VI-17. Motyw tańca w literaturze różnych epok
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Taniec to forma ekspresji znana od pradawnych czasów i jest on wpisany w naturę
każdego człowieka. Za pomocą tańca wyraża on swoje uczucia. Od zarania dziejów
tańcowi przypisuje się niezwykle ważne miejsce niemalże we wszystkich kręgach
kulturowych. Poza radością może on wyrażać również agresję. Taniec stanowił
instrument do wyrażania czci swoim bogom, do obrządków religijnych. Pełni on
funkcję magiczną podczas ceremonii i rytuałów wśród wielu plemion. Może on
także przekazywać jakąś treść jak w przypadku baletu czy opery. Temu motywowi
mogą towarzyszyć inne motywy jak: wesela, szatana, boga, narodu i ojczyzny,
przemiany, ślubu, tradycji, walki, śmierci czy miłości.
Z uwagi na to, że taniec może mieć wieloraką wymowę jest on częstym motywem
literackim, którym posługiwali się twórcy różnych epok. Sporo miejsca poświęcił
tańcu Adam Mickiewicz w swym znakomitym dziele pod tytułem "Pan Tadeusz".
Występuje tu jeden z najbardziej znanych tańców tamtej epoki - polonez.
Podkomorzy, który prowadzi poloneza jest pełen godności i dostojeństwa. Taniec
jak i sylwetka Podkomorzego to symbol polskiej szlachty, a zarazem
przemijalności kultury szlacheckiej, o czym świadczy następujący cytat "ostatni
co tak poloneza wodził". Powaga tańca, majestatyczne ruchy i monotonna
atmosfera mają ukazać odchodzące zwyczaje szlacheckie wypierane przez kulturę
europejską. Świadczy o tym także fragment w którym to symbol sarmatyzmu
Podkomorzy prowadzi Zosię symbolizującą nowe czasy, lepszą przyszłość
pojednanie, optymizm, nadzieję i zgodę narodową.
Także Eliza Orzeszkowa wykorzystała motyw tańca w swym utworze pod tytułem "Nad
Niemnem". Wesele Justyny Bohatyrowiczówny i taniec stają się w powieści
symbolem zgody narodowej. Mamy tutaj nawiązanie do "Pana Tadeusza". Wesele to
jest kulminacyjnym, a zarazem najważniejszym i najbardziej wyeksponowanym
momentem utworu.
W III części "Dziadów" autorstwa Adama Mickiewicza, przedstawiony jest
groteskowy taniec na Balu u Nowosilcowa. Przez ukazanie ludzi różnych stanów
tańczących na jednym parkiecie, autor ukazał dwulicowość i uległość Polaków
wobec zaborcy. Na boku krytykują gubernatora, a w jego towarzystwie staja się
łagodni i ulegli jak baranki.
Motyw tańca występuje także w utworze Stanisława Wyspiańskiego "Wesele".
Właściwie wszystko odbywa się w tańcu
rozmowy, wspomnienia. Wspólnie bawią
się chłopi z arystokracją. Dominującym motywem jest tu tzw. chocholi taniec. Tu
wodzirejem był Chochoł, kukła bez siły i ducha, uśpiona pod warstwą słomy, być
może jeszcze zdolna do czynu, ale nie od razu. Chocholi taniec kończy "Wesele".
Symbolizuje społeczeństwo pogrążone w marazmie, uśpione, niezdolne do czynu. To
doskonała ocena stanu świadomości Polaków:

Miałeś chamie złoty róg,
miałeś chamie czapkę z piór
czapkę wicher niesie,
róg huka po lesie,
ostał ci się ino sznur."

Biesiadnicy weselni tańczą niczym kukły wiedzione jednym monotonnym,
wyciszającym rytmem nadawanego przez Chochoła. Weselnicy jednak na pewno kiedyś
się ockną i swoje sprawy zepchana na drugi plan, aby ratować ojczyznę.
Nawiązaniem do tańca z "Wesela" jest taniec bohaterów "Tanga" Mrożka. W
końcowej scenie ostatniego aktu dramatu tańczą ze sobą przedstawiciele dwóch
odrębnych światów
Edek i Eugeniusz, z których Edek prowadzi, a Eugeniusz
biernie poddaje się jego woli. Tango w wykonaniu tych dwóch postaci podkreśla
upadek starego świata, którego broni bez efektu młody inteligent Artur oraz
nowego porządku, który wyznaje siłę i dyktaturę.
