Rozdział VII
Represje popowstaniowe

51. Sytuacja międzynarodowa

lęska 1831 r. pociągnęła za sobą pogorszenie sytuacji politycznej we
wszystkich
Ktrzech zaborach. Rosja mikołajowska odzyskała swój wpływ na środkową
Europę, Prusy zaś i Austria, czując się zagrożone dążeniami wolnościowymi
w Niemczech, we Włoszech i w samej monarchii habsburskiej, oglądały się na
pomoc caratu. W 1883 r. Rosja i Austria podpisały w Munchengratz (dziś Mnichovo
Hradiśte w Czechach) układ o wspólnym zwalczaniu ruchów rewolucyjnych, do
którego też przyłączyły się Prusy. Układ ten m.in. przewidywał wymianę
informacji
policyjnych o knowaniach powstańczych oraz wydawanie sobie wzajemne zbiegów
politycznych. Ścisła współpraca trzech państw zaborczych udaremniać miała przez
dłuższy czas polską działalność niepodległościową. Dwa mocarstwa zachodnie, tj.
Francja i Anglia, nie próbowały przeciwstawiać się blokowi trzech "dworów
północy"; zabezpieczając swoje interesy na Półwyspie Pirenejskim, w Niderlandach
i na Bliskim Wschodzie, nie mieszały się do spraw środkowej Europy.
W walce z polskim ruchem narodowym rządy zaborcze uzyskały też poparcie
papiestwa. Dążenia wolnościowe Włochów zagrażały władzy świeckiej papieża
w Państwie Kościelnym, rewolucjoniści zaś wszystkich krajów nie ukrywali swej
niechęci do Kościoła katolickiego. Papież Grzegorz XVI potrzebował w samych
Włoszech poparcia Austrii i Rosji, w polskich powstańcach zaś upatrywał buntow-
ników przeciw prawowitej władzy. W 1832 r., na żądanie z Petersburga i Wiednia,
potępił w encyklice Cum primum powstanie listopadowe. Opierając się na tym
orzeczeniu rządy zaborcze odwoływały się do pomocy kleru, zwłaszcza wyższego,
w zwalczaniu polskich dążeń wyzwoleńczych. W kołach patriotycznych budziło to
z kolei niechęć do Kościoła i prowadziło do emancypowania się spod jego wpływów.


52. Represje w zaborze rosyjskim

wycięski car Mikołaj uznał, że bunt Polaków zwalnia go z zobowiązań
Zzaciągniętych wobec nich przez jego poprzednika. Uznał też za niebyłą
konstytucję z 1815 r., likwidując sejm i armię polską. Licząc się formalnie
z postanowieniami kongresu wiedeńskiego nadał w zamian Królestwu w 1832 r.
tzw.
Statut Organiczny, który pozostawiał mu odrębność administracyjną, mówił ogól-
nikowo o utrzymaniu swobód obywatelskich, a nawet zapewniał utworzenie jakiejś



