Praktyczne zastosowanie genetyki w hodowli ryb akwariowych cz. III
(Przedruk elektroniczny za zgodÄ… PZA z czasopisma "Akwarium" nr 3/89)
Władysław Turek
Dziedziczenie płci
W podobny sposób zostało wyjaśnione dziedziczenie płci. Zadano sobie mianowicie pytanie jak
to się dzieje, że z reguły otrzymuje się 50% samców i 50% samic.
U gupika, podobnie jak u człowieka, znajduje się 46 chromosomów (23 pary). Z liczby tej
dwadzieścia dwie pary czyli 44 chromosomy nazywamy chromosomami autosomalnymi
(autosomy). Pozostałe dwa chromosomy - to tak zwane chromosomy płci. Ze względu na to, że
różnią się one zewnętrznie od siebie, jeden z nich nazwano chromosomem X, drugi Y. Każdy
osobnik posiada dwa takie chromosomy, z tym, że może posiadać dwa chromosomy X (44
autosomy +X+X) i wtedy osobnik taki jest samiczką lub może posiadać jeden chromosom X i jeden
Y (44 autosomy +X+Y) i w takim wypadku mamy do czynienia z samczykiem.
Dziedziczenie płci odbywa się podobnie, jak dziedziczenie cech i można się tu posłużyć naszą
szachownicą. Pamiętamy, że w czasie podziałów prowadzących do powstania komórek
rozrodczych, chromosomy układają się parami i po jednym chromosomie z każdej pary przechodzi
do każdej z dwóch komórek. To samo dotyczy chromosomów płci. Jeżeli samiczka posiada 2
chromosomy X to każda komórka jajowa posiada jeden chromosom X, natomiast samczyk
posiadający układ  XY" przekazuje do połowy liczby plemników chromosom  X" i do drugiej
połowy chromosom  Y".
Schemat dziedziczenia płci wyjaśnia nam poniższa tabela
Wśród potomstwa znajdzie się zatem 50% samiczek i 50% samczyków.
Omówione przykłady nie wyczerpują oczywiście zagadnień genetyki. Należy mieć na uwadze, że
liczba genów, warunkujących powstawanie różnych cech, jest bardzo duża, dalej, że jeden gen
może warunkować kilka cech i odwrotnie, że jedną cechę mogą warunkować dwa geny lub większa
ich liczba. Nie jest również regułą, że geny umiejscowione w jednym chromosomie muszą być
zawsze przekazywane razem. Dość częstym zjawiskiem jest tzw. przekrzyżowanie się (crossing
over) chromosomów. W trakcie podziału, prowadzącego do powstania komórek rozrodczych w
momencie zbliżenia się dwóch chromosomów należących do jednej pary, może dojść do wymiany
pewnych ich odcinków. W takim wypadku dziedziczenie cech może przebiegać odmiennie, niż
wynikałoby to z rozliczenia na szachownicy. Prócz tego geny mogą ulegać pewnym zmianom
(mutacjom). Mutacje mogą występować samorzutnie lub pod wpływem działania czynników
zewnętrznych (np. promieniowania rentgenowskiego, pewnych substancji chemicznych itp.).
Zmienione (zmutowane) geny będą oczywiście powodowały powstawanie nowych, nie
spotykanych dotychczas cech. Pamiętać również należy, że pewne gatunki zwierząt czy roślin są
bardzo plastyczne, inne znów bardziej trwałe. Wśród ryb akwariowych dużą plastycznością
odznaczają się gatunki żyworodne (szczególnie gupik) choć i gatunki rozmnażające się przez ikrę
mogą również wykazywać dużą plastyczność np. karaś, skalar itp. Mało plastyczny jest natomiast
danio pręgowany i wiele innych u których dotychczas nie wyhodowano żadnych odmian i w
akwariach spotykamy je w formie identycznej jak w naturze.
Genetyka jest nauką młodą i nie wszystko zostało w niej dotychczas odkryte i sformułowane.
Znamy tylko podstawowe prawa, ale i ta znajomość pozwala dziś skuteczniej niż dawniej kierować
hodowlą roślin i zwierząt.
Kolegów, których to zagadnienie zainteresuje i chcieliby zapoznać się z nim bardziej
szczegółowo, odsyłam do fachowych podręczników, których spis podałem na końcu artykułu.
Genetyka akwarystyczna została dość szczegółowo przedstawiona w książce: dr Hansa-
Güntera Petzolda - Der Guppy"
Z książki tej zaczerpnąłem większość cytowanych przykładów.
