BEZPIECZEŃSTWO PRACY 4/2001
mgr inż. STANISŁAW KOWALEWSKI
Centralny Instytut Ochrony Pracy
Ograniczanie ryzyka przy użytkowaniu pras
R
rodki ochronne odgradzające i dystansujące
doboru parametrów pracy itd. strzeni. Aby spełnić ten warunek, należy
II. Stosowanie technicznych S
rodków stosować pewne, sprawdzone układy nad-
Praca wykonana w ramach Programu
ochronnych, tj. S
rodków ochrony zbio- zorowania ruchu suwaka, napędu i ste-
Wieloletniego (b. SPR-1) pn.  Bezpie-
rowej jako podstawowych S
rodków rowania. Za bezpieczeństwo i niezawod-
czeństwo i ochrona zdrowia człowieka w
ochronnych oraz S
rodków ochrony in- noS
ć pracy odpowiadają głównie:
S
rodowisku pracy dofinansowanego
dywidualnej i dodatkowych jako uzupeł-  hamulce i sprzęgła,
przez Komitet Badań Naukowych
niających S
rodków ochronnych  systemy hydrauliczne i pneumatyczne,
III. Informowanie o zagrożeniach i o  systemy sterowania, samonadzoro-
rozmaitego typu ograniczeniach wania i redundancji,
oncepcja minimalizacji ryzyka
" Proceduralne  związane ze stoso-  nastawianie położenia i skoku suwaka,
waniem bezpiecznych metod obsługi pras,  funkcja skoku pojedynczego,
wynika z samego mechanizmu
powstawania wydarzeń wypad- opartych na wymaganiach zawartych w  nadzorowanie wybiegu,
przepisach, normach i przewodnikach  zawieszanie funkcji bezpieczeństwa,
kowych. JeS
li dochodzi do wydarzenia
wypadkowego, musi nastąpić niespodzie- oraz na wiedzy i doS
wiadczeniu osób  blokady wznowienia ruchu,
kształtujących poziom bezpieczeństwa  łączniki położeniowe,
wane, niekontrolowane spotkanie osoby
(lub szerzej  obiektu) z czynnikiem za- (pracodawcy, projektanci, technolodzy,  elementy sterownicze,
grażającym. KoniecznoS
ć jednoczesne- kierownictwo).  ustawianie narzędzi, skoki próbne,
go zaistnienia osoby i czynnika zagraża- " Behawioralne  związane bezpo- konserwacja i smarowanie.
S
rednio z najważniejszą sferą, sferą ludz- Normy przedmiotowe odnoszące się
jącego implikuje kierunki podejmowania
kich zachowań, kształtowania postaw, do pras mechanicznych i hydraulicznych
S
rodków minimalizujących skutki tych
nieszczęsnych spotkań. Gdyby więc moż- motywowania, komunikowania się, zdo- PN-EN 692 i prEN 693, dokładnie okre-
bywania wiedzy i umiejętnoS
ci, czyli sze- S
lają wymagania stawiane wymienionym
na było z procesu pracy wyeliminować
roko pojętą S
wiadomoS
cią. elementom, systemom oraz warunkom ich
choćby jeden z tych dwu elementów, to
W praktyce warsztatowej, aby skutecz- pracy i stosowania. Ważniejsze postano-
proces ten byłby całkowicie bezpieczny.