118 Represje popowstaniowe


reprezentacji pod nazwą Stanów Prowincjonalnych. Wkrótce jednak car, przeko-
nawszy się, że Europa nie kwestionuje jego rządów w Polsce, przestał się liczyć
z własnymi obietnicami. Statut Organiczny pozostał martwą literą.
Zemsta carska dosięgła bezpośrednio wojsko polskie i przywódców powstania.
Kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy polskich wcielono do armii carskiej i wyprawionc
na
Kaukaz lub Syberię. Osobny trybunał skazał za "zdradę stanu" na więzienie i
ciężkie
roboty paruset wybitniejszych przywódców, którzy na szczęście w większości
schronili się na emigracji. Skazańcom politycznym, jak również emigrantom,
skonfiskowano majątki. Zamknięto Uniwersytet Warszawski i Towarzystwo Przyja-
ciół Nauk, a wiele cennych zbiorów wywieziono z Warszawy do Pctersburga jako
"łup wojenny". Gdy w 1833 r. odnowiła się w Polsce działalność
niepodległościowa,
zaprowadzono w Królestwie stan wojenny. Tym samym administracja cywilna
została podporządkowana lokalnym naczelnikom wojennym, tj. carskiemu dowiidz-
twu, a polityczne przestępstwa oddano w kompetencję wojskowych trybunałiiw.
Stan ten utrzymał się przez ćwierć wieku.
Ponadto Królestwo zostało obciążone obowiązkiem dostarczania rekruta, które o
wyciągano z Polski w sposób szczególnie bezwzględny. Służba w armii c irskie,j
trwała 25 lat; odbywana głównie na Kaukazie i w stcpach kazaskich, przy
bezlitosnej dyscyplinie i pod rządami pałki, zabierała systematycznic z kraju
najtęższy element ludzki - ok. 200 tys. młodzieży w ci tgu lat ?0. W Warszawic
car kazał wystawić Cytadelę, ostrzegając publicznie przcdstawicieli Illlasta, że
zburzy je ogniem działowym w razic ponownego "buntu". W X Pawilonie Cytadeli
urządzono polityczne więzienie, tutaj urzędowała Stała Komisj z Śledcza,
rozpatruj c
sprawy polityczne, tu sąd wojenny skazy-
wał patriotów na śmierć lub zesłanie.
Zdobywca Warszawy, hr. Paskiewicz-
-Erywański, został powołany na namiest-
nika Królestwa z tytułem księcia war-
szawskiego. Pełnić miał ten urząd lat ?5,
aż do śmierci. Formalnie utrzymano Radę
Administracyjną, ale przewagę uzyskał
w niej element rosyjski, sama zaś Rada
zeszła do roli organu wykonawczego na-
rniestnika. Liczbę komisji rz dowych zre-
dukowano do trzech: sprawiedliwości,
spraw wewnętrznych i duchownych oraz
przychodów i skarbu. Przewodniczącym
dotąd w komisjach ministriim zmieniono . ~
tytuły na dyrektorów głównych. Iwan Paskiewicz, namiestnik
Królestwa Polskiego w latach
Wszystko to były kroki wstępne, prowa- 1831-1855. Litogr. T. Falcke'a wg
obrazu F. Kriigera



