Biofeedback
POLITECHNIKA OPOLSKA
WYDZIAA
WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I FIZJOTERAPII
KIERUNEK FIZJOTERAPIA
DOMINIKA RAUDZIS
BIOFEEDBACK
Praca magisterska napisana
pod kierunkiem
dr hab. Marcina Czerwińskiego,
prof. PO
Opole, 24.02.2009
Biofeedback 1
SPIS TREÅšCI
1. Wstęp.......................................................................................................................2
2. Rys historyczny......................................................................................................3
3. Cel pracy.................................................................................................................8
4. Rodzaje biofeedbacku............................................................................................9
4.1. Biofeedback EEG.........................................................................................9
4.2. Biofeedback EMG......................................................................................10
4.3. Biofeedback GSR.......................................................................................12
4.4. Biofeedback oddechowy............................................................................13
4.5. Biofeedback temperaturowy.......................................................................14
4.6. Biofeedback HEG....................................................................................15
4.7. Biofeedback SCP........................................................................................16
5. Biofeedback EEG jako trening mózgu...............................................................17
5.1. Budowa ośrodkowego układu nerwowego.................................................17
5.2. Elektryczna aktywność mózgu (fale mózgowe).........................................22
5.3. Wpływ neurofeedbacku na układ nerwowy...............................................31
5.4. Przebieg treningu neurofeedback...............................................................34
6. Urządzenia do treningu mózgu z użyciem neurofeedbacku.............................47
7. Biofeedback w fizjoterapii...................................................................................51
8. Biofeedback jako trening relaksacyjny..............................................................57
9. Wskazania i przeciwwskazania...........................................................................59
10. Wnioski..................................................................................................................62
11. Streszczenie...........................................................................................................63
12. Literatura..............................................................................................................64
13. Wykaz tabel........................................................................................................66
14. Wykaz rycin..........................................................................................................67
Biofeedback 2
1. Wstęp
Biofeedback, czyli biologiczne sprzężenie zwrotne, jest wszechstronnym systemem
treningu, który wywołuje zmiany w funkcjonowaniu wielu układów organizmu; pozwala
uzyskać informację zwrotną o zachowaniu danego narządu. Umożliwia to kontrolowanie
sygnałów pochodzących z OUN i ewentualnej korekty , jeśli wystąpią jakiekolwiek
zaburzenia. Pozwala to na wyjście nauki poza laboratoria i wkroczenie na teren praktyki.
Biofeedback ukazał ogromne niewykorzystane dotychczas możliwości mózgu, które z
powodzeniem można wykorzystywać do leczenia depresji, stanów lękowych, ADHD,
skutków stresu, zaburzeń procesów uczenia się, koncentracji i pamięci oraz leczenia takich
zaburzeń, jak nie trzymanie moczu, chroniczny ból, nad- i niedociśnienie, zaburzenia rytmu
serca czy padaczkÄ™.
Osoba poddawana terapii steruje własnym obrazem EEG. Daje to dowód na to, iż
jesteśmy w stanie siłą własnego umysłu sterować funkcjami fizjologicznymi naszego
organizmu. Dzięki odpowiedniej liczbie treningów możemy w sposób celowy wzmacniać,
bÄ…dz
osłabiać czynności bioelektryczne mózgu.
Dla pacjentów, biofeedback jest maszyną działającą jako pewnego rodzaju szósty
zmysł, który pozwala im  zobaczyć lub  usłyszeć wewnętrzne działanie ich ciała i za
pomocą własnych myśli sterowanie tym wewnętrznym mechanizmem.
Nie należy jednak traktować biofeedbacku jako cudownego leku na wszystko.
Ryc. 1. Schemat działania biofeedbacku [32]
Biofeedback 3
2. Rys historyczny
Historia biofeedbacku podszyta jest elementami technologii, elektroniki,
behawioryzmu, psychologii i neurologii. Eksperymentalne i innowacyjne badania
indywidualistów dały podwaliny do stworzenia nowej terminologii i zmieniły obraz
neurofizjologii.
Wielu uważa, że badania naukowe Richarda Catona są pierwszymi kluczowymi
wydarzeniami w dziedzinie biofeedback. W 1875 roku odkrył, iż praca bioelektryczna mózgu
współgra z aktywnością mentalną. Jego doświadczenia polegały na umieszczaniu na
odsłoniętym mózgu zwierząt elektrod. Zanotował też pewną aktywność na skórze głowy tych
zwierząt. W 1920 roku niemiecki psychiatra Hans Berger odnotował, jako pierwszy,
elektryczną aktywność na skórze głowy człowieka. Był również pierwszym, który
udokumentował to na papierze. Aktywność tą nazwał falą alfa - od alfabetu greckiego, ale jest
ona również nazywana rytmem Bergera. Berger odkrył, iż myślenie i przytomny udział
zwiększają frekwencję beta z 13 Hz do ok. 30. Jego praca na ten temat opublikowana w 1929
roku w artykule  Über das Elektrenkephalogramm des Menschen staÅ‚a siÄ™ kamieniem
milowym w neurologii.
Berger uważał, że występowanie zakłóceń w EEG łączy się z nieprawidłowościami
klinicznymi. Wielu naukowców na tej podstawie stworzyło protokoły robocze do treningu
neurofeedback, łącząc dane obszary kory mózgu z występującymi zaburzeniami
poznawczymi i zachowania.
Inni naukowcy zajmowali siÄ™ obserwacjÄ… biologicznych reakcji organizmu. Carl Jung
zajmował się badaniem galwanicznej reakcji skóry (GSR). Obserwował zmiany w aktywności
elektrodermalnej podczas ćwiczeń wymagających skojarzeń i myślenia. Dążył do znalezienia
połączenia odpowiedzi fizjologicznej z kwestią psychologiczną organizmu. Teoretycznie,
słowa o znaczeniu emocjonalnym współgrały z oddz
więkiem w GSR. Udowodnił w ten
sposób, że ciało może być używane do aktywowania sfery psychicznej i wykazał korelację
między psychoterapią i fizjologią.
W 1930 roku Edgar Adrian i B.H.C. Matthews potwierdzili odkrycie Bergera w
kwestii fal elektrycznych i zajęli się badaniem wpływu wzmocnionego światła migocącego na
fale mózgowe. Byli pionierami w zastosowaniu wzmacniacza różnicowego. Ich badania
ukazały, iż schemat fal mózgowych może zostać zmieniony poprzez szczególne sekwencje
światła błyskowego i migocącego. Fale te przedstawiają zmiany w EEG, ale nie spełniają
podstawowych zasad biofeedbacku, ponieważ to nie jest biologiczna informacja zwrotna dla
Biofeedback 4
ćwiczącego  jest to tylko jednokierunkowy proces, w którym brakuje specyfiki
neurofeedbacku. Jednak badania wykazały skuteczność świetlnej stymulacji w określonych
warunkach i wielu trenerów neurofeedback stosuje ją jako przygotowanie do części właściwej
treningu.
W 1950 roku niektórzy naukowcy zakwestionowali koncepcję dobrowolnej kontroli
autonomicznego układu nerwowego. Biologiczne procesy, takie jak rytm serca, ciśnienie krwi
oraz temperatura dłoni były przypuszczalnie pod kontrolą automatycznego układu
sterującego. Jednakże w 1960 badania Neala E. Miller'sa wykazały, iż trenujący może
zmienić funkcje AUN poprzez wytwarzanie odruchu warunkowego. Dlatego też odruchy
warunkowe wytrenowane w procesie biofeedbacku były naukowo możliwe. W ten sposób
założenia biofeedbacku stały się bezpieczne.
W 1963 roku John Basmajian odkrył podstawowe zasady elektromiografii (EMG) [3].
Badał on komórki nerwowe kory ruchowej, które przewodzą pobudzenie do komórek
mięśniowych ciała. Zorganizowana droga nerwowa w korze ruchowej nazywana jest
jednostką motoryczną. Pojedyncza jednostka przewodzi pobudzenie mogące kontrolować
kilka do kilku milionów komórek mięśniowych. Basmajian wybrał jednostkę motoryczną,
która kontrolowała komórki mięśniowe kciuka. Umieścił małe igłowe elektrody na mięśniach
kciuka. Nikt nie widział ruchów kciuka, ale połowa z 16 badanych była w stanie kontrolować
bodz
cowanie pojedynczej jednostki motorycznej w mózgu, która aktywowała mięsień [13].
Basmajian wykazał, że pojedyncza jednostka motoryczna zaczynająca się w korze
ruchowej i biegnąca do kciuka może ulec warunkowanej kontroli. Wykorzystał oscyloskop,
aby uzyskać rzeczywisty czas odczytu, który odzwierciedlałby elektryczną aktywność
mięśnia. Nauka kontrolowania pojedynczej jednostki motorycznej nie była praktycznym
zastosowaniem biofeedbacku, ale skutecznie ukazała połączenie umysłu z ciałem. Kilka lat
póz
niej badania Basmajiana otworzą drzwi do kontroli wszystkich grup mięśniowych. Płaskie
elektrody przyklejone do skóry zastąpią pojedyncze elektrody igłowe, a nieinwazyjna forma
EMG będzie nazywana powierzchniowym elektroencefalografem (SEMG).
Rok 1963 okazał się przełomowy dla badań Josepha Kamiya. Chciał sprawdzić, czy
możliwe jest świadome rozpoznawanie fal mózgowych. Jego eksperyment okazał się
sukcesem. Potwierdził ludzka możliwość do kontrolowania fal mózgowych za pomocą
urządzeń. Kamiya zapoczątkował trening fal alfa. Dawał trenującemu werbalną informację za
każdym razem, kiedy znajdował się w stanie alfa, aż pacjent sam nauczył się rozpoznawać ten
stan. Udowodnił w ten sposób ludzkie zdolności do kontroli fal mózgowych. Doświadczenie
Kamiya było przykładem prawidłowego treningu biofeedback, ponieważ ćwiczący
Biofeedback 5
otrzymywał informacje z zewnątrz (werbalną), która była odzwierciedleniem jego pracy
wewnętrznej. Tak narodził się neurofeedback. Od tej pory wszystkie rodzaje biofeedbacku
bazują na tej samej zasadzie - podwójnego procesu wprowadzonego przez Kamiya.
Niespełna 5 lat po odkryciu Kamiya'sa, Barry Sterman opublikował swój eksperyment
będący momentem przełomowym w nauce. Badał koty w kierunku wzrostu rytmu
sensomotorycznego (SMR) w przedziale 12  15 Hz. Ta frekwencja zazwyczaj wzrastała, gdy
aktywność motoryczna kotów obniżała się. Kolejne badanie wykonał na 50 kotach. 10 z nich
było wcześniej poddawane treningowi SMR, a 40  nie. Wszystkim podał hydrazynę
powodującą drgawki. Koty, które były wcześniej ćwiczone wykazały obojętność na
zaaplikowaną substancję w przeciwieństwie do reszty. Udowodnił w ten sposób pozytywny
wpływ podwyższonego rytmu fal SMR na obniżanie się napadów padaczkowych [3].
W 1968 roku na zgromadzeniu naukowym porównano wyniki tej nowej technologii.
Delegatami byli m. in. Elmer Green, Thomas Budzynski i Joe Kamiya. Pierwsza
przewodnicząca tego zgromadzenia, Barbara Brown, nadała nazwę nowemu działowi nauki:
biofeedback, a neurofeedback został sklasyfikowany jako jeden z działów biofeedbacku [13].
W tym samym roku Budzynski i John Stoyva zajęli się badaniem wpływu biofeedback
SEMG na napięcie mięśni. Nie skupiali się na izolowanej jednostce motorycznej pobudzanej
elektrodami igłowymi, tylko ćwiczyli całe partie mięśni za pomocą elektrod skórnych. W ich
badaniach elektrody były umieszczane nad głównymi mięśniami powodując przez to redukcję
napięcia mięśniowego w brzuścu. Praktycy zajmujący się neurofeedbackiem interesują się
napięciem mięśni twarzy i szyi, ponieważ wykazuje korelację z zapisem EEG.
Margaret Ayers stworzyła swoją własną linię sprzętu i otworzyła pierwszą prywatną
klinikę neurofeedbacku specjalizującą się w leczeniu urazów mózgu. Sterman, Ayers oraz
Joel Lubar (zajmujÄ…cy siÄ™ badaniem koncentracji, procesu nauki i elektroencefalografiÄ…)
stworzyli z
ródło podstawowych informacji badawczych. Skupili się na rehabilitacji
poznawczej i zaburzeniach umysłowych z pominięciem szczegółowej analizy
psychologicznej.
W latach 1970 - 80 na podstawie normatywnej bazy danych ocena ilościowa EEG
(QEEG) stała się rzeczywistością. Zastosowano komputerową analizę. Pionierami w rozwoju
EEG oraz  wielkich normatywnych i dyskryminujÄ…cych EEG baz danych byli Frank Duffy,
E. Roy John i Robert Thatcher. Zaistniała wówczas możliwość porównania pojedynczych
wzorów fal mózgowych do losowo wybranej normatywnej grupy kontrolnej. Zdobywanie
danych QEEG jest procesem zbierania danych z różnych obszarów skóry głowy, które
dostarczają szeroki kliniczny obraz kory mózgowej w akcji. Obrazowanie mózgu za pomocą
Biofeedback 6
normatywnej bazy danych doprowadziło do stworzenia topografii mapy mózgu.
Neurolodzy, którzy zainteresowali się QEEG zauważyli obecność iglic w morfologii
fal, co wskazywało na występowanie czynników napadowych.
W tym samym czasie, kiedy tworzono normatywnÄ… bazÄ™ danych, Lexicor Medical
Technology, Inc., rozwinął 19-kanałowy system do nabywania danych QEEG. Stworzyli
również dwukanałowy system treningu neurofeedback, który stał się  podstawowym
instrumentem nowoczesnego pola neurofeedbacku . Lexicor wprowadził neuroterapię w dobę
komputera. Od tej pory publikowane badania nie opierały się już na niekomputerowych
jednostkach nabywania danych.
We wczesnych latach 80. neurofeedback nie był dość znany. Potrzebował reklamy.
Margaret Ayers przedstawiła go Siegfriedowi i Sue Othmer i wspólnie stworzyli swoje
własne przedsięwzięcie  EEG-Spectrum. Stali się centrum neurofeedbacku. Othmerowie
promowali użycie grafiki komputerowej oraz dz
więków do treningu stanów głębokich.
Zwrócili uwagę na połączenie pomiędzy neuroterapią a psychoterapią. W latach 90. EEG-
Spectrum przeprowadzono wiele programów treningowych, które podkreśliły wartość
emocjonalnych i psychologicznych reakcji pacjenta podczas treningu.
W 1986 roku Eugene Peniston i Paul Kulkosky użyli specjalnego protokołu do
leczenia pourazowych zaburzeń stresowych (PTSD). Ułatwili stan pomroczny (zamroczenia)
uczenia się poprzez nagradzanie zarówno stanu alfa, jak i theta. Ich protokół został nazwany
treningiem stanów głębokich. Prowadzone wizualizacje i treningi temperatury skóry były
również częścią tego protokołu. Pierwsze badania orientacyjne dotyczyły małej liczby
weteranów z Wietnamu. 2 lata póz
niej Peniston i Kulkosky zbadali efekt treningu
neurofeedback u weteranów, którzy mieli zdiagnozowany alkoholizm i PTSD. Obydwa
badania uzyskały pozytywne wyniki. Nie byli oni pierwszymi badającymi wpływ treningu na
stany głęboki, lecz ich badania były wyjątkowe pod względem zastosowania ich w
specyficznych zaburzeniach w kontrolowanym środowisku. Dawniej stany głębokie lub stany
pomroczne uczenia się były degradowane do domeny własnego subiektywnego świata
wewnętrznego każdego pacjenta ćwiczącego. Teraz efektywność neuroterapii alfa/theta
poddawana jest rygorowi naukowo zbadanych wyników.
Najważniejszym wydarzeniem w historii neurofeedbacku było doprowadzenie do
rozwoju teorii w praktyce klinicznej. Odkrycia Stermana ukierunkowały się na leczenie
epilepsji, a dzięki badaniom Kamiya neuroterapia została uznana za skuteczną metodę
rozwiązywania skutków urazów, leczenia uzależnień, psychologicznej pracy głębi i jako
trening maksymalnej wydajności.