nie zarządzać bezpieczeństwem, należy wienia norm, powodujące zaostrzenie ry-
Postulat, z pozoru prosty, praktycznie jest
nierealny. Zarówno całkowite wyklucze- elementy tych trzech grup umiejętnie wią- gorów konstrukcyjnych w stosunku do
nie z procesu człowieka, jak i zbudowa- zać i stosować jednoczeS
nie. wymagań dotychczas stosowanych to:
 zaniechanie stosowania hamulców
nie maszyn zapewniających absolutne
bezpieczeństwo, tj. nie stwarzających żad- TECHNICZNE R
RODKI taS
mowych na wałach korbowych,
nych zagrożeń, jest wyidealizowanym sta- OGRANICZANIA RYZYKA  do podstawowego wyposażenia
nem, do którego należy podążać. Na ra- PRZY OBSŁUDZE PRAS ochronnego pras ze sprzęgłem sztywnym
zapadkowym mogą należeć tylko: za-
zie jednak, należy w możliwie najwięk-
Zgodnie z zarysowaną koncepcją mi-
mknięte tłoczniki, osłony stałe przestrze-
szym i uzasadnionym stopniu jednocze-
nimalizowania ryzyka, służące temu tech-
S
nie ograniczać i zagrożenia, i ekspozycję ni narzędziowej lub tłocznika, osłony blo-
niczne S
rodki składają się na następującą
na nie, tak aby ryzyko resztkowe podczas kujące z ryglowaniem, natomiast urządze-
 triadę :
pracy zostało zredukowane do poziomu nia sterowania oburęcznego nie mogą sta-
I. Ograniczanie ryzyka przez roz-
ryzyka tolerowalnego. nowić, tak jak dotychczas, podstawowe-
wiązania konstrukcyjne pras (konstruk-
Najogólniej, można wyróżnić trzy gru- go wyposażenia ochronnego tych pras,
cja wewnętrznie bezpieczna)
py S
rodków ograniczania ryzyka:  na prasach ze sprzęgłem z wpustem
Z uwagi na mechanizm powstawania
" Techniczne  wykorzystywane za- obrotowym o nacisku nominalnym powy-
wydarzeń wypadkowych przy użytkowa-
równo w strukturze stanowiska pracy, jak żej 400 kN, sprzęgło powinno umożliwiać
niu pras z ręczną obsługą, gdzie operator
i technologii wykonywanego procesu wg niezawodne połączenie wału z kołem za-
w każdym cyklu pracy musi sięgać do
hierarchii wynikającej z koncepcji mini- machowym w obydwu kierunkach obrotu,
strefy oddziaływania narzędzia mające-
malizowania zagrożeń i ekspozycji po-  na prasach z ręczną obsługą wszel-
go olbrzymi potencjał energii, rozwiąza-
przez:
kie łączniki położeniowe, sterujące ru-
nia konstrukcyjne powinny iS
ć w kierun-
I. Wewnętrznie bezpieczną budowę
chem suwaka powinny mieć konstrukcję
ku nadzorowanego i niezawodnego za-
stanowisk pracy, tj. konstrukcje samych
typu elektromechanicznego. Łączniki
trzymywania suwaka w zwrotnym punk-
pras, urządzeń mechanizujących i auto-
zbliżeniowe mogą być stosowane w me-
cie i utrzymywania go tam aż do chwili
matyzujących, S
rodków transportu, wiel-
chanizmie krzywkowym wału korbowe-
opuszczenia przez operatora tejże prze-
koS
ci i budowy materiału obrabianego,
go tylko na prasach pracujących w cyklu
2
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 4/2001
automatycznym,  wszystkie prasy ze skokiem więk- wej i indywidualnej. R
rodki ochrony
 wszelkie pulpity rozłączalne z prasą szym niż 500 mm i głębokoS
cią stołu zbiorowej skierowane są na nadzorowa-
nie powinny być wyposażone w urządze- większą niż 800 mm powinny być na sta- nie zagrożeń, natomiast S
rodki ochro-
nie zatrzymywania awaryjnego (tzw. łe wyposażone w urządzenia do podtrzy- ny indywidualnej  na operatora. Gene-
STOP awaryjny), mywania suwaka podczas wymiany na- ralnie, w hierarchii ważnoS
ci wyżej stoją
 jeżeli do ręcznego obracania wałem rzędzi, napraw lub konserwacji. te, które skuteczniej ograniczają dostęp i
przewiduje się użycie drążka lub innego tym samym ekspozycję. Najwyżej więc,
urządzenia, to prasa powinna być wypo- II. Techniczne S
rodki ochronne ogra- wedle tego kryterium, plasują się urządze-
sażona w urządzenie, które po wyłącze- niczające ryzyko nia odgradzające, potem nieodgradzają-
niu napędu uniemożliwia ponowne włą- W związku z tym, że ponad 90% wy- ce oraz rozmaite S
rodki funkcjonalne.
czenie sprzęgła dopóty, dopóki nie zatrzy- padków ma miejsce w strefie narzędzio-
ma się koło zamachowe, wej pras, na niej właS
nie skoncentrowa- R
RODKI OCHRONNE
 przy ruchu nastawczym na prasach ne jest stosowanie technicznych S
rodków
ODGRADZAJĄCE I DYSTANSUJĄCE
ze sprzęgłem ciernym powinno być sto- ograniczania ryzyka. W istocie cała gra o
Są to konstrukcje zapobiegające lub
sowane urządzenie krokowe, ogranicza- bezpieczeństwo obsługi pras polega na:
jące ruch suwaka do 6 mm na jeden za-  uniemożliwieniu dostępu do prze- ograniczające dostęp do przestrzeni zamy-
impulsowany skok (w odniesieniu do pras strzeni narzędziowej w czasie wykony- kających się narzędzi, tworzących strefę
mechanicznych przy położeniu kątowym wania zamykającego ruchu suwaka z na- pochwycenia, najczęS
ciej rąk operatora
oraz do strefy oddziaływania innych ele-
wału 90�), rzędziem lub
mentów jak wyrzutników, poduszki cią-
gowej, wyrzucanych przedmiotów itd.
