...w laboratorium
Bartosz Świtalski
CSMS  Consulting & Software
[e-mail]
LIMS
 system zarządzania
działalnością laboratorium
Cz. III. Uprawnienia i rozwiązania indywidualne
Streszczenie Summary
Artykuł stanowi kontynuację tematu komputeryzacji laboratorium This article is a follow-up to the topic of computerization and
i zarządzania zachodzącymi w nim procesami za pomocą syste- management of the processes taking place in the laboratory, by
mów informatycznych, które wspomagają jego pracę. W niniejszej, means of the laboratory information management system. The
trzeciej części omówiono system uprawnień i jego znaczenie oraz point of the third part of the article s cycle is to present the value
przykłady indywidualnych rozwiązań, które dostosowują system of authorization rights and some examples of dedicated solutions
LIMS do indywidualnych wymagań i potrzeb użytkowników. which implementation could adapt the system to the individual
expectations and demands of the user.
Słowa kluczowe Key words
LIMS, PN/EN ISO/IEC 17025:2005, oprogramowanie, zarządza- software, management, laboratory, IT system, implementation,
nie, laboratorium, system informatyczny, wdrożenie, uprawnienia, autorization rights, dedicated solutions
rozwiązania indywidualne
Kontynuując rozważania dotyczące systemów LIMS, w trzeciej już w tym przykładzie składa się z czterech podsystemów, różniących
części cyklu przybliżającego problematykę komputeryzacji laborato- się między sobą funkcjonalnością, widokami oraz tworzonymi przez
rium, chcę przedstawić znaczenie personalizacji systemu uprawnień, system dokumentami.
a tym samym poddać pod Państwa rozwagę  wygląd i konstrukcję Dyrektor laboratorium, dla którego stworzono podsystem stanowiska
systemu w laboratorium o złożonej strukturze organizacyjnej. Podam kierowniczego (CS-17-SK), posiada pełne uprawnienia do wszystkich
także kilka przykładów rozwiązań, które mogą być realizowane na grup funkcjonalnych, dla wszystkich podsystemów. Może więc prze-
wiele sposobów, zależnie od wielkości laboratorium, jego wyposaże- glądać (p), dodawać (d) oraz modyfikować (m) rekordy danych, nieza-
nia, struktury informatycznej, profilu prowadzonych badań czy też leżnie od tego, którego z podsystemów one dotyczą. W omawianym
użytkowników (odbiorców) wyników pomiarowych. przykładzie kierownicy laboratoriów i laboranci mają dostęp jedynie
do rekordów tego podsystemu, który dotyczy pracy ich laboratoriów.
Uprawnienia Kierownik laboratorium P.1 ma prawo do przeglądania (p), dodawania
Raz jeszcze warto wspomnieć rzecz oczywistą, że każde laboratorium (d) i modyfikacji (m) rekordów związanych jedynie z pracą swojego
ma swoje indywidualne potrzeby związane z LIMS i swój  najczęściej laboratorium, a jego laboranci mogą te rekordy przeglądać i dodawać
niepowtarzalny  system jakości. Nie można więc inaczej, niż na (np. rejestracja nowej próbki, stworzenie nowego protokołu czy spra-
bazie indywidualnych uzgodnień z użytkownikiem, stworzyć systemu wozdania). Widać więc, że prawo modyfikacji rekordów jest zastrzeżone
uprawnień do poszczególnych funkcji systemu. dla kierownika oraz dyrektora. Analogiczna sytuacja dotyczy pracy
Norma PN-EN ISO/IEC 17025, m.in. w punkcie 4.1.5.f (wersja w laboratoriach P.2 i P.3.
2005), nakłada obowiązek określenia odpowiedzialności, uprawnień W bazie wiedzy (będącej podręczną biblioteką metod badawczych,
i wzajemnych powiązań całego personelu. Podobne zapisy funkcjonują złożoną z rejestrów badanych obiektów, parametrów, norm i procedur
także w systemach jakości opartych na innych normach. System LIMS badawczych, a także technik pomiarowych) laboranci mogą jedynie
musi uwzględniać i respektować takie zapisy. Poniższy przykład ilustruje przeglądać rekordy. Kierownicy mają pełne uprawnienia w zakresie
podejście do problemu uprawnień. dotyczącym bazy wiedzy wyłącznie ich laboratorium.
Spróbujmy przeanalizować powyższe informacje. Tabela ilustruje Magazyn w omawianym przykładzie podlega laboratorium P.1, które
wstępne ustalenia dokonane w początkowej fazie rzeczywistego sprawuje nad nim opiekę, natomiast wyposażenie pomiarowe pozostaje
wdrożenia systemu LIMS w przedsiębiorstwie, które usługowo wy- w gestii laboratorium P.2 oraz P.3. Informacje o personelu dostępne są
konuje analizy laboratoryjne. Struktura przedsiębiorstwa obejmuje jedynie dla kierowników i dyrektora, przy czym prawo do dodawania
trzy laboratoria (P.1, P.2 i P.3) o całkowicie odmiennej specyfice rekordów ma jedynie dyrektor laboratorium.
prowadzonych badań. Każde z nich składa się z kilku pracowni System udostępnia wspólną bazę kontrahentów, do której kierownicy
i posiada swojego kierownika. Prace wszystkich laboratoriów ko- i dyrektor mają pełne uprawnienia, a laboranci pozbawieni są możli-
ordynuje i całością zarządza dyrektor laboratorium. System LIMS wości modyfikacji. Na  system jakości pokazany w punkcie 9 tabeli
Laboratorium | 9/2007
16
...w laboratorium
Podsystemy CS-17-SK CS-17-P.1 CS-17-P.2 CS-17-P.3
Grupy użytkowników dyrektor kierownik P.1 laboranci kierownik P.2 laboranci kierownik P.3 laboranci
laboratorium
Lp Grupa funkcjonalna uprawnienia do poszczególnych grup
1. Praca laboratorium P.1 pdm pdm pd
2. Praca laboratorium P.2 pdm pdm pd
3. Praca laboratorium P.3 pdm pdm pd
4. BAZA WIEDZY pdm pdm p pdm p pdm p
5. MAGAZYN pdm pdm pd
6. WYPOSAŻENIE pdm pdm pd pdm pd
7. PERSONEL pdm pm pm pm
8. KONTRAHENCI pdm pdm pd pdm pd pdm pd
9. SYSTEM JAKOŚCI pdm pppppp
10. SYSTEM KONTROLI JAKOŚCI pdm pd pd pd
11. ZARZ
DZANIE pdm
12. Rejestr zleceń pdm pdm pdm pdm
13. Specyfikacja do faktury pdm pdm pdm pdm
14. Analizy finansowe pdm
15. Analizy kierownika pdm p p p
laboratorium
Tabela 1. Uprawnienia grup użytkowników do przeglądania, dodawania rekordów i ich modyfikacji w poszczególnych grupach funkcjonalnych  przykład
(oprac. własne)
p  przeglądanie; d  dodawanie rekordów; m  modyfikacja zawartości rekordów; pdm  pełny dostęp do modułu w zakresie przeglądania, dodawania i modyfikacji rekor-
dów dla wszystkich podsystemów
składają się dokumenty SJ. Wszyscy oprócz dyrektora laboratorium, Widać więc, że wielostopniowy system uprawnień może skutecznie
który równocześnie odpowiada za system jakości, mogą wyłącznie ograniczać dostęp do danych, podnosząc tym samym bezpieczeństwo
przeglądać dokumenty tego systemu, prawo ich dodawania i modyfi- systemu.
kacja są zastrzeżone dla dyrektora.
Funkcje programu związane z zapewnieniem jakości prowadzonych Rozwiązania indywidualne
badań zostały udostępnione kierownikom i dyrektorowi. Ten ostatni, Uprawnienia są z pewnością tym elementem, który czyni każdy
jako jedyny, ma w ramach podsystemu SK udostępnione funkcje z systemów unikalnym. Dopasowują go one do wymagań, potrzeb
związane z analizą działalności laboratorium, choć pewne informacje i struktury laboratorium. Jednak kwestii, które wymagają dopasowania
do tej analizy (jak na przykład informacje do rejestru zleceń czy do specyfiki laboratorium jest znacznie więcej. Propozycje rozwiązań
specyfikacje będące podstawą do wystawiania faktur) są wprowadzane i zakres wdrożenia powinny być sugerowane przez firmę wdrażającą
przez kierowników poszczególnych laboratoriów. system, jednak o ostatecznym kształcie i sposobie realizowania po-
Powyższy przykład jest uproszczeniem. Z jednej strony pogru- szczególnych funkcji powinien decydować użytkownik.
powano pracowników laboratorium, tworząc 7 zespołów o tych Pierwszy kontakt z systemem odbywa się w chwili logowania. Każ-
samych uprawnieniach; takie rozwiązanie jest bardzo praktyczne dy z użytkowników powinien być przez system identyfikowany. Oczy-
i faktycznie często stosowane, gdyż znacząco upraszcza konfigurację wiście w wielu wypadkach sprawdza się doskonale znany z systemów
systemu, nie ograniczając równocześnie jego przydatności i zgodno-
ści z obowiązującym systemem jakości. Z drugiej strony powyższy
przykład opisuje uprawnienia w obrębie grup funkcjonalnych,
a takie rozwiązanie często może nie być akceptowane i zgodne
z wymaganiami systemu jakości lub oczekiwaniami kierownictwa.
Dlatego też uprawnienia w dobrych systemach LIMS przyznawa-
ne są nie na poziomie grup funkcjonalnych, ale poszczególnych
obiektów. Przykładem może być prawo do wpisywania wyników
analiz. Nawet w ramach jednej pracowni czy jednego laboratorium
uprawnienia do wykorzystywania określonych metod badawczych
mogą być różne, gdyż wynikają z kwalifikacji, jakie posiadają pra-
cownicy. W takim przypadku każdy pracownik laboratorium ma
imiennie przyznawane uprawnienia do wykorzystywania określonej
metody badawczej, a więc także do wpisywania wyników, które są
w oparciu o tę metodę otrzymywane.
Laboratorium | 9/2007
17
17
...w laboratorium
operacyjnych system logowania, polegający na wprowadzeniu iden- np. czerwonym kolorem. Porównanie takie może też skutkować
tyfikatora i hasła. Co jednak w sytuacji, gdy do jedynego komputera wydrukowaniem orzeczenia lub innego dokumentu o ustalonej
znajdującego się w pracowni dostęp ma kilka lub kilkanaście osób? przez użytkownika treści, które jest elementem sprawozdania lub
Przyjmują one próby, wykonują analizy, wprowadzają wyniki, przeglą- oddzielnym dokumentem. Istnieją systemy LIMS, które pozwalają
dają zlecenia. Nie trudno wyobrazić sobie, że byłoby to nieustanne na wprowadzenie skomplikowanych formuł wnioskowania logicz-
logowanie się do systemu i wylogowywanie z niego, a tym samym nego, bazującego na wielu wynikach pomiarów i wzajemnych
ogromna strata czasu. W takiej sytuacji, gdy dostęp do komputera relacjach pomiędzy nimi.
jest ograniczony i z jednego stanowiska systemu LIMS korzysta W wielu laboratoriach pomocne może okazać się grupowe wpro-
kilka lub kilkanaście osób, rozsądny wydaje się system identyfikacji wadzanie wyników, a więc taka organizacja okna, w którym następuje
polegający na zatwierdzaniu kluczowych czynności wprowadzeniem wprowadzenie danych pomiarowych do systemu, by widok obejmował
PIN-u lub hasła, podobnie z otwarciem dostępu do zastrzeżonych wiele próbek i wiele parametrów (cech). Mowa tu o często spotykanej
funkcji programu. sytuacji, gdy wiele prób analizowanych jest niemal równocześnie,
W niektórych laboratoriach warto rozważyć możliwość prowadzenia a zakres oznaczeń jest identyczny lub bardzo zbliżony.
tak zwanego monitoringu. Jest to nałożenie na siebie harmonogramu Tam, gdzie liczba próbek i wyników analiz jest duża, a dostęp do
przestrzennego poboru próbek z harmonogramem czasowym oraz systemu ograniczony, system może tworzyć tzw. kartę badań. Jest to
zakresem oznaczeń (grupą metod badawczych). Przykładem niech dokument generowany w oparciu o wprowadzone wcześniej do sys-
będzie laboratorium przedsiębiorstwa z branży wodno-kanalizacyj- temu dane, który może przykładowo zawierać: nazwę zleceniodawcy,
nej. Badanym obiektem są tutaj woda i ścieki, dla których ustala się numery próbek, zakres oznaczeń, metody badawcze. Nie jest on
harmonogram czasowy poboru próbek i wiąże go z lokalizacjami tak niczym innym jak obiegówką krążącą wraz z próbką po pracowniach
zwanych punktów czerpalnych. Dodatkowo zakres oznaczeń dla próbki laboratorium, na której każdy z pracowników dopisuje otrzymany
pobranej w określonym dniu i miejscu może być różny, jak to ma przez siebie wynik analizy, a na przykład ostatnia osoba przepisuje
miejsce np. dla monitoringu kontrolnego i przeglądowego. wszystkie wyniki do systemu.
Funkcja monitoringu w systemie pozwala w prosty sposób Uzyskane przez laboratorium wyniki przekazywane są klientom
zorganizować powtarzające się informacje o planowanych bada- najczęściej w formie sprawozdania czy raportu. Jednak w wielu
niach. Użytkownikowi systemu nie pozostaje wtedy nic innego, przypadkach taka oficjalna forma nie jest konieczna, natomiast
jak zarejestrować obecność próbki w laboratorium, nadać jej najważniejszym czynnikiem jest czas przekazania informacji o wy-
(o ile nie dzieje się to automatycznie) numer i wprowadzić wyniki nikach analiz. Sytuacja ta dotyczy laboratoriów produkcyjnych oraz
z wykonanych analiz. Wszystkie inne informacje znajdują się już technologicznych i wymaga rozważenia włączenia do systemu LIMS
bowiem w systemie. stanowisk prezentacji danych. Są to niemal całkowicie bierne ekrany
W wielu wypadkach pełny monitoring nie jest konieczny, a wystar- systemu, na których pojawiają się wypracowane w laboratorium wyniki
czający może okazać się sam harmonogram poboru próbek. analiz. Bardzo często, ze względu na czytelność czy specyficzną formę
W oparciu o gromadzone wyniki system może przeprowadzać do- prezentacji danych, ekrany te mają wygląd projektowany indywidualnie,
datkowe analizy i obliczenia. Nie mam na myśli analizy działalności w porozumieniu z ich użytkownikiem. W ramach jednego systemu
laboratorium, ale powtarzające się czynności, które niezautomatyzo- LIMS może istnieć wiele takich stanowisk całkowicie różniących się
wane angażują dodatkowo personel, podczas gdy mogą być szybko formą prezentacji wyników.
i sprawnie obsługiwane przez LIMS. Jedno laboratorium może tworzyć wiele rodzajów sprawozdań.
Pierwszą grupę stanowią dane obliczone. Są one wynikiem wykony- Wynika to zazwyczaj z systemu jakości i funkcjonujących w nim
wania operacji matematycznych na danych pierwotnych, wprowadzo- dokumentów. Jednak w ramach nawet jednego wzoru sprawozdania
nych do systemu ręcznie lub pozyskanych z aparatury pomiarowej. (raportu) osoba, która je tworzy może chcieć dokonać pewnych wy-
Najprostszym przykładem danych obliczonych jest przeliczanie borów. Może na przykład zadecydować o tym, czy faktycznie będzie
jednostek. Często wyniki podawane przez aparaturę muszą zostać to sprawozdanie czy też uzupełnienie do istniejącego już dokumentu
przeliczone i podane w jednostkach zgodnych z układem SI lub (co znajdzie swoje odzwierciedlenie m.in. w tytule dokumentu), czy
wymaganych przepisami. Bardziej skomplikowane obliczenia dotyczą sprawozdanie powinno zawierać informacje o zleceniodawcy, czy ma
wyliczeń wskaz
ników i wyników pochodnych, jak np. indeks osadu obejmować opis miejsc poboru próbek, czy na sprawozdaniu obok
czynnego czy bilans jonowy wody. wyników powinny znalez
ć się obliczone wartości niepewności pomiaru,
Grupa druga to obliczenia związane z wyznaczaniem niepewności czy dokument ma zawierać informacje o wartościach dopuszczalnych.
pomiaru. Użytkownik powinien zdecydować, czy korzysta z tego typu Decyzje te mogą dotyczyć również układu informacji w sprawozdaniu,
obliczeń i ewentualnie, jak powinno wyglądać narzędzie do wprowa- np. czy próbki mają znajdować się obok siebie w kolumnach lub
dzania formuł na obliczanie tej niepewności. Obliczona niepewność rzędach, czy też wyniki analiz dla każdej z próbek mają być prezen-
pomiaru może pojawiać się na sprawozdaniu obok wyniku lub być towane na oddzielnych stronach, czy tabela powinna być grupowana
przechowywana w systemie i wykorzystywana w inny sposób. dziedzinami badań.
Kolejna grupa, związana z analizą danych pomiarowych jeszcze Warto również przewidzieć możliwość drukowania sprawozdań na
przed stworzeniem sprawozdania, to wnioskowanie o dotrzymaniu papierze firmowym załadowanym do drukarki lub wydruk firmówki
poziomów dopuszczalnych. Uzupełnienie bazy wiedzy o naj- na białej kartce papieru.
wyższe dopuszczalne wartości, dopuszczalne zakresy wartości, Mam nadzieję, że powyższy zbiór pomysłów pomoże Państwu w po-
NDS, NDSCh, NDSP pozwala na porównanie otrzymanego szukiwaniu rozwiązań ułatwiających i usprawniających pracę laboratorium.
wyniku lub ich grupy z wartościami granicznymi. Porównanie Wierzę też, że artykuły opisujące komputeryzację laboratorium okażą
to może być podstawą do podejmowania przez system różnych się pomocne przy podejmowaniu decyzji o wdrażaniu lub rozbudowie
automatycznych akcji. Może to być proste wyróżnienie wartości, systemu LIMS. Życzę trafnych decyzji i wyborów.
Laboratorium | 9/2007
18