Praktyczne wskazówki
Decydując się na hodowlę (nie tylko rozmnażanie) i to hodowlę w pełnym tego słowa znaczeniu,
to znaczy stawiajÄ…c sobie za cel utrzymanie jakiejÅ› odmiany, poprawienie jakiejÅ› cechy lub
otrzymanie nowej odmiany czy cechy, musimy ograniczyć się do pracy nad jednym lub tylko
niewielu gatunkami i lepiej nad jedną lub niewielką ilością cech. Ograniczać nas będzie w
pierwszym rzędzie ilość basenów oraz konieczność prowadzenia dokumentacji hodowlanej i
zapisów obserwacyjnych.
Literatura odstrasza na ogół od hodowli, gdyż znajdujemy w niej zazwyczaj wskazówkę, że bez
posiadania co najmniej dwunastu basenów, nie mamy co zaczynać. Prowadząc hodowlę np. gupika
na jedną tylko cechę, powiedzmy ogona z podwójnym mieczem, możemy pracować posiadając
tylko 4 baseny.
Zakładając sobie taki cel nie możemy oczywiście czekać na pojawienie się wśród naszych
zwykłych gupików osobnika takiego, jakiego sobie życzymy. Zazwyczaj kupujemy samczyka
posiadającego tę cechę w dostatecznym stopniu, lub też wykazującego chociażby zaczątki
przedłużenia zewnętrznych promieni płetwy ogonowej.
Do samczyka dobieramy samiczkę. Ponieważ nie możemy u niej zauważyć, czy posiada ona w
swoim zestawie genów tę cechę, wybieramy po prostu normalną samiczkę dobrze wykształconą i
wykazującą oznaki pełnego zdrowia. Dobór silnej i zdrowej samiczki jest tu bardzo ważny, gdyż w
póz
niejszym etapie przejdziemy do kojarzeń par w rodzinie, co może prowadzić do uzyskiwania
słabego, karłowatego potomstwa.
Samiczka taka winna być o ile to możliwe chowana w izolacji od samców ze względu na to, że u
gupików jednorazowe zapłodnienie może dać kilka kolejnych miotów. Wprawdzie ostatnie
zapłodnienie ma największy wpływ na procentowy udział potomstwa po ostatnim ojcu, jednak
używając samiczki, która była poprzednio zapłodniona innym, najczęściej nieznanym samczykiem,
nie mamy gwarancji co do pochodzenia poszczególnych osobników z miotu.
Jeżeli nie posiadamy takiej samiczki chowanej w izolacji, nie pozostaje nam nic innego, jak
pierwsze mioty, mimo, że zapładniał ją wybrany przez nas samczyk, odrzucić z hodowli.
Oczywiście kłopoty tego rodzaju odpadają, jeżeli pracujemy nad innymi gatunkami, zwłaszcza
rozmnażającymi się przez ikrę.
Wybraną parę osadzamy w basenie I. Po urodzeniu się młodych przenosimy je do basenu II
(ewentualnie odłączamy parę rodzicielską).
Młode starannie karmimy i obserwujemy. Z chwilą, gdy tylko możemy odróżnić płeć (samiczki
po pewnym czasie charakteryzujÄ… siÄ™ ciemniejszym zabarwieniem tylnej partii brzucha - tzw. plamy
ciążowe), odławiamy samczyki i przenosimy do basenu III.
Oddzielenie musi być dokonane nie póz
niej niż 15 dnia licząc od urodzenia.
Młode samiczki pozostają oczywiście w basenie II.
Opiekujemy się starannie zarówno II jak i III basenem, ale szczególną uwagę poświęcamy
obserwacji rozwoju samczyków. W miarę ich wzrostu, staramy się wyszukiwać takie osobniki,
które są zbliżone do ojca, jeżeli był on bliski ideałowi, względnie takie, które cechę, o którą nam
chodzi, posiadają w stopniu wyższym niż ojciec. Osobniki nie wykazujące pozytywnych dla nas
cech, słabsze w rozwoju lub wykazujące obecność wad - eliminujemy. Tego rodzaju selekcję
przeprowadzamy stale, aż do wieku około 6 miesięcy. Tak długi okres jest konieczny, gdyż zaczątki
np. dobrych i prawidłowych płetw ogonowych nie dadzą się wcześniej rozpoznać niż po 4
miesiącach, a rzeczywistą ich jakość można ocenić dopiero znacznie póz
niej.
Najlepszego samczyka, lub kilka najlepszych (o ile dysponujemy większą liczbą basenów)
przeznaczamy do dalszej hodowli. Nie należy jednak czekać tak długo, aż ujawnią się w pełni jego
dodatnie cechy, gdyż szczególnie u gupików weloniastych, przedłużone płetwy mogą utrudniać, lub
nawet udaremniać zapłodnienie. W wyborze tych  najlepszych" najwięcej zazwyczaj ma do
powiedzenia doświadczone oko hodowcy.
