Literackie porzÄ…dki. O rodzajach i gatunkach
literackich i róŻnych sposobach kreowania Ęwiatów
1. Lekcj´ rozpoczynamy od rozmowy o porzÄ…dkach. Pytamy, czy uczniowie
lubiÄ… je robiç, kto i dlaczego zmusza ich do robienia porzÄ…dków, gdzie widzÄ…
porzÄ…dki robione przez ludzi.
2. Przywo"ujemy znane uczniom porzÄ…dkowania wiedzy: uk"ad okresowy
pierwiastków chemicznych, twierdzenia matematyczne, prawa fizyczne,
okresy dziejów w historii, klasyfikacj´ gatunków w biologii itp. PodkreĘla-
my, Å»e cz"owiek lepiej poznaje i ogarnia Ęwiat, porzÄ…dkujÄ…c go, wyodr´bnia-
jąc pewne zjawiska, elementy Ęwiata o wspólnych cechach.
3. WyjaĘniamy, Że przyporządkowywania utworów literackich do poszczegól-
nych rodzajów, wyróŻnianie wĘród rodzajów gatunków równieŻ pozwalają
widzieç lepiej, zwracaç uwag´ na sprawy, które  przy nieznajomoĘci np.
cech gatunku, umkn´"yby czytelnikowi. Trudno porównywaç na przyk"ad
obszerne powieĘci z krótkim lirykiem czy zwartą w akcji tragedią.
4. Przypominamy omawiany w klasie drugiej podzia" na rodzaje literackie
i ich genez´. Powstaje notatka:
obrz´dy
mity pieĘni i modlitwy
ku czci Dionizosa
EPIKA LIRYKA DRAMAT
odbija si´ Ęwiat widziany, odbija si´ Ęwiat odbija si´ Ęwiat
konfliktów mi´dzy
wyobraÅ»ony przez autora, uczuç, przeÅ»yç, myĘli,
postawami ludzi
który opowiada poprzez pragnieł

królującego tu narratora
5. Uczniowie w s"owniku terminów literackich odszukujÄ… definicj´ rodzaju lite-
rackiego.
rodzaj literacki
system ogólnych zasad budowy dzie"a literackiego stanowiÄ…cy podstaw´
zaliczania utworów do tej samej klasy
wyróŻniki rodzajowe
sposób uzewn´trzniania budowa
budowa Ęwiata
si´ podmiotu literackiego j´zykowo-stylistyczna
przedstawionego
w obr´bie utworu (styl dzie"a literackiego)
35
6. WykorzystujÄ…c te kryteria, tworzymy uproszczonÄ… tabel´ rodzajów. Podkre-
Ęlamy, Å»e bierzemy pod uwag´ elementy dominujÄ…ce, przewaÅ»ajÄ…ce.
EPIKA LIRYKA DRAMAT
Kto mówi? narrator podmiot bohaterowie
liryczny
O czym mówi? o bohaterach, o uczuciach, zwarta akcja pokazana
którym przytrafiają przeŻyciach, jest bezpoĘrednio
si´ róŻne zdarzenia refleksjach poprzez tekst g"ówny;
w okreĘlonym miej- informacje dodatkowe
scu i czasie w didaskaliach
Jak mówi? opowiadanie narra- monolog dialogi bohaterów,
(dominujące tora z w"ączonymi liryczny takŻe monologi
formy wypo- opisami i dialogami osoby
wiedzi) bohaterów mówiącej
7. Uczniowie próbujÄ… uporzÄ…dkowaç stos ksiÄ…Å»ek, przyniesionych z domu czy
z biblioteki (wĘród nich powinny znajdowaç si´ utwory omawiane juÅ»
w szkole), stosujÄ…c kryterium rodzaju literackiego. Po sprawdzeniu popraw-
noĘci wykonania okreĘlamy gatunki w ramach rodzajów. Powstaje notatka
 szafa z pó"kami  gatunkami (znanymi uczniom).
EPIKA LIRYKA DRAMAT
powieĘç pieĘł
tragedia
KrzyŻacy Serce roĘcie Antygona
opowiadanie hymn komedia
Ikar Âwi´ta mi"oĘci Zemsta
dramat
nowela fraszka
romantyczny
Latarnik Na zdrowie
Dziady
epopeja tren
Pan Tadeusz Treny Kochanowskiego
legenda sonet
O bazyliszku Do trupa
gatunki synkretyczne ("ączące cechy róŻnych rodzajów):
" ballada (RomantycznoĘç),
" satyra (Úona modna).
8. Informujemy uczniów, Że na tej lekcji uporządkujemy wiadomoĘci na temat
epiki. Uczniowie w s"owniku j´zyka polskiego odszukujÄ… s"owo fikcja i po-
dają róŻne znaczenia:
coĘ wymyĘlonego, urojonego, nieistniejÄ…cego naprawd´; zmyĘlenie,
z"udzenie;
coĘ, co istnieje tylko pozornie, formalnie;
wymyĘlony przez autora dzie"a literackiego Ęwiat, nawiÄ…zujÄ…cy w wi´k-
szym lub mniejszym stopniu do elementów Ęwiata rzeczywistego.
36
9. Odnosimy si´ do trzeciego znaczenia. PodkreĘlamy, Å»e utwory literackie sÄ…
fikcyjne, nie dlatego, Å»e wyst´pujÄ… tam elementy nieprawdopodobne, np.
smoki czy krasnoludki, ale dlatego, Że jest to Ęwiat wymyĘlony, wykreowa-
ny przez autora w dziele. Zwracamy uwag´ na cz´ste mylenie poj´ç: fikcja
i fantastyka.
