Praca Magisterska
Autorstwa mgr Magdaleny Zawisza
Pod kierunkiem prof. Jerzego Josiaka
Akademia Medyczna we Wrocławiu wydział Farmacji
TYTUA
:
Nieorganiczne Substancje Pomocnicze w Technologii
Postaci Leków
Spis Treści:
I. WST
P I CEL PRACY.
II. PODZIAA
NIEORGANICZNYCH SUBSTANCJI POMOCNICZYCH ZE
WZGL
DU NA ROL
JAK
SPEA
NIAJ
W POSZCZEGÓLNYCH
POSTACIACH LEKÓW
III. CHARAKTERYSTYKA SUBSTANCJI POMOCNICZYCH WEDA
UG GRUP
UKA
ADU OKRESOWEGO
1. Związki pierwiastków grup głównych (A).
LITOWCE (IA)
BERYLOWCE (IIA)
BOROWCE (IIIA
W
GLOWCE (IVA
AZOTOWCE (VA)
TLENOWCE (VIA)
FLUOROWCE (VIIA)
HELOWCE (VIIIA)
2. Związki pierwiastków grup pobocznych (B).
CYNKOWCE (IIB)
TYTANOWCE (IVB)
ŻELAZOWCE (VIIIB
IV. WNIOSKI
V. LITERATURA
 1
I. WST
P I CEL PRACY.
Jedynie w nielicznych przypadkach możliwe jest podanie choremu czystej substancji
leczniczej - na ogół w postaci leku niezbędna jest obecność substancji pomocniczych.
Przeważnie stosuje się przynajmniej jedną substancję pomocniczą, a w wielu przypadkach
konieczne jest zastosowanie kilku. Za pomocÄ… odpowiednio dobranych substancji
pomocniczych można zoptymalizować terapię i sterować działaniem substancji leczniczej. W
niektórych postaciach leku (np. tabletki) przeważającą część masy stanowią substancje
pomocnicze. Niekiedy mogą one, w określonych warunkach, spełniać również rolę substancji
leczniczej. Zastosowanie nieodpowiednich substancji pomocniczych może spowodować
wystąpienie niezgodności, opóz
nienie lub przyspieszenie uwalniania, częściowy lub
całkowity rozkład substancji leczniczej, a nawet wytworzenie połączeń toksycznych.
Definicja substancji pomocniczej: Jest to substancja pozbawiona (w stosowanych ilościach)
własnego działania farmakologicznego, której dodanie jest niezbędne dla nadania substancji
leczniczej właściwej postaci, zwiększenia jej trwałości, poprawy wyglądu lub smaku oraz
zmienienia jej właściwości farmakokinetycznych.
Wymagania stawiane substancjom pomocniczym:
1. Brak własnego działania farmakologicznego oraz właściwości toksycznych.
2. Brak działania uczulającego oraz drażniącego w miejscu podania.
3. Powinny one odpowiadać takim normom czystości jakie obowiązują substancje
lecznicze.
4. Powinny mieć jednakowy i ściśle określony skład chemiczny oraz właściwości
fizyczne.
5. Powinny odpowiadać wysokim wymaganiom pod względem trwałości.
6. Nie powinny stanowić pożywki dla drobnoustrojów.
7. Nie powinny wywierać ujemnego wpływu na uwalnianie i resorpcję substancji
leczniczej.
W jednej z poprzednich prac magisterskich [1] wykonanych w Katedrze Chemii
Nieorganicznej Akademii Medycznej we Wrocławiu zestawiono i usystematyzowano (wg.
czynnego kationu lub anionu oraz położenia w układzie okresowym pierwiastków) związki
chemiczne stosowane w lecznictwie. Celem niniejszej pracy było wyodrębnienie
(wyszukanie), usystematyzowanie i omówienie właściwości fizykochemicznych związków
nieorganicznych stosowanych jako substancje pomocnicze w technologii postaci leku. W
pierwszej kolejności zostały omówione związki pierwiastków grup głównych układu
okresowego, następnie związki pierwiastków grup pobocznych. Nomenklaturę związków
przyjęto zgodnie z zaleceniami Farmakopei Polskiej V. Nazwy soli zaczynają się więc od
kationu, a nie od anionu. Nagłówek "synonimy" obejmuje: nazwę z Farmakopei IV, nazwę
chemiczną, oraz nazwy handlowe. Stopień utlenienia pierwiastka kwasotwórczego wyraża się
za pomocą zmiany końcówek, a nie za pomocą wartościowości umieszczonej w nawiasie.