Taniec towarzyszy również bohaterom "Chłopów" Władysława Stanisława Reymonta.
Jest on bardzo realistycznie opisany. Również znajdujemy tu bogate źródło
obrzędów i ceremonii opartych na tańcu. Taniec jest w "Chłopach" przede
wszystkim symbolem jedności. Skłócona społeczność wiejska potrafi godnie się
pogodzić, by tworzyć jedność w zabawie i szczęściu z parą młodych. Potrafią się
pięknie bawić w przerwie od pracy, pokazując wartą naśladowania i podziwu
postawę. Doskonale pasuje tu powiedzenie, iż taniec łagodzi obyczaje.
Pragnę jeszcze cofnąć się do średniowiecza, gdzie bardzo popularny był tak
zwany motyw danse macabre. Polegał on na ukazaniu rozkładającego się ciała
ludzkiego symbolizującego śmierć. Była to najczęściej kobieta, która po kolei
zapraszała do tańca ludzi. Aby podkreślić potęgę śmierci i przemijanie
ludzkiego życia, do tańca prosiła ludzi różnych stanów. W przedstawieniach
tych, zazwyczaj brały udział 24 osoby uszeregowane w hierarchii. "Rozmowa
Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" to polski utwór obrazujący taniec śmierci. Jest
jednocześnie przestrogą , że każdy człowiek niezależnie od pozycji wśród ludzi,
jest wobec śmierci równy. Mamy również pouczenie, że trzeba być uczciwym, aby
dostać się do nieba, więc należy się spieszyć z realizacją wszystkich zamierzeń
za żywota.
Jako przykład tańca, który nie ma wymowy symbolicznej chcę podać taniec w
Nawłoci, który stanowi jedynie odzwierciedlenie stanów emocjonalnych
mieszkańców dworku. Stefan Żeromski posłużył się opisem tańczących by ukazać
ich wzruszenia, emocje i podejrzenia. Główny bohater "Przedwiośnia" Cezary
Baryka przebywał w Nawłoci na zaproszenie Hipolita Wielosławskiego.
Znamienny jest również groteskowo-satyryczny taniec kończący bankiet
w "Monopolu" z powieści Jerzego Andrzejewskiego zatytułowanej "Popiół
i diament". Miał to być symbol pojednania nowej władzy z przedwojenną
arystokracją. Symboliczny już sam w sobie polonez Szopena miał za zadanie
zjednoczyć tańczących w imię wspólnej ojczyzny. Jednakże stał się symbolem
obojętności na sprawy narodu i odkrył bierność, powierzchowność, prywatę
i karierowiczostwo.
Reasumując powyższe ufam, że udało mi się udowodnić, iż taniec był wszechobecny
w literaturze. Generalnie taniec symbolizuje pojednanie. Odnosi się do zarówno
do całych narodów, jak i pojedynczych grup społeczeństw. Taniec może mieć
wymowę optymistyczną, pouczająca oraz groteskową i satyryczną. Tańczący
wczuwają się w rytm, dają się unieść muzyce, która ich jednoczy. Muzyka i
taniec otaczają nas na co dzień. Trudno bez nich żyć. Taniec stanowi częsty
motyw literacki. Dowodzą tego jak sądzę przytoczone przeze mnie przykłady.
Można by je mnożyć, gdyż właściwie w każdej epoce literackiej autorzy
posługiwali się tańcem jako elementem symbolizującym pewne stany bohaterów ich
utworów.
Forma tańca, dobór partnerów, muzyki, w rytm, której taniec się odbywa są
elementami niezwykle ważnymi i określającymi istotę samego tańca. Wnikliwa ich
obserwacja pozwala nam dostrzec rzeczy, których nie zauważylibyśmy śledząc
jedynie dialogi. Opisy tańca są składnicą informacji nie tylko dla czytelnika,
ale i dla bohaterów utworów, którzy taniec obserwują. Czasami jeden gest może
zmienić nasze wyobrażenie o sytuacji czy postaci, wyjaśnić pewne zamglone
realia czy odkryć zupełnie nowe fakty. Uważam, że motyw tańca niesie z sobą
duże wartości i eksponowanie go na przestrzeni wieków ma sens.