PoS
ród urządzeń odgradzających można
wyróżnić rozmaitego typu osłony oraz
tzw. ograniczniki.
Osłony
Z uwagi na charakter spełniania swych
funkcji, częstoS
ć i sposób dostępu do stref
przez nie nadzorowanych, osłony dzielą
się na stałe i ruchome.
Osłony stałe to takie, które są trwale
związane z korpusem prasy (lub podło-
żem), a których usunięcie wymaga uży-
cia specjalnych narzędzi. Są stosowane
wtedy, gdy przewidywana częstoS
ć dostę-
pu jest rzadsza niż 1 raz na zmianę. Te
Rys. 1. Podział technicznych S
rodków bezpieczeństwa pras
 na prasach ze sprzęgłem ciernym  uniemożliwieniu wykonywania te-
dopuszcza się stosowanie tzw. osłon blo- goż ruchu w czasie, gdy dostęp operatora
kujących z ryglowaniem lub bez wcze- do strefy narzędziowej jest konieczny.
S
niej otwieranych, które umożliwiają do- Powyższe postulaty odnoszą się zatem
stęp do przestrzeni narzędziowej zanim do bezpoS
redniego lub poS
redniego nad-
suwak zatrzyma się w górnym zwrotnym zorowania strefy narzędziowej, do której
położeniu, operator cyklicznie sięga po to, aby po-
 wszystkie prasy powinny być wypo- dać materiał do tłocznika lub usunąć z nie-
sażone w odpowiednie S
rodki zapobiega- go wytłoczkę. R
rodki techniczne bezpie-
jące tworzeniu się aerozoli i wdychanych czeństwa pras zestawiono na rys. 1. Moż-
Rys. 2. Osłona stała przy tłoczniku na prasie mi-
mgieł olejowych szkodliwych dla zdrowia, na je podzielić na S
rodki ochrony zbioro-
moS
rodowej przechylnej
3
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 4/2001
osłony stałe, które uniemożliwiają dostęp strukcję sprzęgła oraz systemu nadzoro- piecznych ruchów w przestrzeni narzę-
do przestrzeni narzędziowej ze wszyst- wania i sterowania suwaka. dziowej. Generalnie osłony należą do naj-
kich stron, nazywane są obudowami. Inny rodzaj osłon stałych  to osłony skuteczniejszych S
rodków ochrony ope-
Mogą być związane z prasą lub z tłoczni- odległoS
ciowe, które nie odgradzają cał- ratorów pras i  co bardzo istotne  także
kiem (rys. 2). Rzadziej spotykanymi od- kowicie samej strefy narzędziowej prasy, osób trzecich. Dlatego warto dążyć do ich
mianami są osłony nastawne i tunelowe lecz uniemożliwiają do niej dostęp z po- stosowania wszędzie tam, gdzie jest to
(rys. 3), które umożliwiają operowanie wodu swoich rozmiarów i odległoS
ci. możliwe. Niestety, są w Polsce niechęt-
przedmiotem obrabianym spoza osłania- Zazwyczaj, w formie ogrodzeń, nadzoru- nie wykorzystywane, ponieważ to, co jest
nej niebezpiecznej przestrzeni narzędzio- ją większe obszary jednej lub kilku ma- ich olbrzymią zaletą z punktu widzenia
wej i elastyczne dopasowanie kształtu szyn. bezpieczeństwa  fizyczne izolowanie
osłony do kształtu przedmiotów obrabia- Mniej bezpieczne, ale też bardzo sku- niebezpiecznej strefy narzędziowej 
nych. teczne, są osłony ruchome, umożliwia- może być niewygodne podczas eksplo-
jące cykliczny dostęp do tłocznika po usta- atacji. Pokutuje też przekonanie, że po-
niu niebezpiecznego ruchu i podczas po- wodują one niższą wydajnoS
ć pracy. Za-
stoju suwaka w górnym zwrotnym poło- rzuty te są nieuzasadnione, obecne bo-
żeniu. Otwierają w każdym cyklu tylko wiem konstrukcje osłon umożliwiają
tę stronę przestrzeni, przez którą operator szybkie przezbrajanie pras, a zarzut ogra-
podaje materiał lub usuwa przerób  za- niczania wydajnoS
ci jest nieracjonalny,
zwyczaj jest to strona frontowa. Osłony wynikający z braku rozpoznania. Jeżeli
boczne są otwierane tylko podczas wy- konstrukcja osłon odpowiada właS
ciwo-
miany i ustawiania narzędzi (rys. 4). S
ciom pras, wtedy osłony, poza funkcja-
Osłony ruchome są zazwyczaj osłona- mi ochronnymi, mogą nadzorować wła-
mi blokującymi tzn., są tak zblokowane S
ciwy przebieg cyklu pracy.
