Budownictwo mieszkalne we wczesnym średniowieczu
XYZ 2010
1.Wstęp
y
ródła pisane opisujące mieszkania Słowian na ogół są rozbieżne w tym temacie.
Różnorakość opisów można wyjaśnić poprzez wykopaliska w miejscach zamieszkania dawnych
Słowian, z których to wynika, że już na wczesnym etapie stosowane były wielorakie techniki
[Moszyński 1967, s. 474]. Przyczyny owej rozmaitości upatruje się w warunkach geograficznych,
roli społecznej, zajęć, czy zamożności mieszkańców danego budynku. I tak krótko mówiąc
mieszkano w ziemiankach, kleciach, domach drewnianych (rzadko murowanych), w letnich
szałasach [Hensel 1987, s. 502], czy nawet w budowlach palowych [Moszyński 1967, s. 474].
2. Surowce
Przy budowie domostw najczęściej stosowano drewno pochodzące z drzew iglastych (takich
jak świerk, jodła, sosna), ale także i z drzew liściastych (dąb, buk). Głównymi powodami używania
danego rodzaju drewna była bliskość jego występowania, odporność, łatwość w obróbce, żywiczność
oraz poniekąd odporność na ścieranie się. Wpływ na wybór danego drzewa do ścinki miał jego wiek
(ok. 30-40 lat) oraz niewielka ilość wystających sęków (które podczas obróbki staranni usuwano).
Powyższe wyznaczniki powodowały najczęstsze używanie dwóch gatunków drzew - sosny (łatwość
obróbki, sprężystość , wytrzymałość, duża zawartość żywicy) i dębu (trwałość i odporność na
ścieranie, równy pozbawiony większej ilości sęków pień, bardzo łatwy w obróbce). Najlepszą porą
przeznaczoną na wycinkę drzew był okres od jesieni po wczesną wiosnę, kiedy drewno zawiera
mniejszą niż przez resztę roku ilość wody, co z kolei podnosi jego twardość1 .
3.Techniki wznoszenia budynków mieszkalnych
Budynki wznoszone przez dawnych Słowian doczekały się także swojej typologii opracowanej przez
Salkovskego (P. `
alkovsky , Häuser in der frühmittelalterlichen slawischen Welt, Archaeologica Slovaca
Monographiae, t.6, Nitra, 2001). Rozróżnia on budynki na dwie grupy: 1) budynki wziemne, 2) budynki
naziemne. Obie grupy dzielą się wewnątrz na kilka podgrup. Poniżej zaprezentowany zostanie podział wraz z
krótkim opisem dla każdej podgrupy2.
1. Budynki wziemne:
1.1. Domy jamowe/ziemianki o zarysie kwadratowym lub prostokÄ…tnym
1 Informacja ustna, zasłyszana na zajęciach z  Zarysu historii kultury materialnej wczesnego średniowiecza .
2 Jak wyżej.
1.1.1. Budynki bez Å›ladów po sÅ‚upach  o zaokrÄ…glonych rogach, od 4 do 16 m² Kraków Nowa Huta-
Mogiła, Stare M%1łsto- Na `
pitÎ
lkach; V- VIII w. n.e.
1.1.2. Budynki jamowe ze śladami słupów podtrzymujących :
1.1.2.1. od 1 do 3 słupów podtrzymujących strop, ustawionych na osi budynku
1.1.2.2. z 4 słupami narożnymi i z 6/8 lub 10 słupami na linii ścian.
1.2. Długie prostokątne domy jamowe  od 1,5 do 2,5 m szerokości oraz od 3 do 8 m długości; VII- VIII w.
n.e.; brak pieca, lecz wyposażone były w palenisko wyłożone kamieniami .
1.3. Domy owalne i o nieregularnym kształcie  głównie wpuszczane w ziemię; pojawia się około VI  VII
w. n.e. i prawdopodobnie zanika około wieku X.
1.4. Konstrukcje koliste i zagłębione, być może jurty - pojawiają się koło V- VI w. n.e. i stanowią nikły
odsetek znalezisk na terenie dawnej słowiańszczyzny.
2. Budynki naziemne:
2.1. Budynki wzniesione z belek lub bierwion  zbudowane z zastosowaniem mniej lub bardziej
obrobionych pni drzew. A
ączono je w różny sposób w narożnikach domów (najczęściej w technice
zrębowej lub ramowej); forma ta pojawiają się w VIII-IX w. n.e.; w Polsce jednak tego typu
konstrukcje pojawiają się na przełomie IX/X w.