Biofeedback 7
Neuroterapia rozwinęła się w dwie dziedziny rosnące zgodnie obok siebie. Jedna
dziedzina skupiła się na normalizowaniu EEG, podczas gdy druga na wzroście osobistym i
elastyczności umysłowej. Osoba początkująca w neurofeedbacku może mylnie zakładać, że
wszyscy zwolennicy tej terapii podążają podobnymi teoretycznymi drogami z podobnymi
metodami leczenia. Jednak tak nie jest, ponieważ treningi neurofeedback różnią się od siebie.
Niektórzy terapeuci są jakby terapeutami kognitywnymi zajmującymi się tworzeniem
modeli umysłu. Pokonali niekonwencjonalne myślenie, ponieważ nacisk położyli na poprawę
nieprawidłowych wzorów EEG wykorzystując jednokanałowy system treningu kierowany
przez dane QEEG. Inni neuroterapeuci są jak dynamiczni psychoterapeuci, którzy wywołują
całkowite, a nie selektywne, zmiany w EEG. Wielokanałowy system treningu jest częściej
używany niż pojedynczy, ponieważ pacjenci łatwiej przystosowują się osiągając maksymalną
wydajność treningu.
Istnieje wiele klinik, które wybierają sposób treningu. Niektórzy rozpoczynają od kory
sensomotorycznej. Inni poprzedzają leczenie badaniami wykorzystując różne sposoby do
zbierania danych EEG.
Innym faktem różniącym terapeutów od siebie, to suma czasu i energii
wykorzystywanej we wstępnej ocenie. Początkowe oceny zajmują od 1,5 do 4,5 godziny.
Dłuższe oceny obejmują zdobywanie danych QEEG, testowanie komputerowe, listy
sprawdzajÄ…ce zachowanie, wywiad psychiatryczny, oraz wywiad medyczny i psychologiczny.
Niektórzy specjaliści nie rozpoczynają treningu neurofeedback bez danych QEEG i
topograficznej mapy mózgu, aby wybrać odpowiedni protokół. Inni z kolei oceniają EEG
alternatywnymi metodami, a protokoły leczenia są ukształtowane w zgodzie z reakcją
pacjenta na dany protokół [3].
Biofeedback 8
3. Cel pracy
Celem pracy jest przedstawienie najnowszej nieinwazyjnej metody neurorehabilitacji,
łączącej w sobie psycho- i neurofizjologię służącą do poprawy pamięci, ulepszenia motoryki
ciała, zwiększenia koncentracji, polepszenia samopoczucia, wspomożenia leczenia zaburzeń
psychosomatycznych, chorób neurologicznych oraz psychicznych, jako alternatywnej formy
w stosunku do farmakoterapii. Może ją całkowicie zastąpić, bądz
uzupełnić. Przewagę
metodzie biofeedback daje to, iż jest ona całkowicie bezpieczna, bez żadnych skutków
ubocznych. Jednak, aby przyniosła skutek potrzebna jest współpraca pacjenta. Bez jego silnej
woli i uporu do osiągnięcia jak najlepszych wyników, uzyskanie efektów jest bliskie zeru.
Biofeedback 9
4. Rodzaje biofeedbacku
4.1. Biofeedback EEG
Biofeedback EEG, nazywany również neurofeedbackiem, jest jedną z form
biofeedbacku. Wykorzystuje do monitorowania i trenowania właściwość, że mózg ludzki w
ramach swojej aktywności wytwarza różne zakresy fal mózgowych, charakterystycznych dla
różnych rodzajów tej aktywności. Podstawowym założeniem treningu jest wykorzystanie
plastyczności mózgu, czyli zdolności neuronów do przekształceń funkcjonalnych. Pozwala to
na poprawę pracy mózgu oraz lepsze funkcjonowanie organizmu.
Neurofeedback stwarza możliwość  naprawienia dysfunkcji mózgu, w których
występuje nieprawidłowy rytm fal o pewnych częstotliwościach. Niedobór tych fal
uniemożliwia wykonywanie pewnych czynności, takich jak np. problem ze skupieniem się
nad wykonywanym zadaniem u dzieci z ADHA i ADD [23].
UrzÄ…dzeniem do treningu neurofeedback jest elektroencefalograf z odpowiednim
oprogramowaniem. Umieszcza się w różnych miejscach na skórze czaszki pacjent elektrody,
których zadaniem jest zbieranie danych o występowaniu w danym momencie poszczególnych
rytmów fal mózgowych. Oprogramowanie z kolei przekształca te informacje w zrozumiały
dla pacjenta obraz. Zadaniem pacjenta jest skupienie się na tym obrazie, aby siłą swojej woli
poruszyć np. rower widziany na ekranie. Poprzez skupienie aktywuje swój mózg i uczy się
nim sterować.
Neurofeedback najczęściej stosowany jest w terapii dzieci z ADHD i ADD, u osób z
zaburzeniami procesu uczenia się, z padaczką, po urazach czaszkowych.. również osoby
zdrowe korzystają z terapii w celu poprawy pamięci i koncentracji [20].
Biofeedback 10
4.2. Biofeedback EMG
Biofeedback EMG  elektromiograf, nazywany jest również miofeedback. Metoda ta
przez Kinalskiego, powtarzającego za Milanowską, określana jest jako ćwiczenia czynne
samokontrolowane (CCSK). Pacjent z porażeniem mięśniowym wg Lovetta określanym na 0,
czy 1 zostaje podłączony do aparatu obrazującego czynności skurczowe mięśni, które
pacjentowi przedstawiane są w formie sygnału dz
więkowego lub świetlnego [7]. Takie
zastępcze biologiczne sprzężenie zwrotne polega na tworzeniu 2 zamkniętych pętli obiegu
informacji. Pętla wewnętrzna powstaje w układzie nerwowym w formie czynności
bioelektrycznej mięśnia ćwiczonego, a pętla zewnętrzna w urządzeniu technicznym. Odbiera
ona informację wychodzącą z układu nerwowego, przetwarza na informację zrozumiałą dla
pacjenta  wzrokową lub słuchową i poprzez wybrany zmysł wchodzi z powrotem do układu
nerwowego [5].
Mogą to być ćwiczenia ukierunkowane na wzmacnianie (torowanie) aktywności
bioelektrycznej ćwiczonego mięśnia, ale również ćwiczenia hamujące aktywność mięśni
antagonistycznych [7]. Stosuje się różnej wielkości elektrody w zależności od wielkości
mięśnia, które umocowuje się z pastą elektrolityczną dla poprawy przewodnictwa. Ćwiczenia
trwają początkowo 10 do 15 minut, stopniowo wydłużając je do 30  45 minut. Dla
osiągnięcia jak najszybszych efektów treningi mogą być wykonywane codziennie [5].
Poprzez wytworzenie wizualizacji wzmacnia siÄ™ motywacja pacjenta do dalszych
ćwiczeń, ponieważ obiektywizuje to efekt jego wysiłku [7].
Biofeedback 11
Ryc. 2. Rysunek schematyczny techniki wykonywania ćwiczenia czynnego
samokontrolowanego mięśnia naramiennego, którego siła oceniona testem kodowym Lovetta
wykazuje stopień 1-wszy (wg skali numerycznej 6-stopniowej). Śladowa czynność
bioelektryczna mięśnia, rejestrowana elektrodą powierzchowną dwubiegunową (1), jest
wzmacniana i monitorowana przez aparat (2). Ćwiczący obserwuje wyświetlane na ekranie
(3) potencjały czynnościowe zachowań jednostek ruchowych i wysłuchuje generowany przez
głośnik (4) dz
więk wyładowań bioelektrycznych. (5) elektroda uziemiająca [7].
Biofeedback 12
4.3. Biofeedback GSR
Biofeedback GSR (Galvanic Skin Response) lub BSR (Basal Skin Response), czyli
reakcja skórno - galwaniczna odpowiedzialny jest za mierzenie elektrycznego przewodnictwa
skóry, która wykazuje tendencję zmienną, w zależności od stanu układu wegetatywnego.
Kontrola temperatury i oporności skóry uzależnionych od tego stanu, pozwala na uzyskanie
równowagi układu współczulnego i centralnego [36].
Na opuszki palców zakłada się elektrody, które emitują słaby prąd galwaniczny.
Informacje z organizmu sÄ… elektronicznie wzmocnione i przekazywane do komputera,
pokazując w ten sposób zależności między stanem somatycznym a psychicznym człowieka -
jego skrywany stan napięcia emocjonalnego. Wyniki wysokie (niska potliwość) oznaczają
niską aktywność współczulną, a niskie  aktywność wysoką, która w większości przypadków
spowodowana jest stresem objawiającym się nasiloną potliwością rąk i stóp z uczuciem ich
zimna. Z tego właśnie powodu metoda ta jest wykorzystywana w wykrywaczach kłamstw
(poligrafach i wariografach), gdzie informacja z opuszek palców jest przedstawiana graficznie
i odpowiednio interpretowana. Jeśli jednak nauczymy się kontrolować temperaturę, oporność
skóry, akcję serca i oddech, będziemy w stanie działać opanowani w każdych warunkach, nie
tracÄ…c kontroli nad sobÄ….
Wzmocnione informacje zwrotne z organizmu przedstawiane w formie dz
więkowej
lub graficznej na monitorze ukazują pacjentowi jego postępy i mobilizują do osiągnięcia
zamierzonego celu [2].
GSR jest najbardziej czułym pomiarem ze wszystkich rodzajów biofeedbacku. W
medycynie wykorzystywany jest do monitorowania przebiegu psychoterapii i hipnoterapii, do
leczenia nadciśnienia, dychawicy oskrzelowej i nadmiernego pocenia się. Dla osób zdrowych
polecany jest ze względu na naukę panowania nad swoimi emocjami oraz w celu poprawy
koncentracji [37].
Biofeedback 13
4.4. Biofeedback oddechowy
Biofeedback oddechowy służy do wspomagania procesu leczenia padaczki, chorób
układu oddechowego i krążeniowego. Zakłada się, iż nieprawidłowy oddech może być
spowodowany m. in. bólem, stresem, czy strachem.
Aparat składa się z czujnika rytmu i długości wydechów. Pacjent otrzymuje w ten
sposób informacje o badanych funkcjach przedstawione w postaci krzywej audiowizualnej i
stara się je kontrolować, wpływając w ten sposób na ataki padaczki, na krążenie i oddech.
[37].
Biofeedback 14
4.5. Biofeedback temperaturowy
Na opuszek palca zakłada się termistor  czujnik temperatury. Obrazuje on
temperaturę skóry, którą, poprzez treningi, pacjent uczy się podwyższać, przekraczając
temperaturę fizjologiczną. Można osiągnąć taki cel, ponieważ ciepłota skóry nie zależy tylko
od czynników zewnętrznych, ale również od stanu psychicznego i fizjologicznego człowieka,
wynikającego ze stanu układu współczulnego i przywspółczulnego. Podwyższony stan
współczulny oznacza przygotowanie człowieka do walki lub ucieczki. Uaktywnia się w
stanach stresowych. Powoduje m. in. zwężenie naczyń krwionośnych obwodowych, w celu
zapobiegnięcia utraty ciepła. Jeśli stan przedłuża się, dochodzi do zaburzenia ukrwienia
kończyn. Jego przeciwnikiem jest układ przywspółczulny odpowiedzialny za odpoczynek,
przywracający organizmowi względną harmonię.
Trening stosuje się w celach relaksacyjnych, w leczeniu niedokrwienia kończyn,
astmie i chorobie reumatycznej [37].
Biofeedback 15
4.6. Biofeedback HEG
Biofeedback HEG (HemoEncephaloGraphy) nie obrazuje fal mózgowych, jak
neurofeedback. Mierzy on za pomocą termometru na podczerwień temperaturę głowy lub
bada przepływ krwi przez obszary mózgu za pomocą podczerwieni (tzw. podczerwień nIR).
Daje to bardzo dobry obraz aktywności mózgu, łącznie z obrazem utlenowania krwi
mózgowej. Pacjent sterując obiegiem krwi w danej okolicy kory mózgowej, może uzyskać
efekt jej stymulacji. Zostało udowodnione badaniami rezonansem magnetycznym (fMRI), iż
stopień ukrwienia danego obszaru kory jest odzwierciedleniem aktywności mózgu w tym
miejscu. Ćwiczący jest nawet w stanie zmieniać stopień utlenowania krwi., otrzymując w ten
sposób lepsze ukrwienie i odżywienie mózgu.
Najlepsze efekty uzyskuje się w leczeniu ADHD i ADD, ponieważ wg badań metodą
SPECT u osób nadpobudliwych wykazano zmniejszony przepływ krwi w płacie czołowym.
Dzięki biofeedback HEG są w stanie to zmienić. Autyzm
Pierwsze urządzenie umożliwiające pacjentowi obserwowanie przepływu krwi w jego
mózgu w okolicach przedczołowych skonstruował dr Hershel Toomim w 1994 roku [19].
Ryc. 3. Biofeedback HEG [19].
Biofeedback 16
4.7. Biofeedback SCP
SCP (slow cortical potentials) oznacza wolne potencjały korowe, czyli zmiany
polaryzacji błony. Jeśli uzyska się negatywną polaryzację, doprowadzi to neurony do
większej "gotowość" do pracy. Aby uzyskać taki efekt trenuje się poniżej częstotliwości 1-2
Hz (fale delta) [37].
Biofeedback 17
5. Biofeedback EEG jako trening mózgu
5.1. Budowa ośrodkowego układu nerwowego
Ośrodkowy (centralny) układ nerwowy jest najważniejszą częścią układu nerwowego,
chronioną przez czaszkę i kręgosłup. Wraz z obwodowym układem nerwowym zapewnia
stały kontakt organizmu ze środowiskiem zewnętrznym oraz integrowaną pracę narządów
wewnętrznych.
Składa się z mózgowia  mózgu, pnia mózgu i móżdżka oraz rdzenia kręgowego.
OUN zbudowany jest z istoty szarej oraz białej. Istota szara, składająca się z komórek
nerwowych, odpowiedzialna jest za odbieranie i tworzenie impulsów nerwowych. Istota biała,
zbudowana z włókien nerwowych, odpowiedzialna jest za przewodzenie tych impulsów.
Najważniejszym zadaniem OUN jest przyjęcie i analiza bodz
ców dopływających z układu
obwodowego i zapewnienie prawidłowej odpowiedzi organizmu na te bodz
ce.
Mózg (kresomózgowie) prawie całkowicie wypełnia jamę czaszki i otoczony jest
trzema oponami mózgowymi  twardą, pajęczą i miękką. Mózg podzielony jest na dwie
półkule oddzielone szczeliną podłużną, u podstawy której leży ciało modzelowate (spoidło
wielkie) zespalające półkule. Półkule zbudowane są z istoty białej przykrytej przez istotę
szarą, nazywaną korą mózgu. Na powierzchni znajdują się zakręty (fałdy), które od siebie
oddzielone są bruzdami. Największa bruzda przedzielająca mózg na pół, to bruzda Rolanda.
Silne pofałdowanie półkul zwiększa powierzchnię mózgu, przy jego małej objętości. Mózg
nazywany jest ośrodkiem decyzyjnym. Nadzoruje znaczną część czynności umysłowych oraz
fizycznych.
Półkule mózgowe z pozoru wyglądają jednakowo, jednak różnią się wykonywanymi
funkcjami, oraz tym, iż jedna przeważa nad drugą  u praworęcznych dominuje lewa, a u
leworęcznych  prawa. Dominacja jednej z półkul determinuje życie. Osoby z przewagą
półkuli prawej (leworęczne) wykazują zdolności artystycznie, a z przewaga półkuli lewej 
logicznie. Pomimo tego wspólnie zawiadują procesami myślowymi i funkcjami ciała.
Kora mózgowa pokrywająca półkule zawiaduje wszystkimi czynnościami organizmu.
Najważniejszym jej polem, poza polem kojarzeniowym (w płacie czołowym) i czuciowym (w
płacie ciemieniowym, potylicznym i skroniowym), jest kora ruchowa w płacie ciemieniowym
rozporządzająca ruchami zamierzonymi. Każda część narządu ruchu posiada na niej swoją
reprezentację. Największą powierzchnię zajmują ręce i twarz, pozostałe części ciała  stopa,
podudzie, udo, tułów, ramię i przedramię zajmują znacznie mniejszy obszar. Główne pola
Biofeedback 18
ruchowo  czuciowe znajdują się wzdłuż bruzdy Rolanda [26].