 2
II. PODZIAA
NIEORGANICZNYCH SUBSTANCJI
POMOCNICZYCH ZE WZGL
DU NA ROL
JAK

SPEA
NIAJ
W POSZCZEGÓLNYCH POSTACIACH
LEKÓW
1. Rozpuszczalniki: Stosowane są w produkcji leków płynnych (leki pozajelitowe,
krople oczne, roztwory), leków półpłynnych (maści, emulsje, zawiesiny),a także w
stałych postaciach leków (tabletki). Rozpuszczalniki stanowią podstawę postaci leku,
mogą też zostać częściowo lub całkowicie usunięte. Rozpuszczalniki organiczne mogą
być stosowane do produkcji, lecz ze względu na toksyczność powinny być całkowicie
usunięte z gotowego preparatu. Podstawowym rozpuszczalnikiem jest WODA, która
aby mogła być użyta musi spełniać wymagania dotyczące sposobu jej otrzymywania i
stopnia oczyszczenia.
2. Podłoża do maści, czopków i past do zębów.
BENTONIT - podstawa maści hydrożelowych, daje żel z rozpuszczalnikami
polarnymi. Stosowany w maściach promienioochronnych, pochłania promieniowanie
UV. Nadaje odpowiednią konsystencję maściom i pastom do zębów. Dodatek do
czopków zapobiega sedymentacji substancji leczniczej w stopionym podłożu.
DWUTLENEK TYTANU - substancja pochłaniająca promieniowanie w całym
zakresie UV, dlatego dodawany jest do maści promienioochronnych.
GLINU WODOROTLENEK - substancja ścierająca i polerująca w pastach do zębów.
KAOLIN - dodawany do maści i kremów chroniących przed promieniowaniem UV.
Substancja ścierająca i polerująca stosowana przy produkcji proszków i past do
zębów. KRZEMU DWUTLENEK KOLOIDALNY - zarówno z rozpuszczalnikami
polarnymi jak i niepolarnymi daje żel o konsystencji maści. Dodatek do czopków
zapobiega sedymentacji substancji leczniczej w stopionym podłożu. Substancja
polerująca i ścierająca w proszkach i pastach do zębów.
MAGNEZU W
GLAN - używany w maściach i kremach promienioochronnych
TALK - dodawany do maści i kremów chroniących przed promieniowaniem UV.
WAPNIA W
GLAN - substancja ścierająca i polerująca stosowana przy produkcji
proszków i past do zębów.
WAPNIA WODOROFOSFORAN - substancja ścierająca i polerująca używana w
produkcji proszków i past do zębów.
3. Podłoża do zasypek i pudrów.
DWUTLENEK TYTANU - składnik zasypek, także na rany. Nadaje im właściwości
dobrego krycia i przyczepności.
KAOLIN - podłoże do pudrów i zasypek.
KRZEMU DWUTLENEK KOLOIDALNY - substancja nadaje dobre właściwości
przyczepne oraz ułatwia wchłanianie wody oraz tłuszczu ze skóry. Substancja
antyagregujÄ…ca.
TALK - podłoże do pudrów i zasypek. Polepsza on sypkość i przyczepność do skóry.
4. Tabletki, granulaty, kapsułki i inne doustne stałe postacie leku.
BENTONIT - substancja rozsadzająca i pęczniejąca w produkcji tabletek.
DWUTLENEK TYTANU - do produkcji tabletek szkieletowych.