Represje w zaborze rosyjskim 119


dzące do zlikwidowania odrębności Królestwa. W 1839 r. wyłączono sprawy szkolne
spod kompetencji Rady Administracyjnej, tworząc warszawski okręg naukowy
- podległy Ministerstwu Oświaty w Petersburgu. W dwa lata później uczyniono to
samo z sądownictwem Królestwa, likwidując przy sposobności Radę Stanu.
Województwa przemianowano na gubemie. W latach czterdziestych zaprowadzono
rosyjski system monetamy (ruble i kopiejki: I kop. = 2 gr; I złp. = 30 gr=15
kop.;
1 rubel =100 kop. = 6 złp. 20 gr) oraz rosyjski kodeks kamy. Skarb Królestwa
został
obciążony wysoką kontrybucją, obowiązkiem finansowania armii okupacyjnej oraz
budowy twierdz (Modlin, czyli "Nowogieorgiewsk", Dęblin, czyli "Iwangorod").
Twierdze te wraz z umocnieniami Warszawy i Brześcia miały osłaniać zachodnią
granicę Rosji; zarazem jednak utrzymywały w posłuchu naród polski.
System paskiewiczowski nie stawiał sobie za cel natychmiastowej rusyfikacji
Królestwa i tylko w szkole średniej zaprowadził, jako osobny przedmiot, naukę
rosyjskiego. Za to na Litwie, Białorusi i Ukrainie carat podjął ostrzejsze kroki
przeciw elementowi polskiemu. Konfiskaty objęły ok. 3 tys. majątków uczestników
powstania. Szlachcie zaściankowej kwestionowano jej przywileje i pociągano ją do
służby wojskowej; ok. 50 tys. rodzin drobnoszlacheckich przesiedlono w głąb
Rosji.
Zamknięto Uniwersytet Wileński i liceum w Krzemieńcu, otwierając w zamian
czysto rosyjski uniwersytet w Kijowie. Zamknięto większą część klasztorów
katolickich, przekazując ich gmachy duchowieństwu prawosławnemu. W 1839 r.
nakłoniono metropolitę unickiego Józefa Siemaszkę do przejścia na prawosławie
wraz z ogółem wiemych. W ten sposób zlikwidowano powiązany z Rzymem
Kościół unicki w zachodnich guberniach Cesarstwa.
Rząd carski na ziemiach polskich wcielał w życie ten sam system bezdusznej
reakcji
i żandarmskiego terroru, który stosował w Rosji. Podtrzymywanie niewoli
chłopskiej
i przywilejów stanowych, krępowanie swobodnej myśli, izolowanie kraju od reszty
świata - tendencje te gnębiące carską Rosję znajdowały odbicie i w Królestwie.
Rząd carski starał się wzmocnić i tutaj pozycję stanu szlacheckiego, przyznając
mu
niektóre przywileje, w szczególności zwolnienie od służby wojskowej. Powołane
w każdej guberni deputacje szlacheckie miały legitymować, tj. sprawdzać, po-
chodzenie osób przyznających się do tego stanu. Właścicielom ziemskim pozo-
stawiono władzę wójtowską, a wraz z nią obowiązek ściągania ze wsi podatków
i rekruta. Tą drogą dziedzic mógł wywierać nacisk na wieś, a także oddawać
w rekruty niepożądane dla siebie jednostki. W szkolnictwie rząd ograniczał
dostęp
do oświaty młodzieży mieszczańskiej i chłopskiej, podwyższając opłaty szkolne,
zmniejszając liczbę uczniów w gimnazjach ogólnokształcących, zamykając nawet
okresowo wyższe klasy w szkołach średnich ( 107). Rząd nie ufał oświacie,
zwłaszcza typu humanistycznego, a w większych skupiskach młodzieży dostrzegał
nie bez racji ogniska nieprawomyślności.
Starając się wprzęgnąć i Kościół w służbę swych interesów, rząd szedł mu na rękę



120 Represje popowstaniowe


w sprawie ustawodawstwa małżeńskiego, rezygnując ostatecznie z ingerencji
w sprawach ślubów i rozwodów. Zarazem jednak Kościołowi prawosławnemu
przyznał prawa panującego wyznania, nakazując m.in. wychowywanie w prawosławiu
wszystkich dzieci małżeństw mieszanych. Godności biskupie starał się zapewnić
oddanym sobie kreaturom lub też całymi latami zostawiał nieobsadzone diecezje,
co
wkrótce spotkać się miało z protestami ze strony Rzymu.
Uciskając wszystkie bez wyjątku warstwy społeczeństwa, tłumiąc ogniska kultury
i przejawy samodzielnego życia rząd carski wspierał zarazcm władzę pana nad
chłopem i umożliwiał też rosnącej w siły burżuazji nowe formy kapitalistycznego
wyzysku. Tym samym w ujarzmionym społeczeństwie liczyć niógł przynaj nniej n i
bierne poparcie ze strony klas posiadających.