Ryc. 4. Reprezentacja kory motorycznej [9].
W korze mózgowej w płacie czołowym i w mniejszym stopniu w płacie skroniowym,
potylicznym i ciemieniowym, zlokalizowana jest również kora asocjacyjna (niespecyficzna)
otaczająca pola Brodmana. W niej dokonują się integracje funkcji kory, analiza zasobów
pamięci oraz wychodzą polecenia wykonania czynności.
Kora mózgowa posiada płaty, czyli grupy fałd (zakrętów)  czołowy, skroniowy,
ciemieniowy, potyliczny i płat brzeżny. Płat czołowy posiada ośrodki ruchowy, ruchowy
mowy i kojarzący. Odpowiedzialny jest za nawyki, schematy zachowań, wyraz twarzy,
wyuczone działania ruchowe, ocenę sytuacji, przewidywanie konsekwencji postępowania,
planowanie i inicjację działania, wyczucie sytuacji, takt, kontrolę stanów emocjonalnych,
uczucie lęku, niepowodzenia, czy wygranej, skojarzenia myślowe, sytuacyjne, podejmowanie
decyzji oraz wolę działania. Uszkodzenie płata czołowego może doprowadzić do zmiany
osobowości, trudności w rozumieniu myślenia abstrakcyjnego, agresywnych zachowań,
zmian nastrojów, trudności w koncentracji, schematycznego myślenia, afazji Brocka, braku
zdolności do działań spontanicznych i do planowania sekwencji ruchów oraz do możliwości
poruszania częściami ciała. W płacie czołowym znajdują się też szlaki kojarzeniowe
określające nasz iloraz inteligencji na podstawie liczby prawidłowo działających neuronów.
Pomimo, iż z wiekiem liczba neuronów się zmniejsza, nie oznacza to, iż poziom inteligencji
również spada, ponieważ liczy się sprawność przesyłania informacji między komórkami, a nie
ich liczba.
Biofeedback 19
Płat skroniowy z ośrodkiem czuciowym mowy i słuchu, pozwala na rozumienie
mowy, rozpoznawanie obiektów, zapamiętywanie oraz na odbieranie wrażeń dz
więkowych i
zapachów. Jego uszkodzenie powoduje zaburzenia słuchu, zaburzenia rozumienia mowy i
dz
więków, problemy z rozpoznawaniem osób i obiektów, z przypominaniem sobie wydarzeń,
z kontrolą zachowań agresywnych oraz zaburzenia seksualne.
Płat ciemieniowy łączy zmysły czuciowe, słuchowe i wzrokowe. Odbiera wrażenia
dotykowe, temperaturę i ból, odpowiada za orientację przestrzenną, integrację wzroku i ruchu
oraz wzroku i czucia, manipulację obiektami wymagającymi wyobrażenia przestrzennego i
koordynacji oraz rozumienie pojęć abstrakcyjnych. Uszkodzenie płata powoduje niezdolność
do skupiania wzroku i brak podzielności uwagi, trudności w orientacji przestrzennej i
odbieraniu wrażeń wzrokowych jako całości, problemy w troszczeniu się o siebie i nie
zauważanie części swojego ciała, trudności w matematyce, czytaniu, nazywaniu
przedmiotów, odróżnianiu kierunków i w koordynacji ruchu gałek ocznych i rąk.
Płat potyliczny z ośrodkiem wzroku odpowiedzialny jest za widzenie, analizę kształtu,
koloru, ruchu oraz skojarzenia wzrokowe. Jego uszkodzenie doprowadza do pojawienia siÄ™
dziur w polu widzenia, halucynacji, trudności z umiejscowieniem widzianego obiektu, z
rozpoznaniem koloru, znaku, rysunku i do problemów z pisaniem i/lub czytaniem [26].
Płat brzeżny (limbiczny) znajdujący się na powierzchni przyśrodkowej półkul,
odpowiedzialny jest z pamięć i uczenie się, za reakcje na bodz
ce czuciowe oraz za regulacje
odpowiedzi emocjonalnych i zachowania [4]. Składa się z układu struktur korowych i
podkorowych mózgu. W jego skład wchodzi m.in. hipokamp, wzgórze i podwzgórze [36].
Najistotniejszy udział w procesie zapamiętywania bierze hipokamp. Uczestniczy on w
 zamiany pamięci krótkotrwałej w długotrwałą i w razie potrzeby przywołuje potrzebne z
pamięci informacje. Uszkodzenie tego obszaru powoduje upośledzenie pamięci [4].
Naruszenie struktury kory może spowodować zaburzenia funkcji uszkodzonego
obszaru lub wyzwolić nadmierną aktywność komórek leżących obok uszkodzenia [26].
Biofeedback 20
Ryc. 5. Lewa półkula mózgu przedstawiająca umiejscowienie poszczególnych czynności w
korze mózgowej [7].
W tyle czaszki znajduje się móżdżek oddzielony szczeliną poprzeczną od półkul. Na
podstawie czaszki leży pień mózgu, na który składa się rdzeń przedłużony, most,
śródmózgowie i międzymózgowie. Pień podobnie jak mózg, otoczony jest oponami, które
separujÄ… go od jamy czaszki.
Most i móżdżek nazywane są tyłomózgowiem wtórnym. Most składa się z po-
wierzchni brzusznej i grzbietowej. Zbudowany jest z istoty białej i szarej, z której powstały
jądra własne mostu. A
ączy korę mózgową z rdzeniem przedłużonym i kręgowym oraz z
móżdżkiem. Z mostu wychodzą nerwy czaszkowe od V do VII.
Móżdżek, tak jak i mózg, dzieli się na dwie części  lewą i prawą, a pośrodku oddziela
je tzw. robak. Półkule posiadają pofałdowania z równolegle biegnącymi wąskimi zakrętami
oddzielonymi szczelinami w celu zwiększenia swojej powierzchni. Pokryte są istotą szarą
(korą móżdżku), a pod nią znajduje się istota biała, tworząca ciało rdzenne. Włókna nerwowe
istoty białej tworzą drogi nerwowe  własne oraz wychodzące i wchodzące do móżdżka.
Poprzez drogi móżdżek zawiaduje ruchami człowieka. Jest odpowiedzialny za koordynację
ruchową, postawę ciała, zapoczątkowanie, skoordynowanie i zakończenie ruchu celowego,
Biofeedback 21
wygenerowanie odpowiedniej siły skurczu mięśni szkieletowych oraz równowagę, poprzez
połączenie ze zmysłem równowagi w uchu wewnętrznym. Móżdżek łączy się z kora mózgu
poprzez jÄ…dra mostu.
Międzymózgowie składa się ze wzgórza i podwzgórza zbudowanych z istoty szarej.
Stanowi centrum koordynacji hormonalnej oraz nerwowej. Wzgórze stanowi podkorowy
ośrodek czucia. Przekazuje wszystkie bodz
ce z narządów zmysłów do kory mózgowej
(oprócz węchu). Współdziała z układem limbicznym poprzez przesyłanie sygnałów o
pobudzeniach emocji, umożliwiając w ten sposób szybkie instynktowne reakcje na
zagrożenia.
Podwzgórze jest nadrzędnym ośrodkiem zawiadującym autonomicznym układem
nerwowym. Jest miejscem skrzyżowania wzrokowego i występowania guza popielatego
odpowiedzialnego za metabolizm białek, tłuszczów, cukrów, soli mineralnych i wody.
Zakończony jest przysadką mózgową, odpowiedzialną za wytwarzanie i wydzielanie
hormonów. W podwzgórzu znajdują się też ośrodki termoregulacji, głodu, sytości, pragnienia,
agresji i ucieczki.
Śródmózgowie łączy międzymózgowie z mostem i móżdżkiem. Posiada twór
siatkowaty, w obrębie którego znajdują się ośrodki odpowiedzialne za krążenie i oddychanie.
Odbiera on informacje z rdzenia kręgowego i przesyła do kory mózgowej [38]. Odpowiada m.
in. za stan czuwania, koncentrację i świadomość. W razie jego uszkodzenia dochodzi do
śpiączki.
Rdzeń przedłużony (zamózgowie) u góry połączony jest z mostem, a u dołu
przechodzi w rdzeń kręgowy, bez wyraz
nej granicy. W nim występują bardzo ważne ośrodki
odruchów bezwarunkowych, które w przypadku uszkodzenia mogą spowodują śmierć. Są to
ośrodki: sercowo  naczyniowy i oddechowy, oraz żucia, połykania, ssania, kichania, kaszlu,
mrugania powiek, wymiotów i wydzielania potu.
Rdzeń kręgowy kończy się nicią kręgową na poziomie drugiego kręgu lędz
wiowego i
przechodzi w tzw. koński ogon, kończący się na wysokości drugiego kręgu krzyżowego.
Odwrotnie niż w mózgu istota biała znajduje się na zewnątrz, a szara wewnątrz. Istota biała
tworzy po 2 słupy przednie, tylne i boczne. Przednie posiadają neurony ruchowe, tylne 
czuciowe, a boczne  włókna współczulne i przywspółczulne. Rdzeń zbudowany jest z 31
odcinków, od których odchodzi 31 par nerwów rdzeniowych, poprzez które przewodzone są
impulsy do i z mózgu.
 Sprawne regulowanie przez OUN funkcji narzÄ…du wymaga informacji zwrotnej o
przebiegu funkcji. Nazywa się to biologicznym sprzężeniem zwrotnym  biofeedback [7].
Biofeedback 22
5.2. Elektryczna aktywność mózgu
Elektryczna aktywność mózgu jest objawem aktywności neuronów kory mózgu
pozostających w stałej łączności z neuronami struktur podkorowych. Rejestrowana jest za
pomocą aparatu nazywanego elektroencefalografem (EEG). Posiada on elektrody, które
umieszcza się na skórze głowy. Rejestrują one zmiany potencjału elektrycznego mózgu na
powierzchni skóry głowy poprzez graficzne przedstawienie częstotliwości (ilość impulsów na
sekundę) oraz amplitudy ( wielkości zmian napięcia) fal mózgowych. Potencjały te są
wyładowaniami komórek nerwowych w formie impulsów, generowanymi w odstępach
wynoszących ułamek sekundy. Zapisuje się je w jednostkach Hz, czyli liczbie cykli
(impulsów) na sekundę. I właśnie te cykle są rytmem mózgowym, nazywanym inaczej falą
mózgową, czy prądem czynnościowym [29].
Uzyskany obraz fal mózgowych ukazuje aktualny stan świadomości badanego.
Zmienia się on w zależności od stanu psychofizycznego; któraś z fal przeważa. W stanie
pobudzenia częstotliwość fal mózgowych rośnie, a impulsy słabną. Wraz z wyciszeniem i
rozluz
nieniem fale mózgowe stają się wolniejsze, a impulsy nabierają na sile. Jest to
spowodowane wytężoną pracą mózgową, aktywującą miliony komórek nerwowych
jednocześnie. Każda z tych komórek wytwarza impuls elektryczny, impulsy te mieszają się i
w ten sposób powstaje szum. Jednak po uspokojeniu myśli, komórki mózgowe w różnych
obszarach mózgu zaczynają działać synchronicznie, w jednym tempie. Impulsy są więc
rzadsze, ale ich napięcia sumują się, dlatego impulsy nabierają na sile. Ta działalność
występuje w pierwszym rzędzie, w najwyższych 4 warstwach (ok. 6 mm grubości)
zewnętrznej warstwy kory mózgowej [20]. Owa synchronizacja, czyli stan, w którym dane
części mózgu pracują w tym samym rytmie, jest bardzo istotna. Umożliwione jest wówczas
osiąganie maksimum i minimum pobudzenia w tym samym czasie, dzięki czemu sprawniej
przekazywane są pobudzenia między półkulami mózgowymi. Mogą one wówczas
prawidłowo ze sobą współpracować w odtwarzaniu zapamiętanej osoby, czy treści. Każda z
półkul zapamiętuje w odmienny sposób. Lewa odpowiedzialna jest za myślenie logiczne,
racjonalne i za procesy werbalne. Prawa  za myślenie całościowe (holistyczne), intuicyjne,
za skojarzenia i wyobraz
nię. Dotyczy to zarówno prawo- jako i leworęcznych osób.
Biofeedback 23
Ryc. 6. Funkcje półkul mózgowych [17].
Wysoka synchronizacja międzypółkulowa oznacza występowanie dwóch fal w dwóch
częściach kory mózgowej, które osiągają swoje natężenie maksymalne oraz natężenie
minimalne w tym samym czasie. Możliwe jest wtedy przekazywanie impulsu z neuronu do
neuronu bez żadnych przeszkód. Informacja zawarta w impulsie na pewno dotrze. Jeśli z kolei
synchronizacja jest niska, impuls wygenerowany z jednego neuronu może nie zostać przyjęty
przez drugi neuron, ponieważ on może znajdować się wtedy w fazie przeciwnej. Impuls
zaniknie, a informacja w nim zawarta będzie bezpowrotnie utracona. Jednak niska
synchronizacja pozwala na szybsze przenoszenie uwagi z tematu na temat oraz zwiększa
podzielność uwagi [29].
Wszystkie składowe fal mózgowych są zawsze wytwarzane, ale przewagę pewnych
pożądanych fal mózgowych można uzyskać wysiłkiem woli i systematycznym treningiem.
Produkcja pewnych pożądanych fal i redukcja niepożądanych jest istotą treningu
neurofeedback.
Czynność bioelektryczna mózgu jest ostatecznie dojrzała około 18 roku życia i do 50
roku życia utrzymuje się na względnie stałym poziomie.
W 1920 roku niemiecki psychiatra Hans Berger uzyskał pierwszy zapis
elektroencefalogramu człowieka - rytm alfa. Od tego czasu odkryto pięć zakresów fal
mózgowych, które nazwano greckimi literami alfabetu zgodnie z chronologią ich odkrywania:
Biofeedback 24
alfa, beta, theta, delta i gamma.
Fale beta ² wystÄ™pujÄ… w czÄ™stotliwoÅ›ci miÄ™dzy 14 a 30 Hz. MajÄ… charakter rytmiczny,
dlatego też mogą być mylone z czynnościowymi potencjałami mięśniowymi. Rozróżnia je
fakt, iż fale beta trwają krócej.
Wahania amplitudy fal beta są dosyć duże. Z reguły nie przekraczają jednak 20
mikrowoltów. Największe rejestruje się w okolicy centralnej płata czołowego (okolica
czuciowo  ruchowa), ale można je również zarejestrować w innych okolicach, jak np. w
odprowadzeniach ciemieniowych i potylicznych, gdzie fale beta nakładają się na fale alfa
[15]. Zwiększenie amplitudy beta można uzyskać pod wpływem niektórych leków (np.
barbituranów  leków nasennych czy leków trójpierścieniowych przeciwdepresyjnych).
Przejawia się również pod wpływem senności, ale może to być spowodowane zmniejszeniem
amplitudy innych rytmów, więc jest to zwiększenie złudne. Fizjologiczne obniżenie
amplitudy następuje pod wpływem bodz
ców kinestetycznych (ruchowych).
Przyjmuje się, że fale beta są wyrazem desynchronizacji bioelektrycznej czynności
kory mózgowej i zwiększają się po otrzymaniu bodz
ców z zewnątrz blokujących rytm alfa
[20]. Rytm beta można przyblokować, albo całkowicie wyciszyć aktywnością ruchową [15].
Aktywność beta wykazuje pewną różnicę w aktywności w półkuli lewej i prawej. Po
stronie zmienionej chorobowo występuje zmniejszony, bądz
podwyższony rytm amplitudy.
Powodem zmniejszonego może być udar lub zbieranie się płynu podtwardówkowego,
zwiększonego  stan po kraniotomii lub rozrost guza.
Fale beta występują i dominują w stanie przytomności umysłu, gdy nie śpimy i
odbieramy otoczenie wszystkimi zmysłami. W tym stanie przeżywamy wszystkie emocje
związane z życiem codziennym  złość, radość, strach, zaskoczenie, zadowolenie, itp.
PojawiajÄ… siÄ™ po przebudzeniu i otwarciu oczu, w momencie ustÄ…pienia fal alfa.
Ryc. 7. Fale beta [37].