KAOLIN - substancja poślizgowa i wypełniająca w produkcji granulatów i tabletek.
 3
KRZEMU DWUTLENEK KOLOIDALNY - polepsza sypkość masy tabletkowej,
substancja antystatyczna oraz rozsadzajÄ…ca. Tworzy matrycÄ™ dla tabletek
szkieletowych.
KWAS BORNY - substancja poślizgowa i wypełniająca w produkcji granulatów i
tabletek.
SODU CHLOREK - substancja wypełniająca i rozcieńczająca przy produkcji tabletek.
Reguluje uwalnianie substancji leczniczej z matrycy, oraz jest substancjÄ… osmotycznie
czynnÄ… w doustnych systemach terapeutycznych typu push - pull.
SODU WODOROW
GLAN - używany jako substancja rozsadzająca do tabletek i
granulatów musujących, również do otrzymywania flotacyjnych postaci leków.
TALK - substancja poślizgowa, smarująca, antystatyczna, antyadhezyjna.
WAPNIA FOSFORAN - tworzywo do matryc.
WAPNIA W
GLAN - tworzywo do tabletek matrycowych.
WAPNIA WODOROFOSFORAN - substancja wypełniająca do tabletek i proszków
lub granulatów.
5. Stabilizatory zawiesin i emulsji.
BENTONIT - emulgator nieorganiczny, zwiększa lepkość roztworów przez to
zmniejsza sedymentacjÄ™ zawiesin.
GLINU WODOROTLENEK - emulgator nieorganiczny.
KAOLIN - stabilizuje zawiesiny, zmniejsza sedymentacjÄ™.
KRZEMU DWUTLENEK KOLOIDALNY - do sporzÄ…dzania wodnych i olejowych
zawiesin jako substancja rozpraszająca, zagęszczająca i stabilizująca, jest
emulgatorem nieorganicznym.
MAGNEZU W
GLAN - jest nieorganicznym emulgatorem.
6. Adsorbenty.
BENTONIT - adsorbuje płyny i gazy, co umożliwia tabletkowanie tych substancji.
GLINU WODOROTLENEK - adsorbent przy produkcji szczepionek z
inaktywowanymi bakteriami. Nośnik dla pigmentów (laków). Adsorbent przy
produkcji organopreparatów.
KAOLIN - adsorbent w produkcji organopreparatów.
KRZEMU DWUTLENEK KOLOIDALNY - adsorbent za pomocą, którego
wprowadza się substancje płynne i lotne do tabletek, do stabilizacji suchych wyciągów
roślinnych. Nośnik w jodoforach.
MAGNEZU CHLOREK - stabilizuje drobnoustroje w szczepionkach żywych.
TLENEK MAGNEZU - jako adsorbent pełni funkcje podobne do krzemionki i
bentonitu.
MAGNEZU W
GLAN - jako adsorbent pełni funkcje podobne do krzemionki i
bentonitu.
TALK - adsorbent w produkcji organopreparatów.
WAPNIOWY FOSFORAN - adsorbuje płyny i gazy, co umożliwia tabletkowanie tych
substancji.
W
GIEL - używany do klarowania przesączanych roztworów.
7. Bufory.
AMONOWY WODOROTLENEK - do przygotowania buforu amonowego o pH 10,4.
KWAS BORNY - wchodzi w skład buforu, stosowany tylko zewnętrznie w kroplach
do oczu i na skórę.
SODU WODOROW
GLAN - służy do przygotowywania buforu, może być
stosowany pozajelitowo, w lekach ocznych, do roztworów używanych zewnętrznie.
 4
8. Przeciwutleniacze i substancje konserwujÄ…ce.
SODU PIROSIARCZYN - przeciwutleniacz stosowany do wodnych roztworów o
odczynie kwaśnym.
SODU PODSIARCZYN - przeciwutleniacz stosowany do wodnych roztworów.
SODU SIARCZYN - przeciwutleniacz stosowany do wodnych roztworów o odczynie
zasadowym.