2.1.1. Konstrukcje bez żadnej podpory słupowej ścian lub dachu.
2.1.2. Konstrukcje ze słupem podtrzymującym szczyt dachu.
2.1.3. Konstrukcje jedno- lub dwuizbowe - zbudowane na podłożu kamiennym lub innym suchym
podfundamentowaniu.
2.1.4. Konstrukcje wieloizbowe - wzniesione na podłożu wykonanym ze złączonych zaprawą murarską
kamieni.
2.2. Budynki o konstrukcji słupowej :
2.2.1. Konstrukcje ze ścianami w technice ramowej - wyłożonej plecionką lub dranicami.
2.2.2. Konstrukcje ze ścianami w technice słupowe - o ścianach wyłożonych drewnianymi dranicami.
2.2.3. Konstrukcje ze ścianami wzniesionymi w technice słupowej - o ścianach wyłożonych plecionką;
jedno- lub dwuizbowe.
2.2.4. Konstrukcje średniej wielkości o ścianach wzniesionych w technice plecionkowej opartej na
dużej liczbie słupów  około 60-80 słupów.
2.2.5. Konstrukcje wykonane technikÄ… palisadowÄ….
2.2.6. Konstrukcje ze ścianami w technice plecionkowej i dachach wzniesionych w technice sochowej
(wewnÄ…trz lub na zewnÄ…trz budynku).
2.2.7. Duże konstrukcje o ścianach w technice plecionkowej - niektóre o podwójnej linii słupów
tworzących ścianę i słupami podtrzymującymi dach.
2.2.8. Długie, halowe wieloizbowe konstrukcje - mogły mieć od 2 do 4 pomieszczeń, czasem posiadały
piętro.
Najprawdopodobniej pomiędzy budynkami wziemnymi a naziemnymi nie było istotnych różnic w
kwestii wyposażenia. Prawdopodobne jest również, że niekiedy nawet skromniejsze konstrukcje
półziemiankowe posiadały okna. Niektóre półziemianki i ziemianki nieposiadające pieca interpretowane są jako
podpiwniczenia lub dolny poziom budynku naziemnego [Hensel 1987, s. 506].
4.Typy konstrukcji
Budynki mieszkalne, czy to wziemne czy naziemne, wznoszono w kilku typach konstrukcji/technik
wzmiankowanych powyżej. I tak wymienić można:
1) Konstrukcje zrębowe  jest to drewniana konstrukcja układana bezpośrednio na ziemi, czasami z
podkładami w postaci pni drzew pod narożnikami domów lub pod ścianami (np. w Szczecinie,
Wolinie, Ujściu), na kilku warstwach rusztu (Kłeck- grząski teren), czy na kamieniach ( Praga,
Gostkowo) [Hensel 1987, s. 513]. Charakterystycznym elementem tej konstrukcji jest tak zwany
obłap, czyli wcięcie na końcach belki, pozwalający na krzyżowanie bierwion na styku dwóch ścian
oraz usztywnienie konstrukcji. Budowle w tej technice mają kształt kwadratowy lub prostokątny.
Wariantem konstrukcji zrębowej jest technika jarzmowa.
W tym wypadku ściana domu jest umoszczona dodatkową poziomą belką, rozszerzoną na końcach,
z otworami. W otwory wbite są podwójne słupy, obejmujące w narożnikach końce belek ściany
tworzÄ…c jarzmo.
2) Konstrukcja słupowo plecionkowa - ściany wyplatane były z wikliny pomiędzy grubymi słupkami
wbitymi w grunt. Grubość ścian wahała się pomiędzy 5 a 15 cm. Wyróżnia się Dwie grupy
budynków wzniesionych w tej technice:
a)ściany nie mają wsparcia słupowego (przy niewielkich założeniach)
b) plecionka opiera się na konstrukcji słupowej (przy większych założeniach).
Podłogę stanowiły najczęściej klepiska, czasem także układ dranic (w Szczecinie). Posiadały
paleniska w pobliżu ścian, a dach wspierano w konstrukcji na sochę.
Budynki wznoszone w tej technice miały charakter gospodarczy lub stanowiły tymczasowe lokum
(np. po spaleniu solidniejszych konstrukcji) [Hensel 1987, s. 510].
3) Konstrukcje sumikowo- łątkowe  głównym elementem tej konstrukcji jest podwójnie
pazowany pionowo wbity słup (zwany łątką), w którego pazy wpuszczane są poziomo ułożone
dranice lub bierwiona (sumiki). Całość od góry zamyka oczep (górna belka). Najczęściej techniką
tą wznoszono różnego rodzaju  dobudówki lub ściany działowe.