Zakres fal beta dzieli się na niskie, średnie i wysokie. Niska beta oscyluje w granicach
Biofeedback 25
13 - 15 Hz. Nazywana jest rytmem sensomotorycznym (falami sensomotorycznymi, SMR,
falami czuciowo  ruchowymi). W 1971 roku wykrył je Sterman i udowodnił, że
wzmacniając fale SMR wpływa się łagodząco na objawy epilepsji i podwyższa zdolność
organizmu do zachowania homeostazy.
Niska SMR może być przyczyną ADD  brakiem zdolności skupienia uwagi, a
wysoka  dużą czujnością i wyciszeniem, dlatego też przy nadpobudliwości podwyższa się
zakres niskiego beta poprzez hamowanie ruchów lub zastosowanie neurofeedbacku w celu
uporządkowania deficytów uwagi.
Środkowa beta znajdujące się w granicach 15  18 Hz nazywana jest również beta 1.
Wprowadza umysł w stan najwyższego skupienia, co ułatwia w sposób szybki i logiczny
rozwiązywać zadania i pracować z pełną uwagą. Jest najczęściej używana w neurofeedbacku
w leczeniu ADD, w niwelowaniu kłopotów z koncentracją i pamięcią. Pomaga w
przygotowaniach do egzaminów, zawodów sportowych, olimpiad i występów publicznych.
Zwiększa umysłowe zdolności, usprawnia koncentrację i pomaga w panowaniu nad
emocjami, a nawet przyczynia się do podwyższenia ilorazu inteligencji IQ.
Wysokie beta (beta 2) znajduje się w paśmie powyżej 18 Hz. Objawia się
podwyższonymi stanami emocjonalnymi, takimi jak zdenerwowanie, irytacja, ekscytacja, ale
z bardzo dobrą działalnością umysłową w zakresie planowania, pozwiązywania faktów, czy
obliczeń matematycznych. Trenowanie pasma wysokie beta może potęgować pobudzenie, ale
również indukować raz
ność.
Rytm alfa ą jest głównym rytmem podstawowym prawidłowego EEG osoby dorosłej.
U zdrowego człowieka występuje w zakresie częstotliwości 8 - 13 Hz i zmiennej amplitudzie
od 40 do 100 mikrowoltów, najczęściej nie przekraczającej 50 mikrowoltów. Rejestruje się ją
głównie z okolicy potylicznej, gdzie jej amplituda jest najwyższa. Pojawia się po zamknięciu
oczu, przed zaśnięciem i zaraz po przebudzeniu się, również podczas medytacji, głębokiego
zamyślenia i skupienia. Z kolei znika podczas wysiłku umysłowego lub przy otwarciu oczu i
zadziałaniu na nie światła. Niska częstotliwość oraz wyższe napięcie fal alfa sugerują dużą
synchronizację między półkulami, głównie pól homologicznych, oraz stan relaksu osoby
badanej. Blokowanie rytmu alfa jest wyrazem rozregulowanej aktywności bioelektrycznej
zachodzącej pod wpływem koncentracji umysłowej lub stymulacji czuciowej.
Czynność alfa jest zwykle mniej lub bardziej symetryczna, często jednak występuje
większa amplituda nad półkulą niedominującą. Można przyjąć w tym wypadku stosunek 2:1.
Większy stosunek może wiązać się z występującym procesem patologicznym, lub może być
wynikiem niepoprawnego umieszczenia elektrod.
Biofeedback 26
Pomimo tego, iż czynność alfa jest z reguły maksymalna w okolicach potylicznych,
często przechodzi również na przyległe obszary skroniowe tylne i ciemieniowe podczas
badania.
Jeśli częstotliwość alfa zwiększa się po otwarciu oczu przez pacjenta i utrzymuje się
przy oczach otwartych, lub też pojawia się tylko przy otwartych oczach, najbardziej
prawdopodobną przyczyną jest senność. Takie cechy zapisu mogą czasem występować u
pacjentów z otępieniem. U niektórych zdrowych osób w stanie czuwania nie pojawia się w
ogóle rytm alfa lub w bardzo znikomym procencie zapisu. To zjawisko nie ma znaczenia
klinicznego i występuje u około 5% populacji. Jeśli pacjent jest napięty rytm alfa może się nie
zarejestrować. W tym przypadku czynność alfa może się pojawić podczas hiperwentylacji,
kiedy pacjent bardziej siÄ™ rozluz
ni. Jednak brak czynności alfa po jednej stronie zawsze
oznacza patologię. U osób starszych zwykle spowodowana jest przebytym udarem, a u
młodszych towarzyszy uszkodzeniu mózgu.
Istnieje kilka procesów prowadzących do zmniejszenia częstotliwości rytmu alfa, np.
pod wpływem działania leków (fenytoiny lub leków psychotropowych), we wczesnej fazie
otępienia, przy wzrost ciśnienia śródczaszkowego, niedoczynności tarczycy oraz przy
schorzeniach metabolicznych, takich jak niewydolność wątroby.
Stan alfa można podzielić na niski oraz wysoki. Stan niski oscyluje w granicach 8 - 10
Hz wprowadzając w stan równowagi oraz wewnętrznej świadomości. Z kolei stan wysoki
między 10 - 13 Hz sprzyja skupianiu się, oraz łączeniu ciała i umysłu w jedna całość.
Wprowadzenie w stan alfa pozwala na pełny dostęp do obydwu półkul mózgowych,
co ułatwia przyswajanie wiedzy oraz zwiększa kreatywność. Z tego powodu wykorzystywana
jest w technikach szybkiego uczenia się. Można ją nazwać bramą do głębszych stanów
świadomości.
Badania przeprowadzone przez Hardta i Kamiya w 1978 roku udowodniły, że wzrost
fal alfa obniża poziom lęku i podnosi wydolność psychiczną, co w póz
niejszych latach
potwierdzili inni naukowcy w niezależnych badaniach. Watson w tym samym roku
opublikował pracę, w której stwierdził, iż efekty treningu fal alfa utrzymują się ok. 18
miesięcy. W 2001 roku Putnam w treningu neurofeedbacku wzmocnił fale alfa przy otwartych
oczach, co spotęgowało częstotliwość tych fal oraz osłabiło fale theta. Zasugerował jego
przydatność jako profilaktykę wypalenia psychicznego.
Biofeedback 27
Ryc. 8. Fale alfa [37].
Fale theta ¸ wystÄ™pujÄ… w czÄ™stotliwoÅ›ci 4  7 Hz i posiadajÄ… amplitudÄ™ do 100
mikrowoltów, co oznacza, że towarzyszą nam podczas snu. W tym stanie podświadomości
można tylko funkcjonować podczas głębokiej medytacji i maksymalnej koncentracji, gdzie
możliwy jest dostęp do pełnej pamięci mózgu poprzez odizolowanie się od świata
zewnętrznego i skupienie się na wnętrzu, oraz będąc w szoku, gdy jesteśmy w stanie
wygenerować podprzyrodzone siły. Będąc w głębokiej medytacji możliwe jest dostąpienie
takich wizji jak projekcje astralne (doświadczenia pozacielesne), telepatia, świadome śnienie i
nieświadome rozwiązywanie problemów. Fale theta pojawiają się, gdy człowiek przechodzi z
czuwania w sen, wtedy fale alfa zanikają. W tym momencie często pojawiają się tzw.
hipersynchronie hipnagogiczne, czyli krótkotrwałe występowanie fal wysokonapięciowych i
wysokich wskaz
ników synchronizacji. W tym właśnie stanie generują się krótkie marzenia
senne, iluzje, ale przy zachowaniu pełnej świadomości, co czasem daje efekt jakiegoś
odkrycia, przebłysku jakieś myśli rozwiązującej problem. Ten stan można wytrenować.
Według badań przeprowadzonych w 1974 roku przez Beatty i w 1993 przez O'Halon i
Kelly obniżenie udziału fal theta wpływa na zmniejszenie popełnianej liczby błędów w pracy
[27].
Fale theta powinny być zlokalizowane symetrycznie. Jeśli tak nie jest, może to
wskazywać na uszkodzenia strukturalne mózgu (oponiaki, udar, glejaki), ale nie tak poważne,
jak w kwestii zaburzeń fal delta.
U dzieci występuje rozsiana lokalizacja fal z dominującym charakterem, co nie
wskazuje na żadną patologię. Z wiekiem ilość fal zmniejsza się, aż w wieku podeszłym
znowu wykazujÄ… rozsianÄ… lokalizacjÄ™, ale bez dominujÄ…cego charakteru [15].
Zaobserwowany nadmiar fal theta w płacie czołowym tłumaczy problemy z
koncentracją i skupieniem uwagi u osób z ADD i ADHD. Jest też jednym z objawów depresji
i epilepsji. Dlatego też panowanie nad falami theta usprawnia proces uczenia się i zwiększa
kreatywność. Pozwala na odzyskiwanie materiału ukrytego w nieświadomości, zredukować
Biofeedback 28
stres, pobudzić intuicję oraz percepcję pozazmysłową [20]. Nasilone występowanie fal theta,
jaki i delta może być spowodowane przyjmowaniem leków neuroleptycznych (pochodnych
fenotiazyny), które hamują występowanie fal alfa i beta.
Fale theta biorą swój początek w hipokampie generującym elektryczną aktywność,
która jest odpowiedzialna za pamięć i kojarzenie. Towarzysząc nam przez większą część snu
przyswaja i utrwala wiedzę, dlatego też fale theta uważane są za klucz do pamięci i nauki.
Fale theta z falami delta nazywane sÄ… falami wolnymi [15].
Po zapadnięciu w głęboki sen fale theta ustępują miejsca falom delta.
Ryc. 9. Fale theta [37].
Fale delta ´ znajdujÄ… siÄ™ na czÄ™stotliwoÅ›ci od 0.5 do 4Hz i przekraczajÄ… amplitudÄ™ 100
mikrowoltów. Są mocno zsynchronizowane i najwolniejsze ze wszystkich fal mózgowych,
dlatego też towarzyszą głębokiemu snu, kiedy nic się nie śni i śpiący znajduje się w pełnej
nieświadomości. W tym właśnie czasie organizm regeneruje się i uwalnia do krwi hormon
wzrostu (GH), hormon sterydowy DHEA (prawdopodobnie odpowiedzialny za spowalnianie
procesów starzenia się) oraz melatoninę odpowiedzialną za regulację dobowego cyklu snu i
czuwania oraz  zegara biologicznego . Zmniejsza siÄ™ poziom kortyzolu  hormonu kory
nadnerczy popularnie nazywanego hormonem stresu.
Zarejestrowanie fal delta podczas czuwania osoby dorosłej oznacza występowanie
zmian patologicznych w mózgu. Im wyższa częstotliwość, tym cięższe uszkodzenie. Jednak u
dzieci nie oznaczają one żadnych nieprawidłowości, jak również u młodzieży w płacie
potylicznym i osób starszych w okolicach skroniowych w niewielkiej ilości.
W skutek treningu neurofeedback fal delta uzyskuje się bardzo głębokie odprężenie
oraz senność.
Biofeedback 29
Ryc. 10. Fale delta [37].
Fale gamma zostały odkryte niedawno, dlatego nie ma jeszcze żadnych
szczegółowych prac na ich temat. Niektórzy naukowcy uważają je za fale o najwyższej
częstotliwości. Ponieważ nie skonkretyzowano jeszcze danych, częstotliwość ich
występowania wg jednych z
ródeł wynosi od 30 do 200, czy nawet 500 Hz, a wg innych od 36
do 44 Hz. Rozlokowane są na całym obszarze mózgu, jako jedyne fale mózgowe.
Prawdopodobnie odpowiadają za przeżywanie bardzo silnych emocji, integracyjne myślenie
oraz procesy skojarzeniowe.
Nie opublikowano jeszcze artykułów na temat skutków terapią neurofeedback. Uważa
się jedynie, iż podnoszą wydajność pracy twórczej i umysłowej, co wskazuje na wielka
przydatność w procesie nauki.
Ryc. 11. Fale gamma [37].
W zapisie EEG mogą występować fale patologiczne  iglice i fale ostre. Ich obecność
w połączeniu, lub bez z falami wolnymi wskazuje na wyładowania padaczkowe.
Fale ostre, to przejściowe zjawiska o zmiennej amplitudzie. Mogą występować z falą
delta i theta.
Iglice, to wyładowania o różnorodnej amplitudzie i podobnie jak fale ostre, mogą
występować z falami wolnymi [15].
Biofeedback 30
Ryc. 12. Obraz fal patologicznych [15].
Biofeedback 31
5.3. Wpływ neurofeedbacku na układ nerwowy
Układ nerwowy, na który składa się mózg, rdzeń kręgowy i nerwy zawiaduje całym
organizmem. Dla prawidłowego funkcjonowania potrzebuje niezakłóconego przepływu
informacji między mózgiem a efektorami. Nazywa się to biologicznym sprzężeniem
zwrotnym (biofeedback). Jest to fizjologiczny neuromechanizm kontrolujący poprawność
wykonywania zadania oraz służący do korekty. Razem z układem sterującym tworzy układ
regulujący. Znajduje się on w samym narządzie albo w narządzie nadrzędnym  ośrodkowym
układzie nerwowym, czy gruczołach wydzielania wewnętrznego. Jednym ze sposobów
regulacji jest przenoszenie sygnałów bioelektrycznych w układzie nerwowym
autonomicznym i somatycznym. Sieć neuralna układu autonomicznego może działać
niezależnie od sieci neuralnej somatycznego OUN. Jednak neurony przedzwojowe otrzymują
impulsy aferentne z nadrzędnych ośrodków AUN, które są pod władaniem impulsów z kory
mózgowej. Takie wpływy mogą mieć miejsce podczas stresu, czy nagłych sytuacji
emocjonalnych. Kiedyś sądzono, iż AUN jest niezależny od woli człowieka. Jednak ostatnie
obserwacje kliniczne temu zaprzeczają. Człowiek poprzez odpowiedni trening może dowolnie
regulować funkcje autonomiczne, takie jak perystaltykę jelit, czy rytm serca. Na zasadzie
prób i błędów uczy się rozróżniać stany fizjologiczne swojego organizmu i wpływać na nie.
Osoby po udarach, czy urazach czaszkowych, które utraciły funkcje ruchowe, poprzez trening
umysłowy  wyobrażanie sobie ruchu kończyną niesprawną, są w stanie aktywować ruch.
Dzieje się tak dlatego, że ruch niesprawną kończyną może być zastąpiony sygnałem
wzrokowym wyświetlanym na ekranie, czyli jeden sygnał może być zastąpiony innym
sygnałem. W tym przypadku sygnał kinestetyczny sygnałem wzrokowym. Efekt pracy
pacjenta jest rejestrowany na monitorze elektroencefalografu, który wykazuje zamienne
obniżanie się amplitudy fal alfa i beta, co świadczy o aktywowaniu neuronów mózgowych
[7].
Obecne badania nad wpływem treningu biofeedback EEG na mechanizmy regulacyjne
w OUN wykazują, iż neuromodulacja wytwarzana przez EEG powoduje zmiany potencjałów
błonowych neuronów obniżając lub zwiększając ich reakcję na nadchodzące pobudzenia. W
efekcie dochodzi do zmian długotrwałych, a nawet trwałych pobudliwości systemów
regulacyjnych. Taka możliwość zaszła dzięki mechanizmom powstawania długotrwałych
wzmocnień synaptycznych (LTP  long term potentiation). Utworzyły się połączenia
neuralne, które mogą przechowywać pobudzenia nawet kilka miesięcy tworząc pamięć
krótkotrwałą. Aby stały się one pamięcią długotrwałą muszą zostać w nią przekształcone w
Biofeedback 32
procesach integracji. Neurofeedback ma w tym swój udział, gdyż bezpośrednio oddziałuje na
te mechanizmy neuroregulacyjne poprzez regulację częstotliwości fal mózgowych. Modulując
częstotliwość fal w poszczególnych obszarach mózgu przywraca prawidłowe mechanizmy
regulacyjne w OUN. Dzięki temu staje się możliwe odwrócenie zmian patologicznych
zachodzących w mózgu, utrudniających życie pacjentom i przywrócenie prawidłowego rytmu
mózgowego.