53. W Galicji i w Poznańskiem


urs antypolski w zaborze rosyjskim był skwapliwie naśladowany w dwu
K pozostałych dzielnicach. Rząd austriacki przed I 8;0 r. kokietował galicyjską
szlachtę. Obecnie kurs się zmienił: w Galicji zaczęło się tropienie spiskoWcliW,
rewizje po dworach, aresztowania. Całymi latami trzymano pod kluczem setki
ludzi,
dziesiątki skazywano na długoletnie więzienie w twierdzach: Spielbergu i
Kufsteinie.
Biurokracja urządzała obławy na patriotycznych emisariuszy, posługując się w tym
celu chłopami; w związku z tym niektórzy urzędnicy obiecywali chłopo ń poparcic
w ich zatargach z dziedzicami i zapewniali, że cesarz w Wiedniu poważnie myśli
o ich losie. Propaganda ta nie miała zresztą pokrycia, na co dzień bowiem
austriacki
zaborca wspierał po dawnemu władzę dominialną przeciw chłopom.
W Poznańskiem jeszcze wyraźniej rząd pruski zrezygnował z pozorów liberalnej
polityki. Namiestnik ks. Radziwiłł został usunięty ze stanowiska. Naczelnym
prezesem prowincji został Edward Flottwell, który postawił sobie za cel
wzmocnienie
elementu niemieckiego. Przyspieszył więc realizację reformy uwłaszczeniowej
popierając usamodzielnienie chłopstwa i rozwój kapitalistycznego folwarku. Wy-
znaczono milion talarów na wykupywanie folwarków z rąk polskich. Zwiększano
kadry niemieckiej biurokracji, ułatwiano osiedlanie się niemieckich kupców
i kolonistów, ściągano do robót publicznych niemieckich robotników. Co
ważniejsze,
odebrano posiadającej szlachcie wpływ na obiór landratów. Wójtowską władzę nad
gminą powierzono komisarzom obwodowym - urzędnikom mianowanym i opłaca-
nym przez rząd. Zlikwidowano też ogół klasztorów, a dobra ich przekazano na
rzecz
funduszu szkolnego. W szkolnictwie i administracji ograniczono szczupły i dotąd
zasięg języka polskiego. Flottwell starał się popierać rozwój gospodarczy
prowincji,
licząc, że znajdzie poparcie w niemieckiej burżuazji i w uwłaszczonym chłopstwie
przeciw ruchom rewolucyjnym i polskim aspiracjom narodowym.



Dysproporcje międzydzielnicowe 121


54. W Wolnym Mieście Krakowie

owy system represji odbił się też na losach Wolnego Miasta Krakowa. W toku
Ndziałań przeciwko powstańcom Kraków został zajęty przez Rosjan, którzy
wycofali się stąd niechętnie, na skutek austriackich protestów. Narodowy
charakter
miasta i okręgu pozostał jednak solą w oku dla wszystkich trzech rozbiorców -
tym
bardziej że schroniło się tu wielu powstańców z 1831 r. i że koncentrowały się
tu
różne roboty spiskowe.
W l833 r. przeprowadzono więc nową rewizję konstytucji Wolnego Miasta,
ograniczając zwłaszcza prawa Zgromadzenia Reprezentantów i modyfikując skład
Senatu. Nad obu tymi ciałami postawiono jako zwierzchni organ Konferencję
Rezydentów trzech "opiekuńczych" mocarstw. Wszystko to przygotować miało
ostateczną likwidację krakowskiej państwowości. Tajny układ rosyjsko-austńacki
z 1833 r. przewidywał okupację Wolnego Miasta i wcielenie go do Austńi w wypadku
jakichkolwiek politycznych zamieszek. Wkrótce znalazł się pretekst, gdy grupa
polskich spiskowców pozbawiła życia pod Krakowem niejakiego Behrensa, agenta
carskie,j policji. W 1836 r. wojska trzech mocarstw okupowały miasto; zaczęły
się
prześladowania policyjne i usuwanie wszystkich obcopoddanych. Jeśli nie doszło
jeszcze wtedy do aneksji Krakowa, to dlatego że ze względów gospodarczych,
handlowych broniły jego odrębności Prusy. Również Francja i Anglia domagały się
przywrócenia stanu rzeczy gwarantowanego na kongresie w Wiedniu. W 1841 r.
wojska okupacyjne zostały wycofane z Krakowa. Miejsce ich zajęła zreorganizowana
na nowo milicja, złożona z wysłużonych austriackich żołnierzy. Konferencja
Rezydentów zawiesiła obieralność sędziów i stała się w praktyce zwierzchnim
organem rządzącym. Stanowisko prezesa Senatu objął kanonik Schindler, bezwzględ-
nie oddany austńackim interesom. Kraków pozostawał niepodległy już tylko z
imienia.