Podobną selekcję należy przeprowadzić również w basenie z samiczkami. Z tym tylko, że
spośród nich wybieramy osobniki najlepiej i najsilniej rozwinięte. Samiczek młodszych niż 3
miesiące nie należy używać do hodowli.
Dalsze kojarzenie możemy przeprowadzać dwoma drogami:
a) krzyżując najlepszą samiczkę (lub najlepsze samiczki) z ojcem
b) krzyżując najlepszą samiczkę (łub samiczki) z najlepszym bratem (lub braćmi).
Pierwszy sposób kojarzenia stosujemy zazwyczaj w tym wypadku, gdy użyty do hodowli ojciec
był bliski ideałowi (lepszy od swoich synów) - drugi zaś w tych wypadkach, gdy ojciec posiadał
tylko zaczątki jakiejś dodatniej dla nas cechy, a u synów zaznaczyła się ona silniej (synowie lepsi
od ojca). Wybraną parę przenosimy do basenu IV w celu zapłodnienia i całą pracę hodowlaną
prowadzimy dalej, aż do uzyskania zamierzonego celu naszej hodowli. Jeżeli prowadzimy
kojarzenia wsteczne (np. córki z ojcem) możemy to również przesuwać na następne pokolenia, tak
długo, jak tylko nasz samczyk jest zdolny do zapłodnienia (kojarzenie z wnuczką lub prawnuczką).
Paul Hahnel z Nowego Jorku, uznawany za  króla gupików" zalecał w tym drugim sposobie
kojarzenia umieszczanie w jednym basenie 4 najlepszych samiczek z czterema najlepszymi
samczykami. Po zapłodnieniu należało samiczki rozdzielić po jednej do osobnych basenów,
potomstwo każdej chować oddzielnie, oczywiście rozszeregowane płciami i do dalszej hodowli
wybrać potomstwo tej samiczki, która dała najprawidłowsze osobniki. Ten sposób wymaga niestety
posiadania większej liczby basenów.
Zadaniem hodowcy jest stałe rozwijanie zadatku na pozytywną dla naszego celu cechę, a zasadą
pracy winno być kojarzenie najlepszego samczyka z najlepszą samiczką.
Opracowane powyższej metody kojarzeń (pomiędzy rodzeństwem lub dzieci z rodzicami) są
określane jako tzw. chów wsobny. Pojęcie chowu wsobnego w hodowli zwierząt gospodarskich jest
dość szerokie i obejmuje kojarzenia między kuzynami, półkuzynami, ojcem i córką, wnuczką czy
prawnuczką. W hodowli akwariowej natomiast, gdzie z reguły szybciej dochowujemy się
następnego pokolenia oraz mamy możliwość wyboru z licznego potomstwa najżywotniejszych
osobników, dających mniejsze prawdopodobieństwo występowania objawów degeneracji -
pojęciem chowu wsobnego obejmujemy tylko kojarzenia pomiędzy ojcem i córką, matką i synem
lub bratem i siostrą. Do stosowania chowu wsobnego szczególnie nadają się właśnie ryby jako
zwierzęta stojące na niższym stopniu rozwoju niż ssaki. U ssaków bowiem, a szczególnie u
człowieka, prócz wpływu na cechy czysto fizyczne chów wsobny może wywierać ujemny wpływ
na bardzo bogaty zestaw niezmiernie ważnych cech psychicznych. Z tych też względów zawieranie
małżeństw przez osoby blisko z sobą spokrewnione jest prawnie zabronione.
Z ryb akwariowych szczególnie odporny na chów wsobny jest gupik oczywiście przy
jednoczesnym stosowaniu ostrej selekcji i dobieraniu par, jak to powiedziano wyżej, spośród
osobników najlepiej rozwiniętych i wykazujących najwyższą żywotność.
Obok chowu wsobnego stosuje się drugi rodzaj kojarzeń - tzw. hodowlę na linię. W tym wypadku
kojarzy się potomstwo po jakimś osobniku, lecz w dalszym pokrewieństwie np. półbraci z
półsiostrami (rodzeństwo po różnych matkach lecz tym samym ojcu lub odwrotnie) lub kuzynów z
kuzynkami (spokrewnionych przez dziadka lub babkÄ™). Dla prowadzenia hodowli na liniÄ™ musimy
oczywiście dysponować jeszcze większą liczbą basenów. Hodowlę na linię rozpoczyna się
zazwyczaj chowem wsobnym. Stosuje się ją dla umożliwienia kojarzeń między bardzo dobrymi
osobnikami z dwóch linii, unikając w ten sposób zbyt bliskiego spokrewnienia. Zabezpieczamy się
w ten sposób również przed wprowadzeniem przez obcego, nie sprawdzonego osobnika genów,
które mogą nam wywołać nowe nieoczekiwane i niepożądane cechy i zepsuć całą uprzednią pracę
hodowlanÄ….
