),
B. śródstopia (metatarsus)
C. palców (digitipedis).
Ad.A. W skład kości stępu (ossa tarsi) wchodzi siedem kości: skokowa, piętowa, łódkowa,
sześcienna oraz trzy klinowate.
1. Kość skokowa (talus) zajmuje część środkową i górną stepu, wyróżnia się w jej
budowie trzon, głowę i szyjkę.
Na powierzchni górnej trzonu znajduje się bloczek (trochlea tali) z trzema
powierzchniami stawowymi: górną, przyśrodkową i boczną.
Powierzchnia górna kości skokowej (facies superior), wypukła w kierunku
17
strzałkowym, jest szersza z przodu i zwęża się ku tyłowi.
Na dolnej powierzchni trzonu kości skokowej leżą również trzy powierzchnie
stawowe piętowe (calcanea): tylna, środkowa i przednia.
Na głowie kości skokowej znajduje się wypukła powierzchnia stawowa łódkowata
(facies articularis naricularis).
Na powierzchni tylnej trzonu, poniżej bloczka, leży wyrostek tylny kości
skokowej (processus poslerior tali).
2. Kość piętowa (calcaneus) jest największą kością stepu.
Położona w dolnej i tylnej części stopy, pod kością skokową, służy do
przenoszenia ciężaru ciała na podłoże.
Punktem oparcia jest guz piętowy (tuber calcanei), przechodzący ku przodowi w
trzon, uniesiony pod kÄ…tem okoÅ‚o 30° w stosunku do poziomu.
Na przyśrodkowej powierzchni trzonu wystaje podpórka kości skokowej
(sustentaculum tali), a na bocznej bloczek strzałkowy (trochlea peronealis).
Na górnej powierzchni trzonu leżą trzy powierzchnie stawowe skokowe: tylna,
środkowa i przednia.
Na przedniej powierzchni trzonu znajduje się siodełkowata powierzchnia stawowa
sześcienna (facies articularis cuboidea).
Na kości piętowej, między powierzchnia stawową skokową tylną a środkową,
biegnie bruzda kości piętowej, która razem z bruzdą kości skokowej tworzy
zatokÄ™ stepu (sinus tarsi).
Kość piętowa i leżąca na niej kość skokowa, która z kolei ma bezpośrednie
połączenie z kośćmi goleni, tworzą jak gdyby jeden szereg, odpowiadający
szeregowi bliższemu nadgarstka. Natomiast trzy kości klinowate i kość sześcienna
odpowiadają szeregowi dalszemu nadgarstka. Siódma kość stępu - łódkowa,
położona pomiędzy kością skokową a kośćmi klinowatymi, nie ma odpowiednika
w nadgarstku. Spełnia ona jak gdyby rolę łącznika pomiędzy tymi dwoma, dość
sztucznie wydzielonymi, szeregami stępu.
3. Kość łódkowata (os naviculare) jest położona pomiędzy głową kości skokowej a
kośćmi klinowatymi i ma odpowiednie powierzchnie stawowe dla tych kości. Na
powierzchni przyśrodkowej znajduje się wyniosłość zwana guzowatością kości
łódkowatej (tuberositas ossis navicularis).
4. Kości klinowate (ossa cuneiformia), trzy: przyśrodkową, pośrednia i boczna,
położone są do przodu od kości łódkowatej. Kości klinowate oprócz połączeń
między sobą oraz z kością łódkowata, mają również połączenia stawowe z kośćmi
śródstopia I-III, a kość klinowata boczna łączy się z kością sześcienną.
5. Kość sześcienna (os cuboideum) leży do przodu od kości piętowej na brzegu
bocznym stepu. Od strony dalszej łączy się z kośćmi śródstopia IV i V.
Na powierzchni dolnej znajduje się podłużna guzowatość (tuberositas ossis
cuboidei), przed którą biegnie bruzda ścięgna mięśnia strzałkowego długiego.
18
Ad.B. Kości śródstopia (ossa metatarsi), których jest pięć, oznacza się cyframi I-V
rozpoczynając od strony przyśrodkowej, odpowiadają kształtem i ogólną
charakterystyką kościom śródręcza.
