Karolina Kruk
Socjologia
II rok
Szwecja  co czyni ją państwem bezpieczeństwa socjalnego?
Teoria Niklasa Luhmanna.
Gdy Szwecja zaczynała tworzyć model skandynawski, była równie biedna jak
ówczesna Polska, znacznie biedniejsza, niż obecna.
/Tadeusz Kowalik/
I.
Pierwsze skojarzenia ze słowem Szwecja? Niebiesko- żółta flaga, Ikea, Alfred Nobel i.. idealny
przykład państwa opiekuńczego. Na tyle idealny, żeby stał się inspiracją polskiej lewicy, która jakiś
czas temu postanowiła oprzeć się na jego wzorze i zbudować podobny system w Polsce.1
Taki pomysł nie dziwi  od lat Szwecja uchodzi za ostoję stabilizacji, idyllę dla mieszkańców,
'welfare state'. Jak to możliwe, że tam się udało, a inne kraje mogą tylko zmierzać do podobnego
ustroju? Co takiego sprawia, że Szwecja od wielu lat stanowi wzorzec dobrobytu? Ciężko uciec od
takich pytań, kiedy chociażby zapoznajemy się z codziennymi wiadomościami z naszego kraju 
strajki pielęgniarek, kolejarzy, rodziców; brak autostrad, kolejki do lekarzy specjalistów. Czy
rzeczywiście tylko w naszym kraju jest tak z
le, czy tak jest wszędzie? Kiedy widzimy porównanie
do innego państwa, o którym dawno wiadomo, że standard życia jego mieszkańców znacznie
przewyższa ten polski, zaczynamy się zastanawiać jak udało się urealnić taką utopię. Chciałabym w
niniejszej pracy przedstawić główne powody, dla których Szwecja podawana jest zawsze za
przykład państwa  opiekującego się obywatelem, i to w sposób, o którym zapewne marzy wielu
Polaków.
II.
Odpowiedz
jest relatywnie prosta, jednak sięga głębokiej historii. Niektóre z
ródła podają, że
rozpocząć trzeba w średniowieczu, w XIV wieku. Wtedy to w Szwecji  do dziś monarchii 
1 Jarzyński Witold, Jak budowano państwo opiekuńcze w Szwecji  geneza,
http://www.mojeopinie.pl/jak_budowano_panstwo_opiekuncze_w_szwecji_geneza,3,1290018660
proklamowano dokument  Magna Carta , w którym władca obiecywał ludowi przestrzeganie prawa
oraz podstawowych jego wolności. Już wtedy kraj ten był mało zróżnicowany pod względem
klasowym: dominowali w nim chłopi, małą rolę odgrywała nieliczna szlachta czy mieszczaństwo.
Brakowało także dużych ośrodków miejskich. Panował egalitaryzm; kraj ten nie przechodził fazy
feudalizmu. Doprowadziło to do sytuacji, w której chłopi brali udział w zgromadzeniach Rikstagu:
mieli udział w polityce państwa na kilkaset lat przed ich uwłaszczeniem w innych regionach
Europy! Ważny jest tu również skład etniczny państwa  Szwecja była krajem jednolitym, co
ograniczało do minimum konflikty wewnątrz państwa.
Kolejnym ważnym etapem w historii tego skandynawskiego kraju jest rewolucja przemysłowa.
Doprowadziła ona do znacznej i szybkiej liberalizacji państwa, które rozpoczęło proces
przekształcania się w państwo przemysłowe. Likwidowano monopole, znoszono zbędne regulacje i
przywileje. Zwrócono uwagę na infrastrukturę i transport, a także edukację, która w XIX wieku
oferowała naukę w szkołach podstawowych, wyższych oraz technicznych. Luhmann wysnuwa
teorię, że wtedy to w myśli politycznej ówczesnej Europy zrodziła się idea rozdziału społeczeństwa
i państwa. Doprowadziło to w niedalekiej przyszłości do sprowadzenia społeczeństwa do systemu
potrzeb, innymi słowy: do gospodarki.2 Coraz to nowe potrzeby ludzi zaczęto podnosić do rangi
tematów politycznych. Podobne wnioski wysnuwa także inny myśliciel  Daniel Bell  mówiąc o
społeczeństwie postindustrialnym, gdzie żądania społeczne takie jak oświata, opieka społeczna
zaczynają być traktowane inaczej  jako uprawnienia.3 Jednocześnie stają się kolejnym miejscem,
gdzie można zarobić.
