CHARAKTERYSTYKA WAD WYMOWY,
SPOSÓB ICH ROZPOZNAWANIA
ORAZ ZESTAW ĆWICZEC
WSPOMAGAJ
CYCH
TERAPI
LOGOPEDYCZN

Czynniki wywołujące zaburzenia mowy są różne. Dzieli się je na
endogenne (wewnątrzpochodne) i egzogenne (zewnątrzpochodne). Bez względu
na wiek pojawienia się, wszystkie zaburzenia negatywnie wpływają
na kształtowanie się osobowości dziecka, a szczególnie na rozwój kontaktów
społecznych. Prawie wszystkie dzieci z zaburzeniami mowy mają kłopoty
w nauce w zakresie czytania i pisania. Dlatego nauczyciele zapoznani z tym
negatywnym zagadnieniem mogą pomóc usuwać lżejsze przypadki we własnym
zakresie.
Klasyfikacja zaburzeń mowy
1. Kłopoty artykulacyjne wynikające z naśladownictwa złego wzoru mowy,
nieprawidłowe nawyki utrwalone w okresie kształtowania się mowy
(dyslalie): seplenienie, reranie, nieprawidłowe wymawianie głosek k, g,
nosowanie.
2. Opóz
nienie rozwoju słowno  pojęciowego: ubogi słownik dziecka, mało
mówi i trudno nawiązuje kontakty, nie rozumie wielu pojęć, trudności
w analizie słuchowej.
3. Brak dz
więczności w realizacji głosek dz
więcznych, wynikające z zaburzeń
słuchu fonematycznego (fonemowego).
4. Zniekształcenie niektórych głosek, spowodowane niedosłuchem.
1
5. Jąkanie wynikające z różnych przyczyn np. koordynacji narządów:
oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego.
W polskiej literaturze wady wymowy przyporzÄ…dkowane sÄ… do terminu
dyslalia. Polega ona na niemożności prawidłowego wymawiania jednego, kilku
lub wszystkich dz
więków (bełkot). Dotyczy więc zaburzeń dz
więkowej strony
języka objawiających się zniekształceniem głosek (ich deformacją),
zastępowaniem (substytucją) bądz
opuszczaniem (elizjÄ…), w wyniku czego
brzmienie odbiega od ogólnie przyjętej normy wymawianiowej.
CHARAKTERYSTYKA WAD WYMOWY
Wady wymowy z którymi najczęściej ma do czynienia nauczyciel
w przedszkolu i w szkole:
SEPLENIENIE  to nieprawidłowa wymowa głosek szeregów: syczącego (s,
z, c, dz), szumiącego (sz, ż, cz, dż) i ciszącego (ś, z
, ć, dz
). Najczęściej
spotykamy wadliwą realizację głosek sz, ż, cz, dż, które wymawiane są jak s, z,
c, dz lub Å›, z
, ć, dz
jak sz, ż, cz, dż. Zdarza się, że są opuszczane
lub zastępowane przez inną głoskę np. c  s, c  t, z  d, cz  t, sz  h
Rodzaje seplenienia:
·ð seplenienie miÄ™dzyzÄ™bowe  polega ono na tym, że przy wymowie
głosek s, z, c, dz język wsuwa się między zęby, brak zwarcia zębów.
Brzmienie głosek jest tępe. Nauczyciel rzadko to zauważa. Zwraca
uwagę dopiero wtedy, gdy głoski sz, ż, cz, dż wymawiane są jako
s, z, c, dz.
·ð seplenienie boczne  charakteryzuje siÄ™ nieprzyjemnym brzmieniem,
a artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka.
2
Szczelina nie tworzy się wzdłuż linii środkowej języka, lecz z boku.
Układ warg jest nieprawidłowy, rozchylają się one w miejscu
przechodzenia powietrza. Wyróżnia się dwa rodzaje seplenienia
bocznego:
a) ze zwarciem przednim  język układa się, jak przy głosce l,
powietrze przepływa bokiem (prawą lub lewą stroną);
b) ze zwarciem tylnym  środek języka unosi się ku
podniebieniu i zwiera siÄ™ z nim z jednej lub z obydwu stron.
Zniekształceniu ulegają głoski trzech szeregów lub tylko
jednego z nich.
Do seplenienia zalicza się również seplenienie wargowo  zębowe oraz
przyzębowe.
Przyczyny seplenienia:
- nieprawidłowa budowa anatomiczna narządów mowy
- niska sprawność ruchowa języka
- upośledzenie słuchu
- niedostateczne różnicowanie dz
więków
- naśladowanie złych wzorców
- niektóre choroby górnych dróg oddechowych
RERANIE  to nieprawidłowa realizacja głoski r, która bywa opuszczana,
zastępowana przez inne głoski np. j, l lub dwugłoskę rl, a także wymiana
w sposób obcy polskiej fonetyce np.