Cechy odrębne to:
* kość śródstopia I jest najkrótsza i najgrubsza oraz ma na powierzchni podeszwowej
podstawy guzowatość (tuberositas ossis metatarsalis I).
* Powierzchnia boczna podstawy kości śródstopia V wystaje znacznie w stronę
boczną, wytwarzając również guzowatość (tuberositas ossis metatarsalis V).
Trzony wszystkich kości śródstopia są wypukłe ku górze, tj. ku grzbietowi stopy.
Głowy, spłaszczone bocznie, mają powierzchnie stawowe do połączenia z
paliczkami bliższymi. Na podstawach kości śródstopia znajdują się powierzchnie
stawowe do połączenia z kośćmi stepu, a na kościach II-V, także powierzchnie do
połączenia między sąsiednimi kośćmi śródstopia.
Ad.C. Kości palców stopy (ossa digitorum pedis) odpowiadają ogólną budową kościom
palców ręki, są jednak krótsze. Wyjątek stanowi tylko palec I (paluch), którego oba
człony są bardzo silnie rozwinięte. Poszczególne człony określa się mianem
paliczków (phalanges). W skład kości palca I wchodzą dwa paliczki - bliższy i
dalszy, a pozostałych palców trzy - paliczek bliższy, środkowy i dalszy.
19
W stopie, podobnie jak w ręce, występują również trzeszczki (ossa sesamoidea). Dwie
trzeszczki występują stałe na powierzchni podeszwowej stopy przy stawie śródstopno-
paliczkowym palucha.
Czasami przy stawach śródstopno-paliczkowych II i V palca.
Poza tym trzeszczki występują w ścięgnach niektórych mięśni, np. strzałkowego długiego i
piszczelowego tylnego.
Stawy bliższe stopy
1.
Staw skokowo-goleniowy (articulatio talocruralis), noszący także nazwę stawu skokowego
górnego, stanowi połączenie końców dalszych kości podudzia z kością skokową.
Główkę stawową tworzy bloczek kości skokowej, a panewkę powierzchnia stawowa
dolna kości piszczelowej oraz powierzchnie stawowe obu kostek - przyśrodkowej i
bocznej, które na kształt widełek obejmują bloczek.
Torebka stawowa przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych wchodzących w skład
stawu. Jest ona cienka i wiotka z przodu i od tyłu, a po obu bokach wzmocniona więzadłami:
trójgraniastyrn, skokowo-strzałkowym i piętowo-strzałkowym.
Więzadło trójgraniaste (lig. deltoideum), czyli przyśrodkowe, odchodzi od kostki
przyśrodkowej do podpórki kości piętowej, do kości skokowej i do kości łódkowatej.
Więzadło to wzmacnia również staw skokowo-piętowy;
Więzadła skokowo-strzałkowe (ligg. talofibularia) przednie i tylne, odchodzą od kostki
bocznej i biegną do szyjki kości skokowej (przednie) i do wyrostka tylnego tej kości
(tylne);
Wiezadło piętowo-strzałkowe (lig. calcaneofibulare) rozpięte jest między kostką boczną
a powierzchnią boczną kości piętowej.
Staw skokowo-goleniowy jest stawem zawiasowym z poprzecznie ustawionÄ… osiÄ… ruchu.
Dokoła tej osi można wykonywać ruchy stopy w stosunku do goleni lub też, przy ustalonej na
podłożu stopie, ruchy goleni do przodu i do tyłu.
Ruch przodostopia do góry jest określany jako zgięcie grzbietowe stopy, w kierunku ku
dołowi - jako zginanie podeszwowe.
W zgięciu grzbietowym stopy, obie kostki boczne goleni są nieco rozsunięte na boki przez
przednią, szerszą część bloczka kości skokowej.
Odwrotnie jest w zgięciu podeszwowym, gdzie luz
ne przyleganie kostek bocznych do
węższej, tylnej części bloczka, umożliwia nieznaczne ruchy boczne kości skokowej. Przy
wykonywaniu czynności staw skokowy górny jest częściowo sprzężony ze stawem
skokowym dolnym.
20
2.
Staw skokowy dolny tworzą odpowiednie powierzchnie stawowe kości skokowej, piętowej i
łódkowej. Z punktu anatomicznego (morfologicznego) składa się z dwóch zupełnie
oddzielnych stawów: tylnego, czyli stawu skokowo-piętowego, i przedniego, stawu
skokowo-piętowo-łódkowego.