Fale mózgowe powstają w 2 miejscach: w układzie przegrody i hipokampie w
połączeniu z płatami czołowymi i wzgórzem oraz w układzie wzgórzowo  korowym. Część
informacji docierających do mózgu przechodzi do układu siatkowatego pnia mózgu, gdzie są
przetwarzane i przesyłane do wzgórza. W nim odbywa się selekcja informacji zanim zostaną
przekazane do kory mózgowej. Wzgórze nadaje rytm korze poprzez wywieranie
neuromodulacyjnego wpływu na komórki kory. Generuje wszystkie fale mózgowe oraz
reguluje poziom czuwania mózgu. Neuromodulacja zachodzi dzięki neuroprzekaz
nikom
pobudzajÄ…cym (kwas glutaminowy, acetylocholina, noradrenalina, histamina i serotonina)
oraz hamującym (glicyna i kwas gamma  aminomasłowy).
Drugi układ regulująco  generujący fale mózgowe to układ przegrody i hipokamp z
płatem czołowym i wzgórzem. Hipokamp wytwarza 3 fale: rytmiczne fale wolne zbliżone do
zakresu theta, fale delta oraz LIA. W badaniach stwierdzono, iż hipokamp tłumi przepływ
informacji czuciowej podczas generacji theta, co powoduje stan senności lub sen. Dzieje się
to za sprawą zwalniania i synchronizacji kory mózgowej. Jednocześnie w tym właśnie stanie
zachodzi czynność LTP, szczególnie w korze przedczołowej, co prawdopodobnie jest
dowodem na przetwarzanie pamięci krótkotrwałej w długotrwałą.
Impulsacja pochodząca z kory przedczołowej przechodząca przez przegrodę do
hipokampa powoduje jego pobudzenie, a to z kolei  otwiera drogę dla przepływu bodz
ców z
obwodu do mózgu przez hipokamp, układ siatkowaty i wzgórze. Wywołuje to stan
wzbudzenia i czujności całej kory mózgowej i z tego właśnie powodu układ ten uważany jest
za czołowa strukturę zarządzającą koncentracją, czuwaniem, uwagą i pamięcią.
Wymienione wyżej struktury połączone są ze sobą pętlami sprzężeń zwrotnych
działających hamująco lub pobudzająco przez neuroprzekaz
niki. Dlatego też jakiekolwiek
zakłócenia mogą zachwiać homeostazę każdej struktury. Jednym z najbardziej destrukcyjnych
czynników jest stres. Destabilizuje on funkcjonowanie całego mózgu. Aby przywrócić
prawidłowe funkcjonowanie zaburzonej homeostazy można zastosować technikę
neurofeedback. Zwiększa ona stabilność pętli sprzężeń zwrotnych w mózgu, usprawnia
kontrolę równowagi organizmu, poprawia szybkość reakcji na bodz
ce i chroni przed
Biofeedback 33
desynchronizacją mózgową. Neurofeedback jest  mechanizmem naprawczym
przywracającym odpowiednią częstotliwość, w celu odbudowy prawidłowych regulacji. Jest
on treningiem bezpiecznym, nieinwazyjnym, opartym na technice samoregulacji [24].
Człowiek wykorzystuje tylko 5 do 10% możliwości swojego mózgu. Trening
neurofeedback uczy, w jaki sposób zwiększać te możliwości. Poprawia on synchronizację
(koherencję) między półkulami, która jest bardzo istotna w toku uczenia się i wykonywania
czynności. Chociaż człowiek w ciągu dnia używa obu półkul mózgowych, to zawsze jedna
jest bardziej aktywna i dominuje nad drugą. Z tego też powodu mamy głównie dostęp do tego,
czym dysponuje aktywniejsza półkula, z pominięciem możliwości tej drugiej.
Zsynchronizowanie pracy obu półkul ma miejsce tylko dwa razy w ciągu doby - rano po
przebudzeniu i wieczorem, gdy zasypiamy. Z reguły trwa to kilkudziesięciu sekund do kilku
minut, po czym nieświadomie przechodzimy do innego stanu (zasypiamy albo rozbudzamy
siÄ™).
Synchronizację można osiągnąć wchodząc w stan alfa, czyli stan głębokiego relaksu.
Mózg staje się wtedy bardziej chłonny i łatwiej przyswaja nowe wiadomości, zwiększa się
jego kreatywność, a nawet możliwe jest sterowanie zachowaniami nieświadomymi, np.
kontrola nałogów. Synchronizacja następuje poprzez pobudzenia neuronów. Im większa ilość
zostanie aktywowana w krótkich odstępach czasowych, tym potencjały będą wyższe.
Desynchronizacja występuje, gdy pobudzenia neuronów nie występują równocześnie i
dochodzi do nie sumowania się. Następuje wówczas wyładowanie potencjałów o małej
amplitudzie, ale dużej częstotliwości [6].
Pozostałe niewykorzystane 90% teoretycznie można aktywować, jeśli praca półkul
będzie zsynchronizowana i nie pozostanie w ciągłym stanie beta, tylko przejdzie w stan alfa.
Teoretycznie, ponieważ nie udokumentowano jeszcze przypadku pełnego 100%
wykorzystania możliwość mózgu. Praktycznie poprzez trening neurofeedback można
zwiększyć pracę mózgu do 30% [21].
Biofeedback 34
5.4. Przebieg treningu neurofeedback
Osoba poddawana treningom neurofeedback uczy się panowania nad własnymi falami
mózgowymi. Odbywa się to na zasadzie biologicznego sprzężenia zwrotnego. Czujniki
przyklejone do skóry głowy odbierają aktualne fale mózgowe, przekazują je do urządzenia
EEG, gdzie sÄ… wzmacniane i przedstawiane w postaci np. gry wideo. Pacjent koncentrujÄ…c siÄ™
tylko na obrazie, steruje grą nie używając dodatkowych urządzeń, tylko swojego umysłu.
Uczy się w ten sposób sterowania własnymi falami mózgowymi.
Przed przystÄ…pieniem do treningu przeprowadzany jest wywiad oraz osoba poddawana
jest nieinwazyjnemu badaniu elektroencefalografem, aby uzyskać obraz fal mózgowych.
Pacjent na badanie powinien przyjść wyspany i po posiłku. Powinien mieć umyte włosy, bez
kosmetyków utrwalających fryzurę. Przed badaniem nie może przyjąć żadnych leków
pobudzających, czy uspokajających, nie może też wypić napoi zawierających kofeinę.
Badanie wykonuje się w pozycji siedzącej lub leżącej. Do skóry głowy przykleja się 19 lub
więcej elektrod (zgodnie z Międzynarodową Federacją Neurofizjologii Klinicznej  IFCN 10-
20) pokrytych żelem dla lepszego przewodnictwa, w odpowiednich miejscach. W trakcie
badania pacjent powinien pozostać w bezruchu, ponieważ jakiekolwiek poruszenie, nawet
gałkami ocznymi, powoduje zakłócenie odbioru fal (powstanie artefaktów). Czas badania
wynosi około kilkudziesięciu minut. Osoby, które nie potrafią pozostać w bezruchu,
poddawane sÄ… badaniu w czasie snu.
Ryc. 13. Rozmieszczenie i nazewnictwo 64 miejsc na głowie dla elektrod do rejestracji
czynności EEG. Miejsca oznaczone kolorem czerwonym oznaczają układ 10  20 [7].
Biofeedback 35
Schemat 10  20 oznacza 10 i 20-procentowe odcinki odległości między punktami
kraniometrycznymi odmierzanymi taśmą krawiecką na głowie. W płaszczyz
nie czołowej
między punktami przed usznymi (wyczuwalne zagłębienie przy skrawkach małżowin
usznych). W płaszczyz
nie strzałkowej między guzowatością potyliczną zewnętrzną (INION)
a środkiem szwu czołowo  nosowego (NASION). W płaszczyz
nie poprzecznej między
leżącymi w linii środkowej miejscem frontal (F a F ) na kości czołowej a occipitis (O a O )
p1 p2, 1 2
na kości potylicznej. Punkty kraniometryczne określane są pierwszymi literami nazw
anatomicznych okolic kory mózgowej. Przypisywane są im numery - parzyste po prawej
stronie głowy, a nieparzyste po lewej [7]:
lð F  frontal lobe  punkt czoÅ‚owy
lð T  temporal lobe  punkt skroniowy
lð C  central and sensorimotor cortex  punkt centralny i kory czuciowo - ruchowej
lð P  parietal lobe  punkt ciemieniowy
lð O  occipital lobe  punkt potyliczny [3].
Ryc. 14. Rysunek po lewej pokazuje rzut z góry ułożenia elektrod, a po prawej  strony lewej.
F  anterior ventral medial (profrontal cortex), F  anterior dorsal medial (prefrontal
pz z
cortex), C  central dorsal medial (somatosensory/motor cortex), P  posterior dorsal medial
z z
(parietal lobe), O  posterior ventral medial (occipital lobe), vertex  środek, NASION 
z
szew czołowo  nosowy, INION  guzowatość potyliczna zewnętrzna [3].
Pierwszy punkt F znajduje się od NASION o 10% odległości pomiędzy NASION a
pz
INION. Drugi punkt F znajduje się od F o 20% odległości pomiędzy nimi i analogicznie
p pz
Biofeedback 36
reszta punktów. Dodatkowe punkty umiejscawiane pomiędzy podstawowymi z układu 10 
20 określane są układem 10-procentowym i znajdują się w połowie długości standardowych.
Procentowe mierzenie odległości pomiędzy punktami pozwala na ułożenie elektrod w tej
samej odległości na każdej głowie, bez względu na jej wielkość.
Czujniki przyklejone do skóry głowy odbierają elektryczną aktywność mózgu,
wzmacniają ją około milion razy do amplitudy 50 mikrowoltów i przekazują do urządzenia
EEG, które zapisuje ją w postaci analogowej lub cyfrowej. Fale przedstawiane są w postaci
falistych linii, które drukowane są na papierze. Zapis analogowy wypierany jest obecnie przez
zapis cyfrowy, który jest o wiele dokładniejszy. Lekarz oglądający zapis na papierze jest w
stanie zauważyć tylko poważne zaburzenia w zapisie, tj. wyładowania padaczkowe, guzy
mózgu, zwolnienie/przyspieszenie czynności mózgu, nie dostrzegając zaburzeń koncentracji i
funkcji poznawczych, których  gołym okiem nie widać. Lepszym sposobem jest
wykorzystanie QEEG, czyli możliwości komputera do analizy ilościowej EEG. Analityczne
oprogramowanie dostarcza o wiele więcej informacji o stanie czynności bioelektrycznej
mózgu niż samo badanie jakościowe EEG. Jest w stanie wychwycić i zdefiniować każdą
nieprawidłowość w pracy mózgu [18].
Analiza QEEG wykorzystywana jest do ustalania treningów neurofeedback na
podstawie wychwyconych nieporządków pracy mózgu i do ich kontroli, ponieważ istnieje
możliwość trwałego zapisu mapy do póz
niejszych porównań. Analiza ta nazywana jest
mapowaniem mózgu (brainmapping). Polega na przekształceniu wartości liczbowej na obraz i
umieszczeniu jej na płaszczyz
nie odwzorowującej powierzchnię głowy. Zostaje w ten sposób
uzyskany obraz rozkładu mocy lub amplitud czynności bioelektrycznej mózgu [33].
Warunkiem uzyskania jak najdokładniejszych map jest potrzeba wykonania bardzo dobrego
badania EEG i wyeliminowanie artefaktów  zakłóceń zaburzających prawdziwy obraz. Do
zakłóceń zalicza się ruszanie gałkami ocznymi, zaciskanie szczęki, poruszanie ciałem,
przełykanie śliny,bicie serca, itp. Ważne jest również, aby oceny dokonał doświadczony
lekarz [23].
Biofeedback 37
Ryc. 15. Schemat procesu pomiarów potencjałów wywołanych ze skalą kolorów
odpowiadających odpowiednim wartościom [33].
Typowe QEEG otrzymywane jest z ułożenia 19 elektrod wg układu 10-20. Obszar
pomiędzy tymi punktami pozbawiony jest danych pomiarowych. Po uzyskaniu danych z
elektrod, technik EEG usuwa artefakty i uzyskuje czyste dane, które są przetwarzane przez
oprogramowanie normatywnej bazy danych.
Ryc. 16. Obraz mapy mózgu. Tym samym kolorem oznaczone są na podstawie punktów
pomiarowych zinterpolowane płaszczyzny posiadające zbliżone do siebie wartości
potencjałów napięciowych [33].
Biofeedback 38
Oprogramowanie normatywnej bazy danych interpretuje dane przez analizÄ™
statystyczną. Krzywa rozkładu normatywnego jest określona przez różne właściwości, w tym
matematyczne odchylenia standardowe. Pacjenci często różnią się od siebie jednym lub
więcej odchyleniami standardowym od normy w odniesieniu do mocy, koherencji i asymetrii
w jednym lub kilku obszarach kory mózgowej. By móc zrozumieć mapowanie mózgu,
posiadanie wiedzy i znajomość statystyk z tego zakresu nie jest konieczne. Ale jest potrzebne,
aby zrozumieć terminologię używaną do stworzenia takiej mapy.
Oprogramowanie normatywnej bazy danych porównuje dane pacjenta do danych
innych osób z tej samej próbki populacji i jest wykorzystywane do procesów
diagnostycznych. Odkryto również specyficzne oznaczenia QEEG łączące się z zaburzeniami
występującymi w ADD, ADHD, zaburzeniach nauki, demencji, schizofrenii, depresji,
zaburzeniach lękowych, alkoholizmie, narkomanii, urazach głowy, czy epilepsji.
Zakodowane kolory mapy mózgu identyfikują się z obszarami mózgu będącymi poza
normami i kwalifikującymi się do treningu. Dokładna interpretacja mapy wymaga
zrozumienia terminologii mapy i znajomości występowania potencjalnych zaburzeń.
Pacjentowi poddawanemu treningowi neurofeedback umieszcza siÄ™ elektrody na
uszach i na głowie. W przypadku treningu uogólnionego - całego mózgu, elektrodę umieszcza
się w miejscu C , tylko prawej półkuli w C , a lewej w C . Umiejscowienie elektrod nad korą
z 4 3
sensomotoryczną jest miejscem bezpiecznym i najlepszym, ponieważ kora posiada liczne
połączenia ze wzgórzem, które jest kluczowym miejscem dostępu do mózgu. Trenowanie
pozostałych punktów niż wyżej wymienionych należą do treningu specyficznego.
Występują dwa rodzaje treningu neurofeedback  system jedno- i dwukanałowy.
Jednokanałowy aparat EEG zapisuje jeden surowy sygnał i rozdziela go na części za pomocą
elektronicznych filtrów. Dane są nabywane z usytuowanych elektrod na skórze głowy
zgodnie z układem 10 - 20. Bardzo ważne jest dokładne ułożenie elektrod. Zapisywanie
jednokanałowym systemem wymaga przyklejenia na głowie trzech oddzielnych przewodów,
ponieważ każdy z nich na pełnić inne funkcje. Jedna elektroda jest uziemieniem i może być
umocowana na małżowinie usznej lub innym dogodnym miejscu na głowie. Pozostałe dwie
wymagajÄ… danych i nazywane sÄ… elektrodami aktywnymi. Obie sÄ… zasadniczo takie same,
chociaż jedna z nich nazywana jest referencyjną. Istnieją dwa sposoby umieszczania
elektrody referencyjnej (rys.17). Jednym z nich jest umieszczenie jej na małżowinie usznej, a
drugim  na głowie. Referencyjne (monopolarne) ułożenie, to umieszczenie tylko jednej
elektrody aktywnej na głowie. Elektroda referencyjna z reguły przyklejana jest do jednej
małżowiny, a uziemienie do drugiej. Teoretycznie, umocowanie referencyjne świadczy o
Biofeedback 39
wartości bezwzględnej, ponieważ referencyjne ułożenie na uchu uważane jest za neutralne lub
o wartości zero. Wielu klinicystów umieszcza elektrodę referencyjną na uchu po tej samej
stronie, po której umieszczana jest elektroda na głowie. Jeśli elektroda aktywna znajduje się
na linii Z (C , P , F , itp.), wtedy elektrody referencyjne mogą być umieszczone na obu
z z z
małżowinach.
Montaż referencyjny ma jedną dużą wadę: jest najbardziej czuły na ruchy mięśni i
zanieczyszczenia małżowiny usznej. Każdy ruch twarzy pacjenta może przyczynić się do
znacznego zniekształcenia zapisu EEG.