10. Przypominamy róŻne rodzaje kreowania Ęwiata w dziele literackim. Powsta-
je notatka:
FIKCJA LITERACKA
(wymyĘlenie, kreacja)
oparta
na rzeczywistoĘci na deformacji rzeczywistoĘci na wyobraęni
nurt realistyczny nurt groteskowy nurt fantastyczny
nurt
realizmu magicznego
11. Uczniowie wykonujÄ… zadanie II ze s. 83 w podr´czniku.
12. Przypominamy charakterystyczne cechy groteski, odwo"ujÄ…c si´ do lekcji
na temat ÂpiÄ…cej królewny S"awomira MroÅ»ka (Scenariusze dla klasy I).
13. Uczniowie, pracujÄ…c w grupach, wykonujÄ… zadanie IV ze s. 84 podr´cznika.
Zdaniom napisanym  realistycznie nadajÄ… odrealniony, magiczny klimat,
zdania w stylu realizmu magicznego przekszta"cajÄ… na realistyczne, np.
Realizm Realizm magiczny
Z koĘcio"a dochodzi"y dÄ™wi´ki organów. Z koĘcio"a dochodzi" gwar raju. To organy
dÄ™wi´cza"y niebiaÅ‚
skimi nutami.
Do pokoju wpadają jaskrawe promienie Promienie s"oł
ca tał
czy"y w pokoju,
s"oł
ca. puszÄ…c si´ swÄ… jaskrawoĘciÄ….
Zmrok zapada" bardzo szybko. Zmrok wychynÄ…" nagle, odsuwajÄ…c
godziny dnia.
WeszliĘmy w g´sty, wype"niony pó"- Z pó"mrokiem pod r´k´ wchodziliĘmy
mrokiem las. w gąszcz leĘny.
Powietrze rozgrzane s"oł
cem drga"o. Powietrze falowa"o jak p"ynne szk"o.
Cienie drzew odbija"y si´ w rzece. Las odbija w rzece swojÄ… zaroĘni´tÄ…
twarz.
Obudzi"a si´ nagle przeraÅ»ona. W jej sen uderzy" grom.
Korzenie owocowych drzew przeora"y Sad wpija si´ w cia"o ziemi podziem-
ziemi´. nymi szponiastymi "apami.
37
PodkreĘlamy, Że realizm magiczny nie deformuje rzeczywistoĘci ani nie
tworzy fantastycznych Ęwiatów wyobraÄ™ni, wprowadza nadnaturalnoĘç
bez odrywania si´ od rzeczywistoĘci, pokazuje jÄ… tak, jakby by"a magiczna
i realizm z magiÄ… stajÄ… si´ jednoĘciÄ….
14. PrzyglÄ…damy si´ róŻnicom mi´dzy obrazowaniem realistycznym i fanta-
stycznym. Uczniowie wykonujÄ… zadanie II ze s. 148 w podr´czniku, a na-
st´pnie tekst pierwszy  realistyczny  przekszta"cajÄ… w relacj´ o cechach
fantastycznych, zaĘ drugÄ… relacj´  o cechach fantastycznych  redagujÄ… tak,
by nabra"a cech opowieĘci realistycznej.
Oto próbki uczniowskich przekszta"ceł
:
Przez dziewi´ç dni wia" niepomyĘlny wiatr, który sprawia", Å»e dryfowa-
"em po morzu pe"nym ryb. DziesiÄ…tego dnia przyp"ynÄ…"em do ziemi Loto-
fagów, którzy (jak si´ póęniej przekona"em) Å»ywiÄ… si´ owocami. Wyszli-
Ęmy na lÄ…d, Å»eby uzupe"niç zapasy wody. Moi towarzysze zacz´li
przyrzÄ…dzaç obiad. Po posi"ku wys"a"em trzech marynarzy na rekonesans.
Spotkali tubylców, którzy pocz´stowali ich tak smacznymi owocami, Å»e
nie chcieli w ogóle stamtÄ…d wyjeÅ»dÅ»aç. Si"Ä… zaprowadzi"em ich na statek
i odp"yn´liĘmy.
Pewnego dnia zbliÅ»yliĘmy si´ do najwyÅ»szych gór, jakie kiedykolwiek wi-
dzia"em. Si´gajÄ… nieba, a na ich zboczach mieszkajÄ… podobno smoki. Pod-
p"yn´liĘmy blisko, otuleni czarodziejskÄ… mg"Ä…, z której wy"oni"y si´ nie-
ziemskiej pi´knoĘci syreny. Dowiedziawszy si´, gdzie chcemy p"ynÄ…ç,
wskaza"y nam drog´. Nast´pnego dnia skazaÅ‚
cy z naszego statku ciÄ…-
gn´li losy. Jeden z nich mia" udaç si´ na nieznany brzeg. Dwie syreny po-
jawi"y si´ ponownie i zaprowadzi"y nieszcz´Ä˜nika przed oblicze Maurów
 istot znajÄ…cych ludzkÄ… mow´  którzy zapytali go:  Jacy bogowie spro-
wadzajÄ… ci´ na nasz lÄ…d? .
15. W domu uczniowie majÄ… wykonaç zadanie III ze s. 84 i zadanie III ze s. 149
podr´cznika.
38