Czynnościowo oba stawy są sprzężone tworząc jedną całość.
a. Staw skokowo-piętowy (articulatio subtalaris) jest utworzony przez powierzchnię
stawową skokową tylną kości piętowej i powierzchnię stawową piętową tylną
kości skokowej.
Torebka stawowa jest cienka i luz
na, wzmocniona przez pięć więzadeł skokowo-
piętowych: przednie, tylne, boczne, przyśrodkowe i międzykostne, które rozpięte są
między odpowiednimi powierzchniami obu kości.
Najsilniejsze z nich, więzadło skokowo-piętowe międzykostne (lig. talocalcaneum
interosseum) stanowi granicę między stawem skokowym tylnym i przednim.
b. Staw skokowo-piętowo-łódkowy (articulatio talocalcaneo navicularis), czyli staw
skokowy przedni, stanowi połączenie pomiędzy odpowiednimi powierzchniami kości
skokowj, piętowej i łódkowej, przy czym kość skokowa tworzy główkę stawu,
natomiast panewka utworzona jest przez kość łódkową i piętową oraz przez
więzadło piętowo-łódkowo-podeszwowe (lig. calcaneonaviculare planlare) rozpięte
21
między nimi.
Torebka stawowa przyczepia się wzdłuż brzegów odpowiednich powierzchni
stawowych. Oprócz więzadła piętowo-łódkowego przyśrodkowego, staw wzmacnia
więzadło trójgraniaste (jego część piszczelowo-łódkowa) oraz więzadło skokowo-
łódkowe (lig. lalonanculare) i piętowo-łódkowe (lig. calcaneonaviculare).
W stawie skokowym dolnym zachodzÄ… ruchy obrotowe stopy.
W ruchu nawracania stopy zostaje uniesiony brzeg boczny stopy z jednoczesnym obniżeniem
brzegu przyśrodkowego.
Ruch ten jest sprzężony z odwodzeniem stopy oraz jej zgięciem grzbietowym (pronatio +
abductio + flexio dorsalis). Podczas odwracania stopy unosi się jej brzeg przyśrodkowy, a
boczny obniża. Ruch odwracania jest sprzężony z przywodzeniem stopy i zgięciem
podeszwowym (supinatio + adductio + flexio plantaris).
Zakres tych ruchów, dopasowujących stopę do nierówności podłoża jest o wiele mniejszy niż
analogicznych ruchów ręki.
Zakres poszczególnych ruchów podlega dużym indywidualnym wahaniom i w dużym stopniu
zależy od wieku osobnika oraz od wyćwiczenia ruchów stopy, np. stopy tancerek baletowych.
ZgiÄ™cie grzbietowe stopy wynosi przeciÄ™tnie 45°, zgiÄ™cie podeszwowe 60°, ogółem w okoÅ‚o
40-50°; zachodzi ono w stawie skokowym górnym, a reszta w stawie skokowym dolnym.
W ruchach odwracania i nawracania stopy staw skokowy górny nie bierze udziału,
wykonywane są one tylko w stawie skokowym dolnym. Średnio wynoszą około 30c w każdą
stronÄ™, z niewielkÄ… przewagÄ… ruchu supinacyjnego.
Wielkość ruchów odwodzenia i przywodzenia stopy nieznacznie przekracza 30° w każdÄ…
stronÄ™.
Przy zgięciu podeszwowym stopy, ruchy boczne stopy są nieznacznie większe niż w
położeniu zgięcia grzbietowego - dochodzą tu ruchy boczne w stawie skokowym górnym na
skutek uwolnienia bloczka kości skokowej z obustronnego ucisku obu kostek goleni.
Piśmiennictwo:
1. Bochenek A. - Anatomia człowieka tom I, PZWL Warszawa 2004
2. Marecki B. - Anatomia funkcjonalna, Poznań 2004
3. Sobotta - Atlas anatomii człowieka, Urban&Partner, Wrocław 1997
Ryciny:
http://bikefama.pl/trening-i-zdrowie/
http://www.ortomix.lublin.pl/
http://doctorology.net
http://anatomy-portal.info/
emedicine.medscape.com
22