Montaż bipolarny (sekwencyjny) oznacza, że elektroda referencyjna i aktywna są
przyklejone na skóry głowy, a uziemienie na jednej z małżowin usznych. Montaż bipolarny
(dwubiegunowy) nie będzie przynosił bezwzględnych wartości, ale jest bardziej odporny na
ruchy mięśni, niż monopolarny.
Montaż bipolarny łączy jednocześnie dwa regiony mózgu. Stąd dwa oddzielne regiony
są powoływane to tego samego zadania neuronalnego, co zwiększa świadomości o wzajemnej
reprezentacji w mózgu.
Ryc. 17. Trening jednokanałowy: monopolarny lewej połowy mózgu (A , A C ) i bipolarny
1 2, 3
całego mózgu (A , C , F ). R  reference, A  active, G  ground [3].
2 z z
Dwukanałowy system treningu wymaga dwóch niezależnych surowych sygnałów
EEG do planowanego treningu lub oceny. Każdy kanał posiada własny komplet filtrów, który
rozkłada EEG na pasma częstotliwości. System ten jest jest bardziej wszechstronny niż
Biofeedback 40
system jednokanałowy. Potrafi porównywać i trenować dwie części mózgu równocześnie, z
racji tego, iż mózg jest systemem, a obszary nie działają niezależnie.
Każdy kanał posiada własny komplet elektrod  dwie elektrody aktywne i wspólną
elektrodę uziemienie (ryc. 18). Elektrody z reguły umieszcza się kontralateralnie, chociaż
możliwe jest również umieszczenie obu kompletów elektrod na tej samej półkuli mózgowej.
W treningu dwukanałowym można wykorzystać oba sposoby montażu jednocześnie, np.
referencyjny sposób jest typowy dla synchronizacji półkulowej, a bipolarny dla treningu
asymetrycznego.
Dwukanałowy system treningu jest prawdopodobnie lepszy od jednokanałowego w
sytuacji, gdy chcemy usprawnić ogólną pracę mózgu [3].
Ryc. 18. Trening dwukanałowy. R  reference, A  active, G  ground [3].
Urządzeniem odbierającym fale mózgowe jest komputer. Pacjent w pozycji siedzącej,
nie poruszając się, ani nie mówiąc obserwuje komputer. Komputer przetwarza sygnał z
mózgu i przedstawia go w postaci gry trójwymiarowej, a dokładniej w postaci, np.
poruszającego się roweru, samochodu, czy samolotu, którym pacjent steruje poprzez fale
mózgowe, bez klawiatury i joysticka. W ten sposób powstaje sprzężenie zwrotne  pacjent
widzi efekt pracy swoich fal mózgowych. Poprawne wykonanie zadania nagradzane jest
punktami, albo sygnałem. Oczywiście nagroda pojawia się, jeśli aktywność fal mózgowych
znajduje się w pożądanej częstotliwości. W przeciwnym razie obraz na monitorze pozostaje
nieruchomy, co oznacza niepoprawną pracę fal. Nagroda ma być motywacją dla mózgu do
Biofeedback 41
dalszej pracy w poprawnym kierunku. W ten sposób pacjent uczy się aktywowania
odpowiednich częstotliwości fal mózgowych, co doprowadza do normalizacji pracy
organizmu i osiągnięcia postawionego sobie celu. Ponieważ neurofeedback jest metodą
bezpieczną i bez efektów ubocznych można zastosować ją już u 3-letnich dzieci [17]. Jednak
nie praktykuje się tego u dzieci poniżej 7 roku życia z uwagi na ich ruchliwość.
W czasie treningu terapeuta obserwuje na drugim monitorze pracę mózgu pacjenta.
Ryc. 19. Przykładowa wizualizacja komputerowa do treningu neurofeedback [22].
W neurofeedbacku dąży się do stymulacji fal alfa, SMR i beta 1 oraz wyhamowania
fal wolnych  delta i theta oraz beta 2. Wyjątkiem jest ADHD i ADD, w których
wyhamowuje siÄ™ fale alfa.
Umysł znajdujący się w stanie alfa jest najbardziej twórczy, w tym stanie przyjmuje
najwięcej informacji. Jednak osiąga się go nieświadomie. Jeśli pacjent zaczyna siebie
kontrolować uaktywniają się fale beta 2 i 3, towarzyszące sytuacji stresowej i nie jest w stanie
osiągnąć wyciszenia. SMR pozwala na przebywanie w staniu gotowości do przejścia w stan
beta 1, odpowiadajÄ…cy koncentracji na wykonywanym zadaniu. Fale delta uaktywniajÄ… siÄ™
podczas snu, a theta przy zasypianiu, dlatego sÄ… wyhamowywane.
Ogólną zasadą neurofeedbacku jest wprowadzenie półkuli dominującej w stan beta 1,
a niedominującej w stan SMR z równoczesnym hamowaniem theta i beta 2. Pozwala to na
przejście z tzw. rozproszonej uważności (SMR), w której nie koncentrujemy się na niczym
Biofeedback 42
konkretnym, ale uważamy na wszystko wokół, do koncentracji na zadaniu (beta 1). Pozwala
to na zachowanie równowagi i harmonii pomiędzy półkulami.
Podstawowym protokołem treningowym koncentracji jest trening beta 1/theta, beta
1/delta lub trening SMR/theta, SMR/delta. Należy interpretować to w ten sposób, iż fale beta
1 i SMR sÄ… pobudzane, a theta i delta wyhamowywane. Treningiem relaksujÄ…cym jest trening
alfa/theta. Stan alfa wprowadza w głęboki relaks, przy jednoczesnym kontrolowaniu, aby nie
wejść w stan theta  zasypianie. Wtedy wydobywa się z komputera sygnał wybudzający [27].
Prawidłowe zakresy częstotliwości fal mózgowych, które pacjent może wyćwiczyć,
określone są na podstawie badań naukowych i zależne są od wieku. Trenowane są różne
zakresy częstotliwości. Jest to uzależnione od złożoności problemu. Według statystyk metoda
ta jest skuteczna u 80 do 95% pacjentów [25].
Częstotliwość sesji neurofeedback, to minimum raz w tygodniu, a najlepiej 3  4 razy.
Czas jednej sesji waha się w granicach 5 do 45 minut. Liczba i czas sesji uzależnione są od
problemu, a jej efekt od zaangażowania pacjenta. Według statystyk najszybciej reguluje się
zaburzenia snu  po 5 do 7 sesji, kolejno - poprawa funkcji poznawczych u osób zdrowych po
10  20 sesjach, ADD i ADHD po 40  60, lekkie dysfunkcje mózgu po 40  80, a poważne
uszkodzenia po 80  300 sesjach.
Osiągnięcie zamierzonego celu treningiem neurofeedback ma kilka faz. Początkowo
występuje ekscytacja spowodowana czymś nowym, która wygasa po paru dniach. Następnie
występuje poprawa samopoczucia w trakcie, lub zaraz po treningu, zależna od typu treningu 
ożywienie, uspokojenie, itp. Ostatnia faza to uzyskanie pożądanego efektu [27].
Trening neurofeedback można stosować przez czas nieokreślony, podobnie jak
ćwiczenia fizyczne. Oprócz tego neurofeedback można zastosować przed wystąpieniem
publicznym, egzaminem, czy po długotrwałej sytuacji stresowej.
Trening powinien nadzorować lekarz specjalista  elektroencefalografista, a
prowadzić przeszkolony terapeuta, ponieważ trening przeprowadzony przez nieprzeszkolone
osoby może wywołać negatywne skutki, takie jak napad padaczkowy. Podczas treningu
zdarzają się reakcje niepożądane. Może wystąpić przejściowe pobudzenie nerwowe lub
senność. Należy wtedy skrócić czas sesji lub przeprowadzać je rzadziej.
Biofeedback 43
Głębi C lub względny 6-9 3-5,5 45 " głęboki relaks Dobry zwłaszcza,
Z
a P poziom " integracja gdy czujesz siÄ™
Z
w górnym umysłu i ciała wyczerpany lub
paśmie " samoregulacja rozregulowany.
theta / " samopoczucie Sesja odbywa siÄ™ z
dolnym " medytacja zamkniętymi
alfa " wyobrażenia oczami, może
hypnagogiczne dodatkowo
zasłoniętymi ręką;
lub w
zaciemnionym
miejscu. Możesz
trenować na leżąco.
Dobrym momentem
może być środek
okresu dziennej
aktywności. Ten
sam protokół może
być również
pomocny w
klasycznej
medytacji.
Alfa/ P lub względne 5,5- 3-5,5 45 " wizualizacja Sesja odbywa się z
Z
theta C poziomy 8, " medytacja zamkniętymi
Z
w 8-11 " kreatywność oczami, zwykle w
pasmach " sztuki pozycji półleżącej
alfa i wykonawcze lub medytacyjnej.
theta " świadomość Polecana w
(dwie wewnętrzna okresach, gdy stoisz
zmienne " dostęp do w obliczu wyzwań
celu) normalnie psychicznych. Lub
nieświadomych regularnie, dla
treści poprawy
" pomoc w funkcjonowania lub
uzależnieniach i jako pomoc w
urazach medytacji.
" integracja
umysłu i ciała
Uwagi
Protokół
zmiennej celu
Zakres działania
Pasmo tłumione (Hz)!
Uproszczona* zależność
Pasmo wzmacniane (Hz)
Domyślny czas sesji (min)
głównejLokalizacja elektrody
Biofeedback 44
Rela P lub względny 8-11 - 30 " ogólna Najlepiej po
Z
ks C poziom relaksacja południu. Oczy
PZ
fal alfa psychiczna zamknięte.
" odporność na Szczególnie
stres polecany, gdy
" redukcja czujesz siÄ™
skutków stresu "wypalony",
" uwolnienie od przeciążony,
lęków doświadczasz
" kreatywność "gonitwy myśli",
" pamięć odczuwasz lęk lub
jesteÅ›
zdenerwowany.
Także gdy stajesz
przed twórczymi
wyzwaniami.
Konc P lub względny 10- - 15 " koncentracja Szczególnie
Z
entra C poziom 13 (skupienie) odpowiedni przed
PZ
cja fal z " wytrzymałość publicznymi
górnej psychiczna wystąpieniami,
części " uwolnienie od ważnymi
pasma lęków i tremy spotkaniami,
alfa " pewność wyczynami
siebie sportowymi.
" samoświadom
ość
" pamięć
" czas reakcji
Uwa C lub iloraz 12- 4-8 10 " uwaga Odpowiedni
Z
ga C poziomu 15 " redukcja zwłaszcza, kiedy
PZ
fal SMR i liczby błędów uczysz się lub
theta " spostrzegawcz studiujesz lub gdy
ość masz spędzić wiele
" efektywność godzin za
uczenia siÄ™ kierownicÄ….
" zdolność
podejmowania
decyzji
Ener C względny 15- - 6 " czujność Najlepszy z rana,
3
gia poziom 18 " uwaga gdy czeka CiÄ™ wiele
fal w " energia spraw do
paśmie " klarowność załatwienia.
15..18Hz " koncentracja
na otoczeniu
Tabela 1. Przykładowy protokół treningu wg Neurobit Systems
Uproszczone formuły zmiennej celu, podane dla ogólnej orientacji. Mogą występować
dodatkowo współczynniki skali itp.
Biofeedback 45
Amplitudy w podanych wyżej pasmach są odnoszone do całkowitej amplitudy w
pasmie 4-28Hz.
! Dla wszystkich protokołów, nadmierny poziom w pasmach 1-4 i 20-28Hz dodatkowo
blokuje sygnał sprzężenia [27].
Ryc. 20. Położenia elektrod EEG stosowane typowo dla powyższego protokołu treningowego
[27].
Biofeedback 46
Tabela. 2. Przykładowa prezentacja wyników treningu  raport [22].
Biofeedback 47
6. UrzÄ…dzenia wykorzystywane do treningu biofeedback EEG
lð Komputerowy System EEG z opcjÄ… EEGBFB
Wyposażenie:
- 24 lub 32 kanałowa głowica EEG
- komputer standardu PC z 2 monitorami LCD
- napęd dysków DVD-RW do archiwizacji zapisów EEG
- nowoczesny fotostymulator diodowy sterowany komputerem
- drukarka laserowa do wydruku danych
- pakiet oprogramowania (rejestracja zapisów EEG, ocena i opis zapisów EEG,
brainmapping, baza danych pacjentów, terapia EEG Biofeedback dla prowadzącego,
wideogry dla pacjenta)
- stolik na kółkach wraz z osprzętem
- czepek z żelem i pasami
- instrukcja obsługi w języku polskim
Dodatkowe opcje:
- drugie niezależne stanowisko do analizy zapisów EEG i postępów EEGBFB dla terapeuty
- wideometria
- analizÄ™ snu
- testy przed i po treningu
Systemy EEG mogą być wykorzystywane jako jedno i wielostanowiskowe systemy robocze
EEG z opcją EEGBFB. Rejestrują, oceniają i analizują zapis EEG, a następnie służą do
treningów EEGBFB bez zmiany urządzeń rejestrujących.
Ryc. 21. Komputerowy System EEG z opcjÄ… EEGBFB TruScan 32 [22].
Biofeedback 48
lð Pojedynek Supermózgów  Mindball
Mindball Game jest urządzeniem służącym do treningu mózgu podczas gry z drugą
osobą. System zapisuje czynność fal mózgowych i po zarejestrowaniu fal alfa i theta
odpowiedzialnych za koncentrację, trenujący przesuwa piłeczką w przód po specjalnej macie.
Ten z graczy, który jest bardziej skoncentrowany przemieszcza piłeczkę w stronę przeciwnika
nie używając żadnych dodatkowych urządzeń, tylko pracę mózgu. Cały zapis czynności
mózgu rejestrowany jest na ekranie LCD. Elektrody odczytujące fale umieszczone są na czole
na specjalnym pasku.
Mindball Trainer jest idealny dla jednej osoby. WprowadzajÄ…c siebie w stan alfa
również steruje się piłeczką, ale odpychając ją od siebie tak, aby znalazła sie na górze
urządzenia. Możliwe jest regulowanie stopnia trudności.
Ryc. 22. Mindball [22]
lð Audio Vizualna Stymulacja (AVS)
Audio Vizualna Stymulacja (AVS) inaczej nazywana jest psychowalkmanem.
Wyposażona jest w specjalne okulary i słuchawki. W aparat wgrane są odpowiednie
programy, które pomagające w walce z zaburzeniami psychosomatycznymi powstałymi na
skutek chorób cywilizacyjnych, takich jak stres, zmęczenie, bezsenność, czy depresja.
Mózg stymulowany jest światłem i dz
więkiem pulsującym na określonej
częstotliwości, do której dostosowuje się. Dzięki temu uzyskuje się nowe połączenia nerwowe
w mózgu, polepsza się jego ukrwienie i synchronizacja międzypółkulowa.
Aparat jest całkowicie bezpieczny i nie wywołuje żadnych skutków ubocznych. W
zależności od pożądanych efektów do wyboru jest kilka aparatów: Galaxy, Sirius, Proteus,
Biofeedback 49
Zenmaster, Sportslink i Innerpulse, każdy o innym przeznaczeniu, ale o wspólnym celu 
przywróceniu równowagi psychosomatycznej.
Ryc. 23. Audio Vizualna Stymulacja Innerpulse [22]
lð Neurobit Lite
Neurobit Lite jest urządzeniem przenośnym służącym do siedmiu różnych treningów
neurofeedback: głębia, alfa/theta, relaks, osiągnięcia, koncentracja, uwaga i energia, bez
potrzeby podłączenia do komputera, chociaż może z nim współpracować. Jest przystosowany
do samodzielnej obsługi przez ćwiczącego, który kierowany jest instrukcją obsługi.
Zestaw standardowy zawiera:
- Neurobit Lite 100
- 3 srebrne elektrody z przewodami
- słuchawki do uszu
- klamra do odzieży
- pasta przewodzÄ…ca
- gaziki nasÄ…czone spirytusem
- adapter IrDA/USB (potrzebne do komunikacji z oprogramowaniem komputerowym)
Posiada system wykrywania artefaktów zakłócających obraz EEG. Urządzenie posiada
monitorek, na którym przedstawiany jest wykres aktualnych fal mózgowych, a przez
słuchawki wydobywa się dz
więk instrumentów naturalnych z modulacją głośności w
zależności od osiągania pożądanego stanu.