z systemem sterowania prasy, że wtedy, Rzecz jasna dobór i stosowanie od-
gdy są otwarte, uniemożliwiają włącze- powiednich osłon, zwłaszcza ruchomych,
Rys. 3. Osłony tunelowe
nie ruchu suwaka oraz wszelkich innych do możliwoS
ci prasy powinien być opar-
ruchów niebezpiecznych w przestrzeni ty na wczeS
niej przeprowadzonym pro-
Obudowy strefy narzędziowej, choć
narzędziowej, natomiast ich otwarcie, cesie oszacowania i oceny ryzyka. Przy
bardzo skuteczne, mają ograniczone za-
podczas trwania ruchu niebezpiecznego, ręcznej obsłudze tylko osłony ryglowane
stosowanie do wytwarzania przedmiotów
powoduje natychmiastowe jego zatrzy- można stosować na dowolnych prasach,
małych o nieskomplikowanych kształ-
manie, a sam fakt zamknięcia nie powo- w tym na prasach mechanicznych, ze
tach, tłoczonych z płaskich kawałków
duje uruchomienia zagrażających funkcji sztywnym sprzęgłem zapadkowym. Użyt-
blach lub z pasa. Do nadzorowania więk-
prasy. kowanie osłon ruchomych bez ryglowa-
szych przestrzeni osłony stałe są wyko-
Najbezpieczniejszy rodzaj osłon ru- nia wymaga spełnienia wielu specyficz-
rzystywane przy zautomatyzowanych
chomych  to osłony blokujące z ryglo- nych postulatów odnoszących się do kon-
procesach produkcyjnych, w których nie
waniem, które wtedy, gdy są otwarte, strukcji pras, sterowania i nadzorowania.
ma potrzeby cyklicznego sięgania do stre-
uniemożliwiają włączenie ruchu suwaka WielkoS
ci otworów (ażuru) w osłonach,
fy narzędziowej prasy. Olbrzymią zaletą
oraz wszelkich innych ruchów niebez- przez które można mieć dostęp do nad-
osłon stałych jest możliwoS
ć ich stosowa-
piecznych w przestrzeni narzędziowej, zorowanych przestrzeni, powinny pozo-
nia do każdej prasy, bez względu na kon-
natomiast ich otwarcie jest uniemożliwio- stawać w zależnoS
ci od odległoS
ci do
ne aż do czasu ustania wszelkich funkcji miejsc niebezpiecznych.
zagrażających, zaS
sam fakt zamknięcia i OdległoS
ci bezpieczeństwa powinny
zaryglowania osłon nie powoduje urucho- być zgodne z normą PN-EN 294: Bezpie-
mienia zagrażających funkcji prasy. czeństwo maszyn. OdległoS
ci bezpieczeń-
Rozwinięciem ruchomych osłon blo- stwa uniemożliwiające sięganie kończy-
kujących są osłony sterujące z ryglowa- nami górnymi do stref niebezpiecznych.
niem lub bez ryglowania, które wtedy, PoS
ród wielu zasad użytkowania osłon
gdy są otwarte, uniemożliwiają włącze- warto zapamiętać i stosować tę, która
nie ruchu suwaka oraz wszelkich innych mówi, że osłony mogą przyjmować tylko
ruchów niebezpiecznych w przestrzeni dwie pozycje: albo zamkniętą (ochronną)
narzędziowej, natomiast zamknięcie (i albo otwartą (bez ochrony). Osłony pra-
zaryglowanie) osłon powoduje urucho- wie zamknięte, czy lekko uchylone, to
mienie zagrażających funkcji prasy. osłony zawsze otwarte.
OczywiS
cie każde otwarcie osłony nie-
ryglowanej w czasie wykonywania przez
Zamknięty tłocznik
suwak ruchu niebezpiecznego powinno
spowodować jego natychmiastowe za- Często używa się na tłoczniach nieco
trzymanie. przesadzonego okreS
lenia   bezpieczny
Obecnie dopuszcza się do stosowania tłocznik (narzędzie lub przyrząd). Bie-
na prasach także osłony blokujące wcze- rze się to stąd, że jest to jeden z najsku-
S
niej otwierane, których otwarcie nie teczniejszych sposobów uniemożliwienia
powoduje przerwania cyklu pracy, pod dostępu do strefy zamykania narzędzi.