SODU TETRABORAN - środek konserwujący krople do oczu.
SODU WODOROSIARCZYN - przeciwutleniacz stosowany do wodnych roztworów.
WODORU NADTLENEK - w płynach do pielęgnacji miękkich soczewek
kontaktowych.
9. Substancje izotonizujÄ…ce.
KWAS BORNY - zamiast chlorku sodu używany w kroplach do oczu.
POTASU AZOTAN - substancja izotonizujÄ…ca w kroplach do oczu, gdy lek jest solÄ…
srebra.
SODU CHLOREK - substancja izotonizująca w kroplach do oczu, płynach do
wlewów i wstrzykiwań.
SODU WODOROW
GLAN - używany do płynów pozajelitowych, leków do
wstrzyknięć, ma właściwości zasadowe.
10. Gazy obojętne i aerozole.
AZOT - służy do zatapiania ampułek w atmosferze gazu obojętnego oraz jest gazem
wytłaczającym sprzężonym w aerozolach.
DWUTLENEK W
GLA - służy do zatapiania ampułek w atmosferze gazu obojętnego
oraz jest gazem wytłaczającym sprzężonym w aerozolach.
PODTLENEK AZOTU - jest gazem wytłaczającym sprzężonym w aerozolach.
11. Substancje poprawiajÄ…ce smak, zapach, wyglÄ…d.
DWUTLENEK TYTANU - służy jako biały, nierozpuszczalny barwnik w produkcji
drażetek i kapsułek żelatynowych oraz nieorganiczny pigment.
DWUTLENEK W
GLA - służy do otrzymywania saturacji (nasycania roztworów),
co nadaje im kwaskowaty smak.
KRZEMU DWUTLENEK KOLOIDALNY - składnik posypki przy drażowaniu
cukrowym.
TLENEK MAGNEZU - nieorganiczny barwnik do barwienia powłoczek drażetek.
MAGNEZU W
GLAN - barwnik dla powłoczek cukrowych.
TALK - do sporządzania wód aromatycznych. Wchodzi w skład posypki przy
drażowaniu cukrowym oraz przy powlekaniu lakami.
ULTRAMARYNA - nieorganiczny barwnik do barwienia powłoczek drażetek.
WAPNIA W
GLAN - jest nieorganicznym barwnikiem stosowanym głównie do
barwienia powłoczek drażetek.
ŻELAZA W
GLAN - nieorganiczny barwnik do barwienia powłoczek drażetek.
ŻELAZA TLENEK - nieorganiczny barwnik do barwienia powłoczek drażetek.
12. Substancje wpływające na szybkość wchłaniania.
DWUTLENEK W
GLA - poprzez saturacjÄ™ roztworu wodnego, wzmaga siÄ™
wchłanianie substancji leczniczej z przewodu pokarmowego.
TLENEK AZOTU - jest promotorem wchłaniania, polepsza i przyspiesza wchłanianie
substancji przez skórę.
 5
III. CHARAKTERYSTYKA SUBSTANCJI
POMOCNICZYCH WEDA
UG GRUP UKA
ADU
OKRESOWEGO.
1. Związki pierwiastków grup głównych (A).
LITOWCE (IA)
Sodu chlorek (Natrii chloridum)
Synonimy:
Natrium chloratum. Chlorek sodu. Sól kuchenna. Płyny wielofunkcyjne do pielęgnacji
soczewek kontaktowych: ReNu MultiPlus (Multi Purpose Solution). Opti - Free
(Multi - Action Solution). Sztuczne Å‚zy: Lacrimal. Tears Neutrale.
Wzór: NaCl M. cz. 58,44
Postać i właściwości: Bezbarwne kryształy lub biały krystaliczny proszek.
Otrzymywanie: Głównie poprzez eksploatację górniczą lub ługowanie złóż soli
kamiennej. Chlorek sodu można również otrzymać przez odparowanie (pod wpływem
energii słonecznej) lub elektrolizę wody morskiej, a następnie dalszą przeróbkę
zagęszczonego roztworu do otrzymania stałej soli.