Jak twierdzi Witold Jarzyński oraz ilustrują wyżej wymienione argumenty, Złota Era Szwecji
rozpoczęła się na długo przed wdrażaniem socjaldemokratycznej inżynierii społecznej. Niebanalne
znaczenie ma tu tez fakt neutralności tego kraju przez dwie wojny światowe. Pozostałymi
czynnikami warunkującymi obecny stan dobrobytu były:
·ð surowe warunki klimatyczne, pobudzajÄ…ce ludzi do współpracy, oraz bÄ™dÄ…ce powodem
niewielkiego zaludnienia tego państwa;
·ð wychowanie w duchu prawosÅ‚awnym: duże znaczenie pracy w życiu czÅ‚owieka,
uniwersalizm, skłonność do analizy i indywidualizmu;
·ð usposobienie Szwedów: silna niezależność, poleganie na wÅ‚asnych umiejÄ™tnoÅ›ciach,
powściągliwość w okazywaniu uczuć, zrównoważenie emocjonalne.4
2
Luhmann Niklas, Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego, Warszawa, 1994
3
Bell Daniel, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, Warszawa, 1994
4 Historia Szwecji wg Jak budowano państwo opiekuńcze w Szwecji  geneza, Jarzyński Witold,
http://www.mojeopinie.pl/jak_budowano_panstwo_opiekuncze_w_szwecji_geneza,3,1290018660 i Hampden-
III.
Znając skróconą społeczno-gospodarczą historię Szwecji, możemy teraz zająć się jej obecnym
stanem. Co sprawia, że jest ona nazywana państwem dobrobytu?
Przede wszystkim chodzi tu o istniejący system usług socjalnych i instytucji mających na celu
udzielanie pomocy jednostkom i grupom dla zapewnienia określonego minimum życiowego.5
Panujący tam ustrój jest fuzją kapitalizmu i socjalizmu: obok sektora prywatnego wspieranego
przez państwo działa także rozbudowany sektor państwowy. Ten drugi zajmuje się systemem
ubezpieczeń, harmonijnym rozwojem gospodarczym czy - znanym nam z okresu PRL -
zapewnieniem pełnego zatrudnienia. Charakteryzują go znaczne obciążenia podatkowe, które w
znaczącej większości przeznaczane są na sferę socjalną. Z racji tematu pracy sektor państwowy jest
tym, którym się w znacznej mierze zajmiemy, głównie biorąc pod uwagę jego społeczne
konsekwencje.
Szwedzki system zabezpieczeń można pokrótce opisać trzema słowami: przejrzystość,
powszechność i kompleksowość. Ten doskonale zorganizowany kraj obejmuje prawami do
świadczeń praktycznie wszystkich swoich obywateli. Znajomość każdej możliwej sytuacji, w której
może znalez
ć się człowiek, sprawia, że w przypadku jakiegokolwiek nieszczęścia państwo potrafi
doskonale o niego zadbać. Mamy szerokie spectrum świadczeń: od świadczeń zapewniających
pokrycie kosztów przeprowadzki, poprzez zniżki na zakup lekarstw czy zasiłki dla dzieci
rozwodników, po dodatki mieszkaniowe. Wskaz
nik absencji jest wysoki  nawet 17% - co
powodowane jest licznymi okazyjnymi urlopami: z powodu macierzyństwa, ojcostwa, służby
wojskowej, ślubu, opieki domowej a nawet pracy w związkach zawodowych. Można by pomyśleć,
że w związku z mnogością tych udogodnień w Szwecji popularne są nadużycia spowodowane
niejasnością przepisów, jednak nic bardziej błędnego. Państwo stara się, aby obywatele mieli jak
najpełniejszą wiedzę na temat pozyskania możliwych świadczeń. Służą temu rozmaite broszurki i
informatory. Co więcej, ze względu na dużą ilość imigrantów, wiele z publikacji tłumaczona jest na
obce języki!6
Poza licznymi świadczeniami, Szwedzi mają szeroki dostęp do Internetu (85%7), bezpłatnej
Turner Charles, Trompenaars Alfons, Siedem kultur kapitalizmu. USA, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania,
Szwecja, Holandia, Kraków, 2003
5 Kowol Adam, Wariant szwedzki ekonomii dobrobytu. Teoria i praktyka, http://szwecja.adamkowol.info/
6 Kowol Adam, Wariant szwedzki (& )
7
Dane na rok 2010, z
ródło: www.sweden.se
edukacji (pomijając szkoły pielęgniarskie i edukację wyższą, która jest tylko częściowo opłacana
przez rząd). Ich kraj ma jeden z najwyższych wskaz
ników rozwoju społecznego, zawierającego
takie czynniki jak: oczekiwana długości życia (83 lat dla kobiet i 79 dla mężczyzn8), wspomniana
edukacja czy dochód na osobę.