- r języczkowe  język jest bierny, a wibruje języczek przy uniesionym
podniebieniu miękkim;
- r policzkowe  czyli boczne, drga jeden policzek pod wpływem
strumienia powietrza skierowanego w bok;
- r wargowe  drgają dwie wargi lub warga górna;
- r międzyzębowe  drga czubek języka wsunięty między zęby;
3
- r podniebienne  polega na zbliżeniu tylnej części języka
do podniebienia miękkiego co powoduje, że drga podniebienie miękkie;
- r gardłowe  powstaje między nasadą języka a tylną ścianą gardła
(podobne wymowy francuskiego dz
więku r)
- r nosowe  swoim brzmieniem zbliżone jest do wymowy ng i powstaje
w wyniku niedomykania wejścia do jamy nosowej.
- r krtaniowe, językowo  wargowe, językowe boczne, świszczące
Przyczyny rerania:
·ð nieprawidÅ‚owa budowa narzÄ…dów artykulacyjnych, głównie jÄ™zyka (zbyt
duży, gruby, krótkie wiązadełko), anomalie podniebienia twardego
(podniebienie gotyckie), anomalie zgryzowe (zgryz otwarty),
·ð niska sprawność jÄ™zyka,
·ð naÅ›ladowanie nieprawidÅ‚owych wzorców,
·ð niedostateczne sÅ‚uchowe różnicowanie dz
więków.
MOWA BEZDy
WI
CZNA  polega na wymawianiu głosek
dz
więcznych bezdz
więcznie, czyli bez drgań wiązadeł głosowych np. woda 
foda, żaba  szapa. Może występować w postaci:
·ð mowy bezdz
więcznej całkowitej  wszystkie głoski dz
więczne
realizowane sÄ… jak bezdz
więczne,
·ð mowy bezdz
więcznej częściowej  tylko niektóre głoski dz
więczne
realizowane sÄ… jako bezdz
więczne
Przyczyny mowy bezdz
więcznej:
·ð niedoksztaÅ‚cenie sÅ‚uchu fonematycznego,
·ð niedosÅ‚uch,
·ð zakłócona praca mięśni wiÄ…zadeÅ‚ gÅ‚osowych,
4
Przy mowie bezdz
więcznej z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego:
wargi i policzki są wiotkie, głos jest zwykle cichy, monotonny, bezbarwny.
KAPPACYZM I GAMMACYZM  to wady wymowy polegajÄ…ce
na nieprawidłowej realizacji głosek k, g i ich miękkich odpowiedników.
Rodzaje:
·ð kappacyzm, grammacyzm wÅ‚aÅ›ciwy  zwarcie krtaniowe w rezultacie
którego powstają zbliżone brzmienia do k, g,
·ð parakappacyzm, paragrammacyzm  gÅ‚oski k, g realizowane sÄ… jako t, d
lub h,
·ð mogikappacyzm, mogigammacyzm  opuszczanie gÅ‚osek k, g.
Przyczyny kappacyzmu i grammacyzmu:
·ð niska sprawność ruchowa jÄ™zyka
·ð zÅ‚a praca jÄ™zyka, zwÅ‚aszcza jego tylnej części, wynikajÄ…ca z ograniczonych
możliwości fizjologicznych.
NOSOWANIE  zachodzi wówczas, gdy głoski nosowe wymawiane są jako
ustne (nosowanie zamknięte) lub odwrotnie - głoski ustne wymawiane są jako
nosowe (nosowanie otwarte).
Przyczyny nosowania:
Nosowanie zamknięte
·ð niedrożność jamy nosowo  gardÅ‚owej spowodowane przerostem
śluzówki nosa, obrzękiem przy ostrych i przewlekłych stanach
kataralnych, przerostem trzeciego migdałka, skrzywieniem przegrody
nosa. Warunkiem poprawy wymowy jest zlikwidowanie przyczyny
(zabieg operacyjny lub leczenie stanów kataralnych);
5
Nosowanie otwarte
·ð zwykle sÄ… to rozszczepy podniebienia (czasem niewidoczne), krótkie
podniebienie, a także nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia
gardłowego. Towarzyszą im często zniekształcenia szczęki górnej
i rozszczep wargi górnej.
J
KANIE  stanowi osobnÄ… grupÄ™ wad wymowy. Powstaje zwykle w wieku
przedszkolnym, a ujawnia się wtórnie lub nasila w okresie dojrzewania. W toku
kształtowania się wady wymowy jej rozumienie rozwija się szybciej niż
umiejętność wysławiania. Reagując zwykle emocjonalnie, dziecko nie może
należycie wyrazić swoich myśli. Czuje, że nie potrafi mówić płynnie, że musi
powtarzać wyrazy dopóty, dopóki nie zjawi się inny wyraz, który nie sprawi mu
trudności. Powstaje dysproporcja pomiędzy tym, co dziecko chciałoby,
a co może powiedzieć. Jest to z
ródło napięć, które pogłębia się przy braku
rozumnej pomocy i życzliwości otoczenia. W warunkach pomyślnych jąkanie
z czasem ustępuje.