Co gorsze,  zawleczone" w ten sposób geny mogą okazać się genami dominującymi, których
usunięcie może pociągnąć za sobą długi okres żmudnej pracy, lub całkowicie zniweczyć
dotychczasowy wysiłek.
Wniosek stąd, że poważną pracę hodowlaną winniśmy prowadzić na własnym materiale
zarodowym, o którym, w wyniku długotrwałych obserwacji na przestrzeni kilku pokoleń, możemy
powiedzieć że stale wykazuje u potomstwa dodatnie dla naszych celów cechy, a tym samym, że jest
materiałem w dużym stopniu genetycznie sprawdzonym i utrwalonym.
Jeszcze innym systemem kojarzeń, dającym nieraz nieoczekiwane i bardzo ciekawe wyniki, jest
łączenie w pary osobników z dwóch różnych linii chowu wsobnego nie spokrewnionych ze sobą
(obcych): Możemy np. kojarzyć osobnika o doskonałym kształcie płetw, a nie najlepszą ich barwą z
osobnikiem o nieco gorszych płetwach lecz doskonale ubarwionych. Wśród potomstwa pierwszego,
ewentualnie drugiego pokolenia, możemy doczekać się osobników, posiadających obie cechy w
doskonałym stopniu.
Kojarzenie dwóch niespokrewnionych z sobą linii wsobnych daje częste zjawisko tzw.
heterozji (wybujałości osobników z pierwszego pokolenia). Wspomniany wyżej Hahnel
otrzymywał w ten sposób gupiki olbrzymie, między innymi samiczki dochodzące do 8,5 cm
długości. Wybujałość taka zanika zazwyczaj bardzo szybko w następnych pokoleniach i dla
ponownego uzyskania tego zjawiska trzeba znów wrócić do kojarzenia osobników z tych samych
dwóch  wsobnych" lecz nie spokrewnionych ze sobą linii, względnie do kojarzenia wstecznego np.
najlepszej samiczki powstałej z takiej krzyżówki z samczykiem z jednej z użytych do hodowli linii
chowu wsobnego.
Eksperymentowanie różnych sposobów może dawać często bardzo dobre wyniki i prowadzić do
uzyskania i utrwalenia nowych, nieraz bardzo oryginalnych i pięknych odmian.
Niezbędna jest tu jednak stała obserwacja, bardzo ostra selekcja, wczesne rozdzielanie młodych
samczyków i samiczek dla uniknięcia nieprzewidzianych skojarzeń oraz ścisła dokumentacja.
Ważna jest szczególnie ta ostatnia, aby nie zgubić się w pochodzeniu licznego nieraz materiału
zarodowego.
Warunki zaś, jakie mamy stworzyć rybom, to: odpowiedniej wielkości baseny (lepiej nieco za
duże niż za małe, czysta woda, o prawidłowej twardości i odczynie pH) częściowo wymieniana w
krótkich odstępach czasu, dobre światło, właściwa temperatura o niewielkich wahaniach między
nocą, a dniem, wiele, może niezbyt efektownych, ale intensywnie rosnących roślin oraz możliwie
jak najbardziej urozmaicony (zwierzęcy i roślinny) pokarm.
Powyższy artykuł nie wyczerpuje zagadnienia. Aby nie zaciemniać obrazu nie wspomniano o
chemicznej budowie substancji chromosomów, choć została ona już dość dokładnie poznana,
marginesowo poruszono zjawisko mutacji, które może być powodem powstawania zupełnie
nowych cech, opuszczone zostały zagadnienia przenoszenia cech w sposób sprzężony, dalej,
przenoszenia cech za powstawanie których są odpowiedzialne geny zawarte w chromosomach płci.
Opuszczono również wyniki badań, których rezultatem są częściowo już opracowane tzw. mapy
chromosomów (np. dla gupika) i wiele innych problemów. Sądzę jednak, że i ten szkic może dać
pewne wskazówki hodowcom, a przynajmniej zachęcać ich do korzystania z litratury omawiającej
w pełniejszy sposób poruszone tu zagadnienia.
Literatura:
1. BrewbakerJamesL.-Genetyka rolnicza PWRiL - 1970
2. Gajewski Wacław - Genetyka PWRiL - 1970
3. Lasley John F. - Genetyczne podstawy doskonalenia zwierzÄ…t. PWRiL - 1968 4. Malinowski
Edmund - Genetyka. PWN - 1967
5. Srb A. M., Owen R. D. -Genetyka ogólna. PWRiL - 1959
6. Petzold Hans-Gunter - Der Guppy. A. Ziemsen Verlag - Wittenberg Lutherstadt - 1968
Recenzował: dr Alfred Borkowski
"Akwarium" 3/89