Rys. 4. Osłona ruchoma na prasie mimoS
rodowej
warunkiem ustania wszelkich niebez- Polega on albo na pełnym osłonięciu tej
4
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 4/2001
strefy za pomocą osłon stałych (rys. 5 i
także rys. 2) i wtedy wniknięcie między
częS
ci zamykane jest wykluczone, albo na
zastosowaniu takiej konstrukcji samego
tłocznika, gdzie np. gruboS
ć poS
redniej
płyty spychającej jest większa od skoku
suwaka i tym samym stempel nie wycho-
dzi na zewnątrz, nie uwalniając przestrze-
ni, do której można by mieć dostęp.
Ograniczniki
To rodzaj urządzeń ochronnych, który
na dobrą sprawę powinien być zakwalifi-
kowany do S
rodków ochrony indywidu-
alnej, ponieważ przy spełnianiu funkcji
Rys. 5. Zamknięty tłocznik z osłoną stałą
odgradzających operatora od przestrzeni
narzędziowej, jest skierowany bezpoS
red-
nio na człowieka  a nie na zagrożenie.
W tłocznictwie stosuje się dwa rodzaje
ograniczników. Są to: urządzenia po-
wstrzymujące oraz urządzenia odciąga-
jące. Spełniają swoje funkcje bezpieczeń-
stwa przez powstrzymanie (rys. 6) lub
odciągnięcie (rys. 7) rąk albo całego ciała
operatora poza strefę niebezpieczną, w
każdym cyklu roboczym. Odbywa się to
za pomocą odpowiednio dobranych cię-
gien związanych z nadgarstkami opera-
tora, których długoS
ć nie pozwala wnik-
nąć do strefy niebezpiecznej, albo też po-
Rys. 6. Urządzenie powstrzymujące
przez specjalny mechanizm odciągający
usuwa z niej uwiązane częS
ci ciała. Urzą-
nych i kontaktowi z czynnikami zagraża-
dzenia takie są stosowane prawie wyłącz-
jącymi. Stosowanie ich jest ograniczone
nie w krajach anglosaskich, zwłaszcza w
do specyfiki zadań. Ich wartoS
ć jednak jest
USA.
niedoceniana. Stosowane są niechętnie,
Uważane są za bardzo skuteczne. W
przede wszystkim z powodu niewiedzy,
Europie jednak nie stosuje się ich głów-
ale też i często z powodu ich nieergono-
nie ze względów etycznych. Są przykła-
micznoS
ci. Należy pamiętać, że przy eks-
dem absolutnego priorytetu bezpieczeń-
ploatowaniu pras starych, których stan
stwa nad ergonomią. To sprawa dysku-
techniczny i poziom wyposażenia nie
syjna. Warto zważyć racje i zwolenników
odpowiada aktualnym wymaganiom,
i przeciwników stosowania tych urządzeń.
ręczne narzędzia pomocnicze są bardzo
Ich prostota i skutecznoS
ć czynią pokusę
stosowania wszędzie, a zatem i tam, gdzie
z powodzeniem można by użyć bardziej
 ludzkich rozwiązań. Z kolei całkowite
zanegowanie ich stosowania też wydaje
Rys. 8. Ręczne narzędzia pomocnicze
się nierozsądne. Na przykład na prasach
często jedynym ratunkiem. Pozwalają one
krawędziowych z przestarzałymi, zawod-
pracować na tyle bezpiecznie, aby moż-
nymi układami sprzęgłowo-hamulcowy-
na było zaakceptować ryzyko resztkowe
mi, gdzie do tłoczenia podawane są ręcz-
obsługi takiej prasy. Obecnie, wybór ta-
nie materiały wyjS
ciowe o niewygodnych
kich narzędzi jest w pełni zadowalający
kształtach, mające tendencje do zmiany
(przykładowy zestaw na rys. 8).
położenia lub spadania, zastosowanie in-
Następny artykuł będzie poS
więcony
nych urządzeń niż urządzenia powstrzy-
coraz powszechniej stosowanym w nowo-
mujące lub odciągające ma ograniczoną
czesnej technice bezpieczeństwa pras,
skutecznoS
ć.
S
rodkom ochronnym nieodgradzającym,
takim jak: urządzenia sterowania oburęcz-
Ręczne narzędzia pomocnicze
nego, kurtyny S
wietlne, skanery laserowe
itd. oraz najważniejszym urządzeniom i
W prosty sposób mogą zapobiegać
aspektom funkcjonalnym.
wnikaniu częS
ci ciała do stref niebezpiecz- Rys. 7. Urządzenie odciągające
5