4) Konstrukcje międzysłupowe - poziome belki ścian nie są łączone w narożniku, jak to jest w
przypadku techniki zrębowej, lecz są przytrzymywane po obu stronach pionowymi słupami w
narożniku tylko się stykając. Najliczniej rozpoznane tego typu konstrukcjie odnaleziono na wyspie
Wolin. Podłogę stanowiły klepiska, a rzadziej dranice.
5) Konstrukcje palisadowe  dzieli siÄ™ na dwa podtypy:
a)pionowo wbijane w grunt ściśle przylegające do siebie dranice
b)w postaci  ramy - podobnie do powyższego, lecz belki umocowane są na podkładzie, a
ściany ograniczone są słupami narożnymi . Całość ujmowano górną poziomą belką. Występuje
sporadycznie [Hensel 1987, s. 511].
5. Elementy estetyczne
Wiele w kwestii budownictwa mieszkalnego można wywnioskować z obserwacji etnograficznych. Stąd
też wiadomo, że jedną z tradycji stanowiło dekorowanie zewnętrznych ścian budynków. W tej kwestii z
wykopalisk pozyskano niewiele przykładów z Rusi Kijowskiej (Kijów, Xw.) . Znaleziono tam wiele elementów
zdobniczych, także realistycznych i prostych rzez
b głów zwierzęcych. Zachował się do dziś także w niektórych
miejscach zwyczaj znaczenia kolejności belek mających tworzyć ścianę za pomocą siekiery [Hensel 1987, s.
509]. Być może ściany zewnętrzne domostw w technice zrębowej były malowane [Hensel 1987, s. 513].
Najmniej rozpoznany zdaje się być wystrój wewnętrzny budynków mieszkalnych, w których pozostałościach
rzadko tylko odkrywane zostają resztki mebli i innego ustrojstwa [Hensel 1987, s. 517]. Odkryte zostało m.in.
rzez
bione łoże z Opola, czy oparcia krzeseł z Nowogrodu z domostw zamożniejszych. W z
ródłach pisanych
natrafiano na wzmianki o stołach (początkowo miejsce zasłane, które przerodziło się poprzez deskę na ziemi w
stół z prawdziwego zdarzenia) [Hensel 1987, s. 518]. Na pewno istniały różnice w umeblowaniu poszczególnych
domostw, czego przyczyną była zamożność mieszkańców i ich odmienne upodobania.
6. Okna
Kolejnym słabo rozpoznanym elementem domostw są okna. Prawdopodobnie w niektórych domach
mogło nie być potrzeby umieszczania okien. Światło dzienne mogło przedostawać się przez otwory drzwiowe
lub dymnik na dachu budynku. Możliwe że w przypadku konstrukcji posiadających ściany z bierwion, okna
mogły być wycinane w dwóch przyległych do siebie bierwionach. Zamknięcia okien zapewne stanowiły
drewniane zasuwy lub natłuszczone pęcherze i cienkie skórki zwierzęce. Niekiedy mogły występować także
drewniane żaluzje [Hensel 1987, s. 517].
7. Dachy
Również mało wiadomo na temat wysokości domów. Niekiedy tylko znajdywane są sochy, na
podstawie których określa się wysokość całkowitą budynków [Hensel 1987, s. 509].Pewnego obrazu mogą
dostarczyć także obserwacje zasypisk ziemianek i półziemianek.
Wymieniana wcześniej socha stanowi element konstrukcyjny dachu i używana jest w konstrukcji na
 sochę i ślemię . W tym przypadku ciężar dachu spoczywa na poziomej belce grzbietowej (ślemię) wspartym na
dwóch pionowych rozwidlających się na górze słupach (sochach, znajdujących się po środku boków budynku).
Dach ma formÄ™ dwuspadowÄ….
Poza tym rodzajem techniki znane sÄ… jeszcze dwie: konstrukcja slegowa oraz konstrukcja krokwiowa.
W przypadku konstrukcji slegowej ciężar dachu spoczywa na węższych ścianach, na których układa się wzdłuż
coraz krótsze bierwiona (slegi) aż do zwieńczenia dachu. W konstrukcji krokwiowej belka w więz
bie dachowej
dz
wiga poszycie dachu opierając się na kalenicy i na zwieńczeniu ściany [Hensel 1987, s. 519-520].