Jąkanie  polega na zaburzeniu koordynacji pracy narządów: fonacyjnego,
oddechowego i artykulacyjnego wraz ze wzmożonym napięciem mięśni.
Skurcze mięśni fonacyjnych uniemożliwiają zwarcie wiązadeł głosowych, które
zaciskają się, a głos wydobywa się z trudem.
Rodzaje jÄ…kania:
·ð jÄ…kanie kloniczne  polega na powtarzaniu pierwszej sylaby w wyrazie
np. ma  ma  mama (powtarzanie sylab),
·ð jÄ…kanie toniczne  polega na wypychaniu na siÅ‚Ä™ sÅ‚owa  np. m  m 
mama (powtarzanie głosek),
·ð jÄ…kanie kloniczno  toniczne (mieszane skurcze).
6
TERAPIA WAD WYMOWY
ORAZ ĆWICZENIA WSPOMAGAJ
CE ARTYKULACJ

Terapia logopedyczna obejmuje:
·ð usuwanie zaburzeÅ„ mowy,
·ð przywracanie mowy w przypadku jej utraty,
·ð nauczanie mowy, która siÄ™ nie wyksztaÅ‚ciÅ‚a,
·ð wyrównywanie opóz
nień rozwoju mowy,
·ð wypracowanie odpowiedniego poziomu sprawnoÅ›ci jÄ™zykowej,
·ð likwidacjÄ™ przyczyn i skutków zaburzeÅ„ mowy do których zalicza siÄ™
zarówno psychologiczne, jak i pedagogiczne konsekwencje zaburzeń
mowy.
METODY TERAPII LOGOPEDYCZNEJ
·ð pokaz i wyjaÅ›nianie uÅ‚ożenia narzÄ…dów artykulacyjnych,
·ð metoda uczulania miejsc artykulacji,
·ð metoda mechanicznego ukÅ‚adania narzÄ…dów artykulacyjnych np. przy
pomocy szpatułki,
·ð metoda odczytywania mowy z ruchów ust,
·ð metoda wykorzystania nieartykuÅ‚owanych dz
więków dotworzenia nowych
głosek np. dmuchanie, dmuchanie, wibracje warg,
·ð kontrola wzrokowa, dotykowa i czucia skórnego.
Ćwiczenia oddechowe mają na celu pogłębienie oddechu, rozruszanie
przepony i wydłużenie fazy wydechowej.
7
Przykłady:
·ð wdech przez nos, wydech ustami;
·ð unoszenie rÄ…k w górÄ™ podczas wdechu, spokojne opuszczanie rÄ…k
przy wydechu;
·ð wdech i zdmuchiwanie pÅ‚omienia Å›wieczki (powoli, szybko)
na wydechu;
·ð wdech wymawiajÄ…c  s z jednakowÄ… gÅ‚oÅ›noÅ›ciÄ…;
·ð dmuchanie na skrawki papieru, waciki, piÅ‚eczki;
·ð nadmuchiwanie balonów;
·ð gra na organkach, trÄ…bce, gwizdku;
·ð puszczanie baniek mydlanych;
·ð naÅ›ladowanie gÅ‚osów zwierzÄ…t z przeciÄ…ganiem dz
więku np. muuu,
beee, kukurykuuu lub kilkakrotne powtarzanie np. ko  ko  ko, kwa 
kwa  kwa itd.;
Przykłady ćwiczeń usprawniających wargi i język dla poszczególnych
zaburzeń głosek:
1. Szereg szumiący (sz, ż, cz, dż):
·ð wysuwanie jÄ™zyka i cofanie go;
·ð  spacer jÄ™zyka  jÄ™zyk raz na dole, raz u góry:
·ð unoszenie jÄ™zyka do górnych zÄ™bów, cofanie go;
·ð  liczenie jÄ™zykiem zÄ™bów (górnych i dolnych);
·ð kierowanie jÄ™zyka do kÄ…cików warg;
·ð skÅ‚adanie jÄ™zyka  na pół ;
·ð robienie z jÄ™zyka  wanienki ;
·ð oblizywanie jÄ™zykiem warg;
·ð wysuwanie warg do przodu;
8
·ð cmokanie, tworzenie  ryjka ;
·ð uÅ›miech  rozchylanie warg;
·ð malowanie warg pomadkÄ… i pozostawianie na kartce papieru  caÅ‚usów .
Przy wymawianiu głosek szumiących (sz, ż, cz, dż) język znajduje się
za górnymi zębami, za wałkiem dziąsłowym, a jego boki dotykają górnych
zębów. Zęby są zwarte, zaś wargi lekko wysunięte do przodu.