IV.
PowracajÄ…c do pytania zawartego w tytule pracy, odpowiedz
znajdujemy już we wstępie dzieła
Luhmanna o państwie bezpieczeństwa socjalnego. Czerpie on bowiem inspiracje z Webera i
Spencera, biorąc pod uwagę zawarty w nich nacisk na kompleksowość, spójność, istotność prawa w
budowie społeczeństwa. Wg Luhmanna jest to (prawo)  charyzmatyczny ośrodek centralny;
wartości spajające system społeczny; medium komunikacji międzysystemowej . Ważny jest kolejny
termin wprowadzony w Teorii politycznej(& ): mianowicie jurydyzacja życia społecznego. W
obecnych czasach mamy do czynienia z ingerencją prawa w każdą dziedzinę życia w praktycznie
każdym kraju. Jednak w Szwecji jest ona niemalże namacalna, albo  potwierdzona twardymi
danymi statystycznymi. Bowiem jurydyzacja to także zamiana norm moralnych i religijnych na
takie stanowione przez prawo. PiszÄ… o tym Hampden-Turner i Trompenaars:  W Szwecji
tradycyjnie dominował luteranizm. Obecnie jednak jest to kultura przede wszystkim świecka. Dwie
trzecie obywateli nigdy nie chodzi do kościoła, a 29% od czasu do czasu. 9 Inkluzja polityczna ma
znaczenie dla wszystkich członków społeczeństwa, gdyż są oni dotknięci skutkami działania
poszczególnych systemów. Wydaje się to oczywiste: system  władza wprowadza nowy rodzaj
świadczeń socjalnych. Aby mogły być one zrealizowane, na wszystkich obywateli nakłada się
podatki, które kolejno przeznaczane są na zasiłki.
*
Wszystko, co przydarza się jednostce, jest uwarunkowane społecznie. Wydaje się to oczywiste:
jednostka przychodzi na świat w wyniku racjonalnej kalkulacji rodziców, którzy zdecydowali się na
dziecko z racji wysokich zasiłków dla młodych rodzin. W kolejnych etapach rozwoju być może
pójdzie do żłobka, gdyż jest to w Szwecji popularne  39,5% maluchów uczęszcza do żłobka,
podczas gdy w Polsce zaledwie 2%10. W trakcie jego życia małżeństwo rodziców może ulec
rozpadowi, a wtedy dziecko dostanie z tego tytułu zasiłek. Mamy tu do czynienia z kolejnym
zjawiskiem odkrytym przez Luhmanna, nazwanym zasadą kompensacji. Pokrótce opiera się ona na
rekompensacie jednostce strat, które ponosi ona z takiej a nie innej organizacji społecznego.
8
Dane na rok 2010, z
ródło: www.sweden.se
9
Hampden-Turner Charles, Trompenaars Alfons, Siedem kultur kapitalizmu.(& ), Kraków, 2003
10
Wroniszewska Anna, Usługi opiekuńcze  żłobki i przedszkola, http://www.kobieta.info.pl/kobieta-w-pracy/798-
usugi-opiekucze-obki-i-przedszkola, 2009
Zadośćuczynienie jest powszechne w każdym typie społeczeństw, jednak w niektórych nakładają
się one jedno na drugie. I tak, przy coraz większym nakładaniu się kompensacji tworzy się państwo
opiekuńcze, a w póz
niejszym etapie  państwo bezpieczeństwa socjalnego. W przypadku
omawianej przykładowej jednostki można pójść o krok dalej, by zobrazować zasadę kompensacji.
Można przypuścić, że rozwód rodziców wywarł na niej znaczące piętno, tak duże, że rozpoczęła
leczenie psychiatryczne, w połowie finansowane przez państwo. Z racji dużych kosztów leczenia,
jednostka musiała znalez
ć lepiej płatną pracę, jednak daleko od miejsca zamieszkania, postanowiła
się więc przeprowadzić  korzystając z socjalnych dofinansowań dla osób zmieniających pracę. Et
cetera, przykłady mogą ciągnąć się w nieskończoność.