Biofeedback 50
Ryc. 24. Neurobit Lite [27]
Biofeedback 51
7. Biofeedback w fizjoterapii
Terapia biofeedback staje siÄ™ coraz popularniejszÄ… terapiÄ… w Polsce Å‚Ä…czonÄ… z innymi
terapiami, bÄ…dz
wykonywanÄ… samodzielnie. Za granicÄ… jest ona wykorzystywana od lat. W
Polsce swój rozkwit przeżywa dopiero od końca zeszłego wieku, chociaż już w latach 60. w
Polsce naukowcy wykazali, iż ludzie i zwierzęta są w stanie regulować różne funkcje
wegetatywne po zastosowaniu sprzężenia zwrotnego [2].
W fizjoterapii biofeedback wykorzystywany jest w dziedzinach, takich jak ortopedia,
neurologia, ginekologia, pediatria, kardiologia, pulmonologia, choroby wewnętrzne, czy
geriatria.
Neurofeedback z powodzeniem można zastosować w rehabilitacji zaburzeń po urazie
czaszkowo  mózgowym, gdzie w nadmiarze występują fale delta, a fale SMR i beta w
niedostatecznej ilości. Poza tym na skutek urazu wystąpiły kłopoty z pamięcią oraz objawy
neurologiczne spowodowane urazem konkretnego obszaru mózgu. Poprzez treningi
wpływające na modulację fal można cofnąć neurologiczne objawy oraz zredukować ubytki
pamięci i poprawić koncentrację. Dzieje się to na skutek reorganizacji neuronalnej, czyli
zmiany w rozgałęzieniach dendrytowych neuronów oraz utworzeniu nowych połączeń
synaptycznych. Liczba treningów jest indywidualna [10].
U pacjentów z uszkodzeniem mózgowia dochodzi bardzo często do zaburzenia tzw.
antycypacji przystosowania postawnego. W warunkach prawidłowych polega na
występowaniu pobudzenia mięśni posturalnych na kilkadziesiąt milisekund przed aktywacją.
Po uszkodzeniu mózgowia zaburzony wzorzec ruchu można odtworzyć stosując sprzężenie
zwrotne. Informacje zewnętrzne wychodzące z urządzenia w postaci wzrokowej, słuchowej,
lub dotykowej pozwalają na powstanie w mózgu skojarzenia czuciowo  ruchowego,
doskonalącego ruch. Z czasem  wyimaginowany ruch stanie się realny i sprzężenie zwrotne
można wycofać, aby pacjent mógł go wykonać samodzielnie.
U pacjentów po udarze mózgu biofeedback wykorzystywany jest do usprawniania
chodu oraz pracy ręki i nogi [5]. W przypadku chodu zastosowanie znalazła kula łokciowa z
funkcją feedback. Jest to standardowa kula łokciowa wyposażona dodatkowo w sygnalizacje
dz
więkową i/lub świetlną przeznaczona dla chorych z problemami obciążania chorej
kończyny (np. u hemiplegików). Kula posiada regulowaną siłę nacisku od 5 do 30 kg.
Zadaniem chorego jest równomierne obciążanie obu kończyn, tak aby nie wywoływać
żadnego sygnału. Pojawiający się sygnał poprzez sprzężenie zwrotne dochodzi do mózgu
dając znak do zmniejszenia nacisku na kulę i przeniesienia ciężaru na niedowładną kończynę.
Biofeedback 52
Każdy pojawiający się sygnał pobudza korę ruchową do zapamiętania prawidłowego wzorca
chodu, co pozwala na uzyskanie bardziej ergonomicznego i estetycznego chodu [12].
Do nauki chodu osób po udarze mózgu wykorzystuje się również platformę
hydrauliczną, na którą składa się podest z dwoma płytami na lewą i prawą stopę, pulpit
sterowniczy oraz sygnalizator świetlny i dz
więkowy. Zadaniem pacjenta jest równomierne
obciążanie obu kończyn, tak aby nie włączały się sygnały. Chory uczy się w ten sposób
równomiernego obciążania kończyn na zasadzie biologicznego sprzężenia zwrotnego [8].
Miofeedback znalazł zastosowanie jako forma walki z napięciem mięśni szyi
powodującym bóle głowy. Przewlekłe napięcie psychiczne powoduje odruchowe napinanie
mięśni szyi i powstanie sylwetki typu  hak na mięso , czy  wieszak . W efekcie dochodzi do
powstania chronicznych bólów głowy, które wyzwalają jeszcze większe napięcie mięśni. W
celu przeciwdziałania temu destrukcyjnego mechanizmowi błędnego koła można zastosować
trening biofeedback EMG.
Małe metalowe czujniki umieszcza się na napiętych mięśniach. Głównie są to mięśnie
górnej części grzbietu, szyi, szczęki i czoła. Informacja o stanie pobudzenia wysyłana jest do
komputera, który przedstawia ją w formie graficznej zrozumiałej dla ćwiczącego. Z reguły są
to 2 linie (analogicznie do lewej i prawej strony ciała), które w warunkach prawidłowych
powinny się pokrywać lub waga, której równoważniki powinny znajdować się na tym samym
poziomie. Ćwiczący obserwując monitor stara się rozluz
niać konkretne partie mięśni, aby
uzyskać prawidłowy graficzny obraz, który oznacza rozluz
nienie mięśni oraz wyrównanie
symetrii ich funkcjonowania.
Dodatkowo do treningu EMG można dołączyć trening temperaturowy. Szczególnie
jest on ważny przy walce z migreną, ponieważ cechą charakterystyczną występującą podczas
ataków jest nieprawidłowe zwężanie i rozszerzanie się naczyń krwionośnych w skórze głowy
oraz zimne dłonie, co świadczy o tendencji do obkurczania się naczyń krwionośnych. W tym
celu na palce nakłada się czujniki i pacjent obserwując monitor, na przykładzie termometru
jest w stanie podwyższyć swoją temperaturę, co pozytywnie wpływa na rozluz
nienie mięśni i
rozszerzenie naczyń krwionośnych. Średnio do uzmysłowienia sobie i opanowania
samoregulacji wystarczy 4 do 10 treningów. Następnie pacjent sam kontroluje stan napięcia
swoich mięśni i temperaturę dłoni bez użycia biofeedbacku [2].
Istnieje odmiana miofeedbacku dla pacjentów z utrudnionym kontaktem  z afazją
czuciową lub upośledzeniem wzrokowo  słuchowym, tzw. CAMA (Concurrent Assessment
of Muscle Activity  Bieżąca ocena aktywności mięśniowej). Polega na podłączeniu pacjenta
podczas ćwiczeń kinezyterapeutycznych do aparatu EMG. Pozwala to uzyskać graficzny
Biofeedback 53
obraz wpływu ćwiczeń na pracę poszczególnych mięśni i pod kontrolą EMG modyfikować je,
udoskonalać i zmieniać, tak aby przynosiły jak najlepsze efekty [12].
Coraz więcej dorosłych cierpi z powodu wysiłkowego nie trzymania moczu. Dotyczy
to w większości kobiet z powodu ciąży, porodu, czy opadnięcia miednicy i pochwy. Dochodzi
do zmian w strukturach przepony miednicznej i zwiotczenia zwieracza cewki moczowej. W
tym celu stosuje się elektrostymulację mięśni krocza i zwieracza cewki elektrodami 
sondami doodbytniczymi i dopochwowymi, które podłączone są do aparatów. Wysyłają one
sygnały, które po przetworzeniu pojawiają sie na ekranie. Przedstawiają kontrolowane przez
ćwiczącego zmiany ciśnienia w jamach ciała oraz dowolne bioelektryczne czynności mięśni
zwieraczy. Poprawność wykonania zadania nagradzana jest sygnałem dz
więkowym [7].
U dzieci z powodzeniem można wykorzystać biofeedback do leczenia zaparcia
spowodowanego patologicznym skurczem mięśni prążkowanych zwieracza podczas parcia.
Jeśli sama farmakoterapia nie przynosi rezultatów można zastosować ćwiczenia z biologiczny
sprzężeniem zwrotnym, ponieważ jesteśmy w stanie w pewnym stopniu kontrolować pracę
tych mięśni. Dziecko ćwiczy mięśnie tłoczni brzusznej i stara rozluz
niać zwieracz odbytu
naśladując prawidłowy zapis na monitorze komputera. Stara uzyskać się jak najbardziej
zbliżone wyniki do fizjologicznych. Jeśli wykonuje ćwiczenia prawidłowo uzyskuje punkty w
formie motywacji do dalszych ćwiczeń. Każdorazowo sesja trwa 35 do 40 minut [16].
Biofeedback wykorzystuje się też u dzieci i młodzieży w celu poprawy postawy ciała.
Obecny tryb życia odsuwa ruch na dalszy plan, zastępując go siedzącym trybem życia, a co za
tym idzie  osłabieniem mięśni. W skutek obniżonego napięcia mięśniowego dochodzi do
destabilizacji postawy ciała. Przedłużający się nawyk złej postawy zostaje zapamiętany przez
OUN jako poprawny wzorzec. Na szczęście pogłębiającą się patologię można odwrócić
stosując ćwiczenia korekcyjne mające na celu reedukację posturalną, czyli wytworzenie
prawidłowego wzorca postawy w OUN. Jednak sygnały płynące z układu proprioceptywnego
odbierają próbę przyjęcia prawidłowej postawy jako błędną i dlatego informacja zwrotna
występująca w organizmie nie jest w stanie sama skutecznie skompensować defektu, więc
same ćwiczenia poczucia postawy nie są wystarczające. Należy uzupełnić je inną informacją
zwrotną  zastępczą, która będzie dochodziła do OUN odmienną drogą. Same wyćwiczenie
mięśni bez wykształcenia poczucia prawidłowej postawy nie zmieni nawyku postawy, jeśli
układ poczucia ciała w przestrzeni nie zmieni swojego wzorca. Najprostszym sposobem jest
informacja słowna i dotykowa podczas ćwiczeń, nakierowująca dziecko na poprawną
postawę. Jednak ta metoda nie sprawdza się w ćwiczeniach grupowych, ponieważ potrzebuje
indywidualnego podejścia. Może być stosowana jako uzupełnienie po ćwiczeniach z terapeutą
Biofeedback 54
i prowadzona w domu przez rodziców, ponieważ przebudowa nawyku postawy wymaga
ciągłych, całodobowych powtórzeń, aby nawyk stał się czynnością automatyczną.
Najlepszym sposobem wzbogacenia ćwiczeń reedukacji posturalnej jest zastosowanie
monitora z obrazem ćwiczonego odcinka. Ćwiczący ma wówczas możność obserwacji
swojego ciała, którego w normalnych warunkach nie widzi i  nie czuje . Ten typ ćwiczeń z
monitorem stosuje się przy ćwiczeniach kręgosłupa i łopatek, ponieważ nie jesteśmy w stanie
zobaczyć swoich pleców nawet w lustrze. Obserwując monitor pacjent ćwiczy w taki sposób,
aby ciało znajdowało sie w najbardziej fizjologicznej pozycji. Dodatkowo na ciele zaznacza
się odniesienia kostne, jako punkty odniesienia. W dalszym etapie usprawniania ćwiczący
zamyka oczy, lub wyłącza się na krótko obraz w celu sprawdzenia przyjmowania
skorygowanej postawy bez informacji zastępczej. Z czasem liczba błędów się zmniejsza i nie
ma potrzeby pracy z biofeedbackiem, ale ze względu na postępujący rozwój dziecka
konieczna jest kontrola postawy i w razie konieczności powrót do ćwiczeń [11].
Ryc. 25. Monitorowanie ćwiczeń korekcyjnych w siadzie skrzyżnym [11].
Inny sposobem wykorzystania biofeedbacku w leczeniu wad postawy jest
zastosowanie sprzężenia zwrotnego w ortezach. W gorsetach przylepcowych
przeciwdziałających progresji skoliozy Io i IIo i hiperkifozy stosuje się odruch skórny, który
wywołuje napięcie mięśni posturalnych i przyjęcie prawidłowej postawy. Ważne jest
przyklejenie gorsetu w pozycji skorygowanej [12].
Biofeedback 55
Do korekcji można posłużyć się również specjalną  uprzężą - systemem pasków
zakładanych na barki i miednicę połączonych paskiem z mikrowyłącznikiem na przejściu Th
 L. Pod wpływem skrócenia tułowia wydobywa się dz
więk. Jednak jest to uciążliwe dla
otoczenia, więc lepszym rozwiązaniem jest stymulator skolioz SCOL. Umieszcza się
elektrody na stronie wypukłej bocznego wygięcia kręgosłupa połączone z
mikrowyłącznikiem. Po powiększeniu wygięcia elektrody wysyłają bodz
ce czuciowe
 przypominajÄ…ce o skorygowaniu postawy.
Do ćwiczeń krótkich mięśni grzbietu skonstruowano tzw. mioskop. Elektrody mocuje
się przykręgosłupowo, głównie na szczycie wygięcia. Odbierają one biopotencjały z mięśni,
które zostają odpowiednio wzmocnione i przedstawione graficznie w postaci 2 słupków.
Każdy słupek odpowiada stronie kręgosłupa. Ćwiczący musi doprowadzić do wyrównania
wysokości obu słupków, co będzie świadczyło o symetrycznej pracy mięśni
przykręgosłupowych [10].
Biofeedback oddechowy znalazł swoje zastosowanie w walce z astmą. Chociaż wpływ
biofeedbacku jest dość kontrowersyjny, ponieważ skurcz mięśniówki oskrzeli spowodowany
jest stanem zapalnym i reakcją alergiczną, to Khan wykazał w swoich badaniach, że poprzez
treningi u pacjentów nastąpiła znaczna poprawa kliniczna. Prawdopodobnie jest to
spowodowane  uspokojeniem czynników psychicznych i emocjonalnych mających pośredni
wpływ na aktywność dróg oddechowych, zmniejszając ją.
Astmatyk uczy się panowania nad skurczem mięśni oskrzeli, który występuje podczas
ataku astmy. Ćwiczący ma na uszach słuchawki, przez które słyszy symulowany dz
więk
oddychania  wdech 1,5 sekundy, a wydech 1,75sek. Jego zadaniem jest naśladowanie tego
rytmu. Powietrze wydmuchuje w urządzenie, które mierzy całkowity opór dróg oddechowych
(TRR) i przekształca na dz
więk. Im on jest głośniejszy, tym gorszy sposób oddychania.
TrenujÄ…cy musi siÄ™ rozluz
nić i wsłuchać w rytm oddechowy trenera, aby dz
więk był cichszy.
Na nosie założony ma klips. Sesja trwa 5 do 10 minut [30].
Ryc. 26. Schemat przedmiotu biofeedback i aparatury. TRR (total respiratory resistance) 
całkowity opór dróg oddechowych [30].
Biofeedback 56
Biofeedback HEG znalazł swoje najskuteczniejsze działanie w leczeniu ADHD i ADD
ze względu na dwa powodu. Po pierwsze na jego skuteczność nie ma wpływu ruchliwość
pacjenta, w przeciwieństwie do neurofeedbacku, a po drugie  według badań osoby z ADHD i
ADD mają zaburzony przepływ krwi przez okolice przedczołowe, co świadczy o
zmniejszonej aktywności mózgu w tej okolicy Według badań przeprowadzonych rezonansem
magnetycznym fMRI stopień ukrwienia bardzo dokładnie obrazuje aktywność mózgu.
Pracując biofeedbackiem HEG pacjent zwiększa ukrwienie i wpływa pobudzająco na
aktywność mózgu.
Na czoło zakłada się opaskę z zamontowanym urządzeniem emitującym podczerwień
nIR dający obraz ukrwienia mózgu na monitorze w formie wizualizacji wybranej przez
ćwiczącego. Aby uzyskać efekty pracy liczba sesji musi wynosić od 40 do 60, co najmniej raz
w tygodniu do 30 minut [19].
W 2003 roku stworzono oprogramowanie umożliwiające sterowanie wózkiem przez
osoby całkowicie sparaliżowane i nie mogące werbalnie porozumiewać się z otoczeniem.
Oprogramowanie odczytuje fale mózgowe tych osób za pomocą elektrod umieszczonych na
skórze głowy i przekształca je na polecenia dla wózka, takie jak: w przód, w lewo, w prawo.
Jak dotychczas komputer może rozpoznać trzy określone stany umysłu, ale trwają badania
nad całkowitym  zdominowaniem wózka przez umysł [26].