2. Szereg syczÄ…cy (s, z, c, dz):
·ð wysuwanie jÄ™zyka do przodu i cofanie go;
·ð na przemian: jÄ™zyk szeroki i wÄ…ski;
·ð uÅ‚ożenie jÄ™zyka za dolnymi zÄ™bami i cofanie go;
·ð rozchylanie warg  uÅ›miech;
·ð zÅ‚ożenie jÄ™zyka na pół (rulonik).
Przy wymawianiu głosek szeregu syczącego (s, z, c, dz) język znajduje się
za dolnymi zębami. Zęby są zbliżone, a wargi rozchylone (uśmiech),spłaszczone
przylegają do zębów, które są widoczne.
3. Szereg ciszÄ…cy (Å›, z
, ć, dz
):
·ð próby wymowy cichutko  i , a potem  chi ;
·ð cofanie jÄ™zyka nie unoszÄ…c go do góry;
·ð robienie z jÄ™zyka  kociego grzbietu  (czubek jÄ™zyka na dole, a Å›rodek
jak najwyżej);
·ð klÄ…skanie Å›rodkiem jÄ™zyka;
·ð ssanie cukierka.
Przy wymawianiu głosek szeregu ciszącego (ś, z
, ć, dz
) środek języka unosi się
do góry, do przedniej części podniebienia twardego. Zęby są zbliżone do siebie,
a wargi lekko zaokrÄ…glone.
4. Reranie (głoska r):
·ð wysuwanie wÄ…skiego jÄ™zyka i cofanie go;
·ð wysuwanie szerokiego jÄ™zyka i cofanie go;
9
·ð kÅ‚adzenie szerokiego jÄ™zyka na górnych zÄ™bach i górnej wardze;
·ð  zaglÄ…danie jÄ™zykiem do gardÅ‚a  cofanie go wzdÅ‚uż podniebienia;
·ð mlaskanie;
·ð klÄ…skanie jÄ™zykiem;
·ð  czesanie jÄ™zyka  wsuwanie go miÄ™dzy lekko rozwarte zÄ™by
i wysuwanie.
Przy wymawianiu głoski r czubek języka drga  wibruje uderzając o wałek
dziąsłowy za górnymi zębami. Boki języka dotykają wewnętrznych powierzchni
górnych zębów i dziąseł.
Ćwiczenia przygotowawcze rozpoczynamy od szybkiego wymawiania
głosek tttt, dddd, tdtdtd, tdntdntdn, tedutedu, tede, tede, tedo. Język musi być
rozluz
niony. Ćwiczenia prowadzimy przy otwartych ustach, gdyż wtedy
zmuszamy język do wykonywania ruchów potrzebnych przy td. Przy zębach
zwartych język pracuje minimalnie.
5. Mowa bezdz
więczna:
·ð parskanie wargami (brr),
·ð nadymanie policzków,
·ð gra na grzebieniu, harmonijce ustnej,
·ð mruczenie melodii,
·ð dÅ‚ugie wymawianie mmmmmmmmmm
Przy wymowie bezdz
więcznej nie trzeba ustawiać narządów artykulacyjnych,
gdyż głoski dz
więczne (z wyjątkiem m, n, r, l) mają swoje odpowiedniki
dz
więczne: b  p, d  t, w  f itd. Artykulacja tych par jest identyczna, a różnica
polega na dz
więczności (drganiu wiązadeł głosowych, napięciu warg
i policzków). Bardzo ważne są tu ćwiczenia słuchowe w różnicowaniu głosek:
dz
więcznych i bezdz
więcznych. Zaleca się lekkie pochylenie głowy
ze ściągnięciem podbródka, co sprzyja zwarciu wiązadeł głosowych. Ćwiczenia
10
rozpoczynamy od udz
więczniania głosek między samogłoskami np. aba, abo,
abu, aby.
6. Kappacyzm, gammacyzm:
·ð opieranie jÄ™zyka o dolne zÄ™by;
·ð unoszenie Å›rodka jÄ™zyka do podniebienia twardego i miÄ™kkiego;
·ð podwijanie jÄ™zyka;
·ð ssanie cukierka (Å›rodkiem jÄ™zyka);
·ð szerokie otwieranie i zamykanie ust.
7. Jąkanie  leczenie jąkania (niezależnie od stopnia nasilenia objawów)
należy wyłącznie do specjalistów. W przedszkolu najlepiej nie zwracać
uwagi na jąkanie, a gdy dziecko znajdzie się już pod opieką specjalisty,
stosować się do jego wskazówek. Nie należy też wyłączać tych dzieci
z grupy, gdy prowadzimy ćwiczenia ogólnousprawniające.
11
NarzÄ…dy mowy
12