*
Polityka uwrażliwia się. Ma zdolność podejmowania problemów i zadań ukierunkowanych na jej
środowisko społeczne. Władza nie zajmuje się tylko tematami najważniejszymi wg niej, np.
polityką zagraniczną, ale skupia większość swoich sił na własnym społeczeństwie, doszukując się w
nim coraz to więcej problemów, którymi mogłaby się zająć. W tym przypadku widoczna jest
racjonalizacja polityki: korzysta ona z opinii ekspertów. Biorąc pod uwagę Szwecję, można uznać,
że ekspertami są ministrowie bez teki, określani mianem radców konsultantów. Podobną rolę
sprawują ombudsmani  powoływani przez rząd niezależni urzędnicy, których praca polega na
kontroli władz administracyjnych, głównie  choć nie zawsze - na wniosek obywateli. W Polsce
podobna funkcja nosi nazwÄ™ Rzecznika Praw Obywatelskich.
V.
Pod koniec pracy pokusiłabym się o pytanie nad przyszłością szwedzkiego  ekonomicznego
modelu pokazowego. Podczas zbierania materiałów wiele razy natknęłam się na informacje o
wielkim ogólnym kryzysie tego systemu, spowodowanego wzrostem bezrobocia czy presją
inflacyjną. Poprzez skupienie się na polityce socjalnej oraz nałożenie zbyt wysokich obciążeń
podatkowych, wydaje się, że zaniedbano wiele innych aspektów, takich jak gospodarka.
Przyczyniło się to do spadku konkurencyjności Szwecji na arenie międzynarodowej. Wszystko to
odniosło skutek odwrotny od zamierzonego, gdyż kryzys najmocniej uderza w jednostkę, bardzo
silnie uzależnioną od działań państwa i wyzbywającą się motywacji do funkcjonowania poza jego
sferą.11 Oczywiście, rząd szwedzki zdaje sobie sprawę z obecnej trudnej sytuacji, jednak dobrze
wie, jak ciężko odciąć obywateli od mnogości przywilejów, co widać na podobnym przykładzie w
Grecji. Sami Szwedzi piszÄ… o tym na swoich serwisach internetowych:  But not even parties on the
right of the political spectrum talk of dismantling the welfare state, as Sweden s voters would
11
Marchlewska Karolina, Szwecja  państwo dobrobytu, 2008
simply not stand for it. 12
Teoria Niklasa Luhmanna pozwala w sposób kompleksowy podejść do sprawy państwa
bezpieczeństwa socjalnego. Jest to ważne w dzisiejszych czasach ze względu na popularność
szwedzkiego welfare state wśród wielu narodów i organizacji ponadnarodowych, takich jak Unia
Europejska. Nie chciałabym wartościować tego podejścia, jednakże myślę, że warto sięgnąć opinii
ekspertów i przemyśleć wiele razy wszystkie jego za i przeciw, gdyż z takiego systemu bardzo
trudno się wycofać czy nawet go ograniczyć.
***
Oświadczam, że niniejszą pracę napisałam samodzielnie, a wszelkie cytaty i zapożyczenia z
innych dzieł, z których korzystałam, zostały stosownie opisane.
Karolina Kruk
12
www.sweden.se
Bibliografia:
1. Bell Daniel, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, Warszawa, 1994
2. Hampden-Turner Charles, Trompenaars Alfons, Siedem kultur kapitalizmu. USA,
Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Holandia, Kraków, 2003
3. Jarzyński Witold, Jak budowano państwo opiekuńcze w Szwecji  geneza,
http://www.mojeopinie.pl/jak_budowano_panstwo_opiekuncze_w_szwecji_geneza,3,12900
18660
4. Kowol Adam, Wariant szwedzki ekonomii dobrobytu. Teoria i praktyka,
http://szwecja.adamkowol.info/
5. Luhmann Niklas, Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego, Warszawa, 1994
6. Marchlewska Karolina, Szwecja  państwo dobrobytu, 2008, praca udostępniona na stronie
www.psz.pl
7. Sweedish Society www.sweden.se
8. Wroniszewska Anna, Usługi opiekuńcze  żłobki i przedszkola,
http://www.kobieta.info.pl/kobieta-w-pracy/798-usugi-opiekucze-obki-i-przedszkola, 2009