"Rodzaje i gatunki literackie uprawiane w literaturze XVI w."

Termin "renesans" oznacza odrodzenie, czyli odnowienie i przywołanie ideałów
antyku, odrodzenie nauki po stuleciach "ciemnej" epoki średniowiecza.
Początkowo termin odrodzenie używano w znaczeniu odrodzenia państwa na wzór
starorzymski. Miało również oznaczać odnowę i rozwój ludzkości. Narodził się we
Włoszech w połowie wieku XIV, w Polsce XV, a rozwój przypada na wiek XVI,
natomiast w Europie na XV i XVI. Renesans wskrzesił duszę antyku, dlatego też
poeci renesansu uprawiali przede wszystkim gatunki cenione w starożytności.

LIRYKA:

Fraszka - z włoskiego słowa "frasca" co oznacza gałązka. Od frasche, co oznacza
bagatela, drobnostka. Jest to krótki utwór poetycki będący odmianą epigramatu,
najczęściej żartobliwy i na błahy temat, dotyczy jakiegoś zdarzenia lub osoby,
o charakterze anegdotycznym, zamknięty wyrazistą puentą stanowiącą wyostrzenie
myśli lub konkluzje. Nazwę wprowadził Kochanowski w okresie renesansu. Fraszka
renesansowa miała charakter głównie sytuacyjny, współczesna posługuje się
chętnie kontrastem form językowych.

Figlik - jest to utwór ośmiowierszowy o charakterze epigramatycznym, o treści
przede wszystkim obyczajowej, podający często anegdotę bez puenty, dla samego
zdarzenia. Taki tytuł nadał Mikołaj Rej swoim wierszom, stanowiącym część
"Zwierzyńca".

Pieśń - jest to gatunek liryczny, którego pochodzenie wyprowadza się ze
starożytnej pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Pieśń
cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie
refrenów i paraleizmów (powtórzenie jakiegoś elementu lub zasady budowy).
Charakter pieśni wynika z jej związków z muzyką; ułatwia ukształtowanie
melodii. Do tradycji pieśni Horacego nawiązał Kochanowski. Obok najczęściej
uprawianej pieśni jako wiersza lirycznego, często o tematyce miłosnej,
wykształciły się różne jej odmiany, związane z ramą sytuacyjną (powitalna,
pożegnalna, pochwalna, biesiadna). Istnieją pieśni popularne - ludowe,
żołnierskie, powstańcze, legionowe.

Tren - od greckiego słowa "threnos", czyli lament, pieśń żałobna, opłakiwanie.
Jest to utwór poetycki o tonie elegijnym i charakterze żałobnym, poświęcony
wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywanie jej zalet i uczynków. Gatunek ten
ukształtowano w antyku, a do poezji polskiej wprowadził go Kochanowski.

Sielanka -jest to gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla
Teokryta), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie. Opowiadają one o życiu
pasterzy lub wieśniaków. Gatunek ten w starożytnym Rzymie rozwinął Wergiliusz.
Znany był również w czasach nowożytnych i oznaczał wówczas wierszowany utwór o
formie monologu włożonego w usta postaci literackiej na ogół pasterza, z
przeważającym udziałem elementów dialogowych i opisowych. Do literatury
polskiej ten gatunek wprowadził Kochanowski. Obok sielanki narracyjne
występował również sielanka dialogowa, sielanka udramatyzowana. Tematyka z
życia pasterskiego lub wiejskiego przedstawiana była w sposób realistyczny lub
konwencjonalny (sielanka konwencjonalna). Dla sielanki staropolskiej
charakterystyczna była dwupłaszczyznowość, polegająca na występowaniu podmiotu
wypowiedzi (i sytuacji) oraz wypowiedzi przytoczonej. W sielance wyrażała się
tęsknota za życiem natury i niechęci do miasta, charakterystyce to dla kultury
dworskiej z właściwym jej pragnieniem zwrotu do ludowości. Poeci Teokryt i
Wergiliusz; w Polsce "Pieśń świętojańska o sobótce" J. Kochanowskiego;

Sonet
wykształcił się we Włoszech; zawsze składa się z 14 wersów podzielonych
na 4 zwrotki, pierwsza część ma charakter opisowy, druga refleksyjny;
Psalm
utwór o treści błagalnej, dziękczynnej pochwalnej wzorowanej na
pieśniach biblijnych; autor Dawid i jego "Psałterz Dawidowy";

Elegia
utwór o smutnym, melancholijnym nastroju, zawierający elementy
narracyjne, najczęściej poświęcony znanej postaci historycznej, bohaterowi;

DRAMAT:

- Dramat renesansowy - w Anglii w drugiej połowie XVI wieku nastąpił rozkwit
kultury pod Elżbietą I. Panowała tam monarchia absolutna. Była ona dobrym
mecenasem dla sztuki, dramatu i teatru. Wiązało się to ze średniowiecznym
teatrem (misteria, moralitety). Teatr był rodzajem rozrywki dla dworu,
mieszczaństwa i biedoty. Przedstawienia odbywały się pod gołym niebem na
dziedzińcach oberży, dopiero jakiś czas później wybudowano specjalne dla teatru
budynki. Przedstawienia odbywały się popołudniu. Budynek teatru był wieloboczny
lub okrągły. W kształcie podkowy. Zadaszone miejsca dla bogaczy. Wewnątrz na
dziedzińcu znajdowały się stojące miejsca dla biedoty. Scenę stanowiła
zadaszona platforma. Wokół sceny znajdowały się pochodnie. Dekoracje były skąpe
(napisy - "Tu jest las"). Bohaterowie mówili gdzie są, jaka jest pora dnia -
nie trzeba było używać dekoracji. Kostiumy aktorów były prywatną własnością.
Były bogate i strojne. Aktor był to zawód, który mogli wykonywać tylko
mężczyźni. Autorami sztuk często byli sami aktorzy. Twórcami epoki
elżbietańskiej są: Thomas Kyd, John Lyly, Christper Marlow, William
Shakespeare.


EPIKA:

Nowela - od włoskiego słowa "novella" co oznacza nowość. Jest to krótki utwór
epicki, który charakteryzuje zwięzłość kompozycji (wyraźny punkt kulminacyjny,
puenta), ograniczenie liczby postaci, wprowadzenie tylko jednego wątku,
skupienie się na jednym tylko problemie, jeden punkt widzenia. Ukształtowała
się ona we Włoszech w renesansie. Stała się środkiem wprowadzenia do literatury
środowiska mieszczańskiego z jego życiem codziennym i ludźmi, problematyką
obyczajową i psychologiczną, co wyraźnie odróżniało ten gatunek od epiki
wierszowanej.

Traktat - rozprawa obszernych rozmiarów podejmująca podstawowe problemy danej
dziedziny wiedzy. Występuje często w tytułach prac filozoficznych.

Kazanie, homilia - przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas
nabożeństwa, objaśniające teksty religijne i zawierające pouczenie moralne.
Kazania średniowieczne wprowadzały realia życia codziennego w celu ilustrowania
nauk moralnych. W okresie reformacji zbiory kazań przybrały charakter utworów
literackich niekoniecznie pełniące funkcje użytkowe. Kazania sejmowe Skargi w
proroczym tonie przeciwstawiły ideały heroizmu i patriotyzmu wzorom życia
ziemiaństwa.