Biofeedback 57
8. Biofeedback EEG jako trening relaksacyjny
Relaks jest stanem, w którym nie wykonujemy żadnych czynności, jesteśmy bierni,
nie skupiamy się na niczym. Aby taki stan osiągnąć, można zastosować treningi relaksacyjne
oparte na zasadzie biofeedbacku, lub sam trening neurofeedback.
Jako pierwszy dokonał tego Edmund Jacobson  fizjolog zajmujący się przez 20 lat
badaniem m. in. związku pomiędzy aktywnością nerwowo  mięśniową a zaburzeniami
psychicznymi i emocjonalnymi. Wykazał, iż zmiany napięcia mięśniowego korzystnie
wpływają na rozluz
nienie psychiczne, nie zmieniając samej przyczyny napięcia, ale reakcję
na nią, co w konsekwencji wpływało również i na przyczynę [35]. W latach 1920-30
zastosował zjawisko biologicznego sprzężenia zwrotnego w opracowanym przez siebie
treningu relaksacyjnym, głównie u pacjentów z zespołem napięcia psychomotorycznego [7].
Oparł się na mechanizmie układu autonomicznego. Stres, obciążenie psychiczne i
nieumiejętne wyładowywanie negatywnych emocji wpływa destrukcyjnie na funkcjonowanie
organizmu. Pozostawia układ współczulny w ciągłej gotowości, nie pozwalając na powrót do
stanu względnej równowagi. Konsekwencją takiego stanu jest zaburzenie prawidłowych
fizjologicznych mechanizmów opartych na zasadzie biofeedbacku  zostaje zaburzona reakcja
organizmu i dochodzi do  rozregulowania mechanizmów adaptacyjnych i zaburzenia
równowagi psychofizycznej.
Główne założenie treningu Jacobsona, to doprowadzenie do odprężenia mięśniowego,
które wpłynie na odprężenie psychiczne. Dlatego technika relaksacji opiera się na nauce
rozluz
niania danych partii ciała przez napinanie i rozluz
nianie odpowiednich grup
mięśniowych [28]. Prawidłowo i konsekwentnie wykonywany trening pozwala na powrót do
równowagi psychofizycznej. Przez 30 min należy wsłuchiwać sie w głos mówiący, które
mięśnie napiąć, a które rozluz
nić. Zaczyna sie od mięśni rąk, przez mięśnie głowy, twarzy,
języka, barków, pleców, brzucha i kończy na mięśniach palców rąk i nóg kończąc. Dla osób
zaawansowanych przeznaczony jest wyższy stopień treningu, a mianowicie nauka
rozluz
niania mięśni podczas czynności dnia codziennego, pozostawiając w napięciu tylko
mięśnie potrzebne do zachowania pozycji ciała. Trening stosuje się tak długo, aż mechanizm
rozluz
niania  napinania stanie siÄ™ nawykiem.
Drugim znanym i praktykowanym treningiem relaksacyjnym opartym na
biofeedbacku jest trening autogenny (TA) Johannesa Heinricha Schulza, niemieckiego
lekarza.
Na podstawie badań klinicznych wykazano pewną zależność między treningiem
Biofeedback 58
autogennym a AUN. Dzięki wizualizacji wegetatywnych funkcji organizmu można w
pewnym stopniu dowolnie regulować funkcje układu autonomicznego, takie jak perystaltykę
jelit, czy rytm serca. Schulz w 1959 roku wykorzystał to zjawisko w swoim treningu.
Zastosował autosugestię wyobrażalnych bodz
ców, która wywołuje pożądaną reakcję układu
wegetatywnego [7]. Oparł ją na 6 sugerowanych elementach następujących po sobie:
lð odczuwanie ciężaru ciaÅ‚a, stopniowo prowadzÄ…ce do bezwÅ‚adu i zwiotczenia mięśni
szkieletowych,
lð odczuwanie ciepÅ‚a, stopniowo prowadzÄ…ce do zwiotczenia mięśni gÅ‚adkich i
rozszerzenia naczyń krwionośnych,
lð opanowanie czynnoÅ›ci serca (regulacja tÄ™tna),
lð opanowanie czynnoÅ›ci pÅ‚uc (regulacja oddychania),
lð zniesienie napiÄ™cia w narzÄ…dach jamy brzusznej poprzez dziaÅ‚anie na splot sÅ‚oneczny
(układ autonomiczny),
lð opanowanie regulacji naczynioruchowej w obrÄ™bie gÅ‚owy (uczucie chÅ‚odu na czole)
Stan ten uzyskujemy, gdy pacjent w pozycji relaksacyjnej z zamkniętymi oczami
kieruje swoją uwagę na poszczególne grupy mięśniowe powtarzając w myślach
sformułowania typu "moje ramiona stają się ciężkie, coraz cięższe, bezwładne" itp.
Powtarzanie tych sformułowań pozwala na wyciszenie się i samoregulację. Po osiągnięciu
stanu pełnej relaksacji można włączyć dodatkowo wizualizację, która aktywuje do pracy
prawą półkulę mózgową (twórczą). Pacjent powtarza ułożone przez siebie stwierdzenie, a
prawa półkula obrazuje dane stwierdzenie, przybliżając w ten sposób osiągnięcie
zamierzonego celu. Włącza się siła autosugestii pozwalająca na świadome przekształcanie
własnej osobowości zgodnie z własnymi zamierzonymi celami. Trening autogenny jest
czynnością bardzo trudną i wymagającą cierpliwości, ponieważ efekty widoczne są dopiero
po kilku, kilkunastu sesjach [14].
Sam trening biofeedback również znajduje swoje zastosowanie jako trening
relaksacyjny, jednak w przeciwieństwie do treningu Jacobsona i Schulza wymaga
dodatkowego sprzętu. Do uzyskania pełnego rozluz
nienia wykorzystuje siÄ™ technikÄ™
neurofeedback z elektrodami przyczepionymi do skóry głowy i monitorem obrazującym pracę
fal mózgowych. Pacjent skupia wzrok na monitorze starając się w ten sposób kontrolować
rytm swoich fal mózgowych i dzięki temu  wprowadzać siebie w stan uspokojenia i ogólnej
relaksacji. Uzyskanie stanu umysłu, w którym dominować będą fale alfa o częstotliwości ok.
10 Hz pozwoli na rozluz
nienie fizyczne i psychiczne.
Biofeedback 59
9. Wskazania i przeciwwskazania
Wskazaniem do treningu biofeedback jest:
lð zaburzenia uwagi i koncentracji
lð ADHD i ADD
lð apatia i zÅ‚e samopoczucie
lð depresja
lð stany lekowe
lð chroniczne zmÄ™czenie
lð zaburzenia procesu uczenia siÄ™ (dysleksja, dysgrafia, itp.)
lð przewlekÅ‚y stres
lð agresja i napady zÅ‚oÅ›ci
lð zaburzenia mowy
lð udar mózgu
lð urazy gÅ‚owy z utratÄ… przytomnoÅ›ci i amnezjÄ…
lð bóle i zawroty gÅ‚owy
lð padaczka
lð bezsenność, zaburzenia snu
lð zaburzenia przyjmowania pokarmów (anoreksja i bulimia)
lð mózgowe porażenie dzieciÄ™ce
lð zespół Touretta
lð terapia uzależnieÅ„ (alkoholizm, narkomania, lekomania, itp.)
lð nerwice
lð natrÄ™ctwa
lð jÄ…kanie siÄ™
lð schizofrenia, psychozy
lð stwardnienie rozsiane
lð choroba Parkinsona
lð niedowÅ‚ady i porażenia mięśniowe
lð nietrzymanie moczu
lð zaburzenia oddychania
Biofeedback 60
Przeciwwskazania obejmują klasyczne przeciwwskazania do wykonywania zabiegów,
czyli podwyższona temperatura ciała, choroba uniemożliwiająca wzięcie udziału w sesji oraz
brak akceptacji terapii ze strony chorego. Dodatkowo przeciwwskazany jest stan po spożyciu
alkoholu lub innego środka odurzającego. Poza tym nie istnieją żadne przeciwwskazania do
udziału w sesji biofeedback, ponieważ jest ona metoda nieinwazyjną i kontrolowaną przez
pacjenta.
Biofeedback 61
10. Wnioski
Biofeedback jest bezpiecznym i wszechstronnym treningiem od lat wykorzystywanym
za granicą do walki z różnymi zaburzeniami psychosomatycznymi, skutkami urazów mózgu,
chorobami nerwowymi, mięśniowymi oraz psychicznymi. W Polsce powoli zdobywa coraz
większą popularność.
Coraz większe zainteresowanie tą metodą spowodowane jest wzrastającą liczbą
problemów psychosomatycznych związanych z aktualną tendencją do niezdrowego trybu
życia. Gdy środki farmakologiczne przestają przynosić efekty, chorzy zaczynają szukać
innych sposobów leczenia. Biofeedback jest właśnie takim sposobem. Jest alternatywną
formą farmakoterapii, ale nie tylko. Z powodzeniem również może zostać zastosowany jako
 zastępcza ręka fizjoterapeuty lub pomoc w rehabilitacji.
Jednak, aby przeprowadzić trening biofeedback potrzebny jest kontakt z ćwiczącym w
celu współpracy oraz zaangażowanie i wiara w skuteczność terapii. Bez samozaparcia i
współpracy ze strony pacjenta efekt będzie znikomy.
Biofeedback 62
11. Streszczenie
Praca przedstawia opis biofeedbacku i jego rodzajów, ze szczególnym
uwzględnieniem neurofeedbacku (biofeedbacku EEG).
Treść pracy zawiera prezentację historii rozwoju biofeedbacku na przestrzeni lat, jego
mechanizm działania oraz zastosowanie w fizjoterapii. Ukazuje również cały proces treningu
neurofeedback, łącznie z badaniem encefalograficznym i wpływem na układ nerwowy.
Zawiera również prezentacje wybranych urządzeń stosowanych w treningu neurofeedback.
W pracy ukazane są również ślady biofeedbacku w treningach relaksacyjnych
Jacobsona i Schultza.
Biofeedback 63
12. Literatura
1. Bobrowski J., Sobaniec W., Kułak W., Sobaniec S., Lisaj J.,  Zastosowanie metody
EEG Biofeedback w terapii i rehabilitacji zaburzeń neurologicznych u pacjentów po
urazie czaszkowo  mózgowym , Fizjoterapia Polska 2004 - 12
2. DeGood Douglas E.  Bóle głowy, szyi i karku , Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2002
3. Demos John N.  Getting started with neurofeedback , W. W. Norton & Company,
New York 2005
4. Felten David, Józefowicz Ralf  Atlas neuroanatomii i neurofizjologii Netter , wyd.
URBAN & PARTNER, Wrocław 2007
5. Grossman Jerzy  Fizjoterapia XXI wieku , Olsztyńska Szkoła Wyższa -
Wydawnictwo, Olsztyn 2004
6. Hoser Paweł  Anatomia i Fizjologia Człowieka , Wyd. Szkolne I Pedagogiczne,
Warszawa 1999
7. Kinalski Ryszard  Neurofizjologia kliniczna dla neurorehabilitacji , Wydawnictwo
MedPharm Polska, Wrocław 2008
8. Kwolek Andrzej  Rehabilitacja medyczna tom 2 , wyd. URBAN & PARTNER,
Wrocław 2003
9. Martin Neil G.  Neuropsychologia , Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001
10. Nowotny Janusz  Feedback w reedukacji posturalnej , Fizjoterapia Polska 2001 - 01
11. Nowotny Janusz  Podstawy fizjoterapii cz.3 , Wydawnictwo Kasper, Kraków 2005
12. Orzech Janusz  Rozwój koncepcji, technik i metod fizjoterapii , Wydawnictwo Sport
i Rehabilitacja, Tarnów 2001
13. Robbins Jim  A symphony in the brain , Grow Press, New York 2000
14. Seremet rafał  Profesjonalny relaks , wyprodukowano przez Victor 11
15. Traczyk Władysław  Diagnostyka czynnościowa człowieka , Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, Warszawa 1999
16. www.almamedia.com.pl
17. www.biofeedback.pro.wp.pl
18. www.biofeedbackeeg.pl
19. www.biomed.org.pl
20. www.chomikuj.pl
Biofeedback 64
21. www.edurama.pl
22. www.eeg.com.pl
23. www.eeg-biofeedback.com.pl
24. www.eegsk.com
25. www.gazetapraca.pl
26. www.home.agh.edu.pl
27. www.neurobit.com.pl
28. www.poradnikmedyczny.pl
29. www.psychlab.pl
30. www.psychosomaticmedicine.org
31. www.publikacje.edu.pl
32. www.publikacje.lo-zywiec.pl
33. www.pwolowik.webpark.pl
34. www.relaksacja.pl
35. www.stres.wieszjak.pl
36. www.terapiabfb.ugu.pl
37. www.wikipedia.pl
38. www.zgapa.pl
Biofeedback 65
13. Wykaz tabel
Tabela 1. Przykładowy protokół treningu wg Neurobit Systems
Tabela 2. Przykładowa prezentacja wyników treningu  raport
Biofeedback 66
14. Wykaz rycin
Ryc. 1. Schemat działania biofeedbacku
Ryc. 2. Rysunek schematyczny techniki wykonywania ćwiczenia czynnego
samokontrolowanego mięśnia naramiennego, którego siła oceniona testem kodowym Lovetta
wykazuje stopień 1-wszy (wg skali numerycznej 6-stopniowej). Śladowa czynność
bioelektryczna mięśnia, rejestrowana elektrodą powierzchowną dwubiegunową (1), jest
wzmacniana i monitorowana przez aparat (2). Ćwiczący obserwuje wyświetlane na ekranie
(3) potencjały czynnościowe zachowań jednostek ruchowych i wysłuchuje generowany przez
głośnik (4) dz
więk wyładowań bioelektrycznych. (5) elektroda uziemiająca
Ryc. 3. Biofeedback HEG
Ryc. 4. Reprezentacja kory motorycznej
Ryc. 5. Lewa półkula mózgu przedstawiająca umiejscowienie poszczególnych czynności w
korze mózgowej
Ryc. 6. Funkcje półkul mózgowych
Ryc. 7. Fale beta
Ryc. 8. Fale alfa
Ryc. 9. Fale theta
Ryc. 10. Fale delta
Ryc. 11. Fale gamma
Ryc. 12. Obraz fal patologicznych
Ryc. 13. Rozmieszczenie i nazewnictwo 64 miejsc na głowie dla elektrod do wielokanałowej
rejestracji czynności EEG. Miejsca oznaczone kolorem czerwonym oznaczają układ 10  20.
Ryc. 14. Rysunek po lewej pokazuje rzut z góry ułożenia elektrod, a po prawej  strony lewej.
F  anterior ventral medial (profrontal cortex), F  anterior dorsal medial (prefrontal
pz z
cortex), C  central dorsal medial (somatosensory/motor cortex), P  posterior dorsal medial
z z
(parietal lobe), O  posterior ventral medial (occipital lobe), vertex  środek, NASION 
z
szew czołowo  nosowy, INION  guzowatość potyliczna zewnętrzna.
Ryc. 15. Schemat procesu pomiarów potencjałów wywołanych ze skalą kolorów
odpowiadających odpowiednim wartościom.
Ryc. 16. Obraz mapy mózgu. Tym samym kolorem oznaczone są na podstawie punktów
pomiarowych zinterpolowane płaszczyzny posiadające zbliżone do siebie wartości
potencjałów napięciowych.
Ryc. 17. Trening jednokanałowy: monopolarny lewej połowy mózgu (A , A C ) i bipolarny
1 2, 3
Biofeedback 67
całego mózgu (A , C , F ). R  reference, A  active, G  ground
2 z z
Ryc. 18. Trening dwukanałowy. R  reference, A  active, G  ground
Ryc. 19. Przykładowa wizualizacja komputerowa do treningu neurofeedback
Ryc. 20. Położenia elektrod EEG stosowane typowo dla powyższego protokołu
treningowego.
Ryc. 21. Komputerowy System EEG z opcjÄ… EEGBFB TruScan 32.
Ryc. 22. Mindball.
Ryc. 23. Audio Vizualna Stymulacja Innerpulse.
Ryc. 24. Neurobit Lite.
Ryc. 25. Monitorowanie ćwiczeń korekcyjnych w siadzie skrzyżnym.
Ryc. 26. Schemat przedmiotu biofeedback i aparatury. TRR (total respiratory resistance) 
całkowity opór dróg oddechowych.