Rozpuszczalność: Substancja łatwo rozpuszcza się w wodzie, a trudno w etanolu.
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość chlorku sodu w przeliczeniu na bezwodną
substancję, powinna być nie mniejsza niż 99,0% i nie większa niż 100,5%.
Działanie i zastosowanie:
1. Rola ÅšRODKA STR
CAJ
CEGO przy produkcji HYDROZOLI do podania
pozajelitowego substancji trudno rozpuszczalnych w wodzie[2].
2. W produkcji TABLETEK substancja wypełniająca - ROZCIEC
CZAJ
CA.
Uzupełnia masę granulatu lub tabletki, gdy substancja lecznicza jest w zbyt
małych dawkach, aby mogła powstać tabletka. Stosowany głównie w
tabletkach do rozpuszczania - solubletkach i do sporządzania roztworów
iniekcyjnych.
3. Jest substancją obojętną, stosowaną w TABLETKACH MATRYCOWYCH.
Wypełnia kapilary matrycy (łącznie z substancją leczniczą)i jest regulatorem
szybkości uwalniania substancji z postaci leku. Dobra rozpuszczalność w
 6
wodzie powoduje przyspieszenie uwalniania, na skutek wytwarzanego
ciśnienia osmotycznego i przyspieszania dyfuzji kolejnych porcji wody do
matrycy. Uwalnianie z tabletek matrycowych nie jest równomierne,
początkowo jest szybsze ze względu na dużą powierzchnię zewnętrzną
tabletki, na której zachodzi elucja. W miarę jak droga dyfundującego roztworu
zwiększa się, a powierzchnia elucji zmniejsza, szybkość uwalniania substancji
maleje. Dla uzyskania bardziej równomiernej szybkości uwalniania wytwarza
się tabletki matrycowe z systemem warstwowym. Warstwa środkowa zawiera
rozpuszczalnÄ… substancjÄ™ leczniczÄ… i nierozpuszczalnÄ… tworzÄ…cÄ… szkielet. Obie
warstwy zewnętrzne zawierają łatwo rozpuszczalny chlorek sodu i
nierozpuszczalny szkielet. Początkowo uwalnia się wyłącznie niewielka ilość
leku z brzeżnej części tabletki, natomiast z dużych powierzchni (górnej i
dolnej) dyfunduje tylko substancja obojętna. Dopiero po pewnym czasie, przez
kapilary utworzone po wymyciu chlorku sodu zachodzi dyfuzja substancji
leczniczej z całej objętości części środkowej. Na tej zasadzie produkowane są
tabletki Phonfermin prolongatum Polfa - doustny lek przeciwcukrzycowy.
RYSUNEK
4. Stosowany w dwukomorowym DOUSTNYM SYSTEMIE
TERAPEUTYCHNYM. Układ OROS push - pull przeznaczony jest dla
substancji trudno rozpuszczalnych w wodzie, ma postać elementarnej pompy
osmotycznej. Chlorek sodu, który jest substancją osmotycznie czynną,
wywiera ciśnienie osmotyczne i oddziałuje na elastyczną błonę dzielącą dwie
komory. Zawiesina substancji leczniczej zostaje wypchnięta przez otwór na
zewnątrz, a elementem kontrolującym uwalnianie jest wielkość otworu [3].
RYSUNEK
Innym rodzajem tabletki będącej doustnym systemem terapeutycznym jest
tabletka matrycowa z Eudragitu RS (poliakrylan nierozpuszczalny w wodzie).
Rdzeń stanowi sprasowana substancja lecznicza. Substancja lecznicza nie
mogłaby jednak dyfundować w materiale matrycy, gdyby nie system
mikroporów. W celu wytworzenia mikroporów w materiale matrycy
inkorporowany jest chlorek sodu, który rozpuszcza się gdy tabletka znajdzie
się w środowisku wodnym. Tymi mikrokanałami woda dociera do rdzenia,
rozpuszczając zamkniętą tam substancję leczniczą. Ponieważ objętość
mikroporów jest niewielka, rozpuszczanie oraz uwalnianie substancji
leczniczej jest powolne, szybkość tego procesu jest stała, niezależna od ilości
substancji pozostajÄ…cej do uwolnienia. Potrzebny jest pewien czas na
wytworzenie porów i na dyfuzję substancji leczniczej z tabletki, dzięki czemu
uzyskuje się system o opóz
nionym uwalnianiu. O ilości mikroporów decyduje
ilość chlorku sodu. System taki można więc zaproponować dla substancji,
które mają być chronione przed rozkładem w kwaśnym środowisku żołądka
[4].
5. SYSTEM INFUZYJNY służący do implantacji. Substancja stanowi tu także
infuzyjną pompę osmotyczną. Ściana zbiornika zawierającego roztwór
substancji leczniczej jest elastyczną błoną nieprzepuszczalną wykonaną z
poliestru. Ulega ona odkształceniu pod wpływem rosnącego ciśnienia
osmotycznego substancji umieszczonej w zbiorniku zewnętrznym. Chlorek
sodu rozpuszczany jest przez wodę dyfundującą z tkanki przez zewnętrzną
półprzepuszczalną błonę systemu. Powstałe ciśnienie wypycha substancję
leczniczÄ… na zewnÄ…trz przez kapilarÄ™ dozujÄ…cÄ…, a dozowanie odbywa siÄ™ ze
stałą szybkością [2].
 7
6. 0,9% roztwór chlorku sodu jest gotową substancją pomocniczą stosowaną do
IZOTONIZOWANIA KROPLI DO OCZU. PÅ‚yn Å‚zowy charakteryzuje siÄ™
ciśnieniem osmotycznym zależnym od obecności elektrolitów i koloidów
(wynoszącym 280 - 300 mOsm/l). Znaczna różnica ciśnień osmotycznych
pomiędzy płynem łzowym a lekiem powoduje dyfuzję wody i podrażnienie
oka. Ilość użytej substancji leczniczej jest zwykle mała (roztwór jest wtedy
hipotoniczny), dodaje się wówczas substancji obojętnej, podwyższającej
ciśnienie osmotyczne. Jako substancja izotonizująca wchodzi w skład płynów
do pielęgnacji soczewek kontaktowych: płyny wielofunkcyjne, sztuczne łzy.
Płyny wielofunkcyjne są to preparaty wielozadaniowe o złożonym składzie.
Zawierają słabo działające, nie alergizujące środki dezynfekcyjne,
umożliwiające prostą i bezpieczną pielęgnację. Przeznaczone do oczyszczania,
przechowywania, nawilżania i płukania miękkich soczewek kontaktowych (nie
zawierają enzymów i nie usuwają trwałych złogów białkowych). Skład płynów
wielofunkcyjnych jest tak dobrany, by spełniały one wszystkie wymienione
funkcje, nie drażniąc oczu i nie niszcząc materiału soczewki. Jako substancja
izotonizująca może zostać użyty kwas borny zamiast chlorku sodu. Wielu
pacjentów zamiast preparatów wielofunkcyjnych do przechowywania
soczewek stosuje izotoniczny, jałowy roztwór chlorku sodu. Umieszczenie
soczewek w roztworze nie zawierającym środka przeciwbakteryjnego nie
zahamowuje rozwoju drobnoustrojów obecnych na użytej soczewce. Rozwój
drobnoustrojów może być przyczyną zmian w rogówce i spojówce
(owrzodzenia, nacieczenia) [5].
7. Stosowany w roztworach do WSTRZYKIWAC
oraz roztworach do
WLEWÓW jako substancja izotonizująca. Roztwory hipotoniczne powodują
pęcznienie i hemolizę krwinek, natomiast roztwory hipertoniczne powodują
plazmolizę krwinek. Wchodzi też