Z obserwacji etnograficznych można wywnioskować w jaki sposób były kryte dachy. I tak, konstrukcje
dachowe przykrywano najczęściej dartymi deskami (dranicami) układanymi w jeden rząd (szar). Czasem
stosowano krótsze dranice, które układano w dwa lub więcej rzędów. Zamiast dranic mogło być również
popularne krycie słomą lub w jej zastępstwie trzciną, czy sianem. W przypadku krycia słomą, spotykało się dwa
sposoby jej układania: 1) rozściełanie słomy (nieregularnie dociskana związanymi na górze razem gałęziami i
młodymi drzewkami lub rozkładana starannie i przymocowana do żerdzi (łat), 2) poszywanie drobnymi
snopkami [Moszyński 1967, s. 498-500].
Aby dach był w pełni gotów do spełniania swojej jakże ważnej funkcji ochronnej, trzeba było najpierw
zabezpieczyć jego grzbiet. Było na to kilka sposobów:
1) Pokrywanie grzbietu i dachu młodymi drzewkami i gałęziami splecionymi/związanymi ze sobą na
szczycie
2) Stosowanie koz
liny (inaczej zwanej krzyżakami)
3) Zabezpieczenie o formie żłobu odwróconego do góry dnem
4) Stosowanie kalenicy, ze słomy targanej i kalonej w glinie
5) Stosowanie jarzma dachowego [Moszyński 1967, s. 501].
8.Podłogi, drzwi oraz progi
Najlepiej rozpoznane są dolne partie budynków, co wydaje się rzeczą dość oczywistą. Z tego  poziomu
budowli należy nadmienić przyciesie, czyli dolne belki ścian, które na ogół nie były okorowywane [Hensel
1987, s. 509], oraz podłogi. Podłogi najczęściej stanowił tok gliniany lub starannie ułożone drewniane bierwiona
łupane na połowy. Często podłogi drewniane układano na pokładzie rusztowym z okrąglaków sosnowych i
dębowych. Podłogi izolowano, a niekiedy naprawiano. Również często występowała także powała [Hensel 1987,
s. 514].
W tej wysokości budynków należy umieścić także progi wejściowe oraz drzwi. Wejścia do domów
sytuowane były na dłuższej ścianie budynku i od strony ulicy. Progi były najczęściej wycięte bezpośrednio w
bierwionie lub na wycięcie nakładano dodatkową nakładkę progową, którą mocowano kołkami. Często funkcję
przedproża pełniły bądz
pojedyncze dranice położone przed właściwym progiem, na zewnątrz domów, bądz

wymoszczenia deskami. Nie można powiedzieć że progi były budowane na konkretnej wysokości. W
Nowogrodzie Wielkim stwierdzono, że próg znajdował się zwykle powyżej trzeciej warstwy belek [Hensel 1987,
s. 514-515].
Drzwi najczęściej wykonywano z kilku desek, czasami także z jednej dranicy. Drzwi posiadały także
uchwyty  znany jest przykład z Opola z uchwytem ze skóry. Inne znane przykłady pochodzą z Nowogrodu
Wielkiego i Gdańska [Hensel 1987, s. 515]. Drzwi zamykano na zamki drewniane (zasuwy) o ząbkowanych
powierzchniach. Znaleziska takie pochodzą z Gniezna, Gdańska, Nowogrodu, Mikulcic i możliwe że również z
Ujścia. Częstymi znaleziskami są również klucze o różnych kształtach (np. kotwicowatym) i piórach [Hensel
1987, s. 515].
9. Pal eniska i piece
W części odkrywanych przez archeologów pozostałości domostw napotykano na paleniska drewniane
lub kamienne i piece kopulaste. Najczęściej danemu typowi ogrzewania odpowiadał konkretny typ domostwa.
Piece kopulaste związane były głównie z konstrukcjami wziemnymi. W budowlach naziemnych najczęściej
stosowanym typem ogrzewania były wcześniej wymieniane paleniska drewniane i kamienne , usytuowane
najczęściej pośrodku izby, póz
niej przesunięte w kierunku ściany i narożnika. Zdarzają się przypadki
umieszczania paleniska na ziemnym podwyższeniu wzmacnianym od boków deskami i kołkami. Kopuły pieców
miały konstrukcję w kształcie szkieletu z prętów oblepionego gliną [Hensel 1987, s. 518].
BIBLIOGRAFIA
Hensel W.
1987 Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys historii kultury materialnej, Warszawa.
Moszyński K.
1967 Kultura ludowa SÅ‚owian. Kultura materialna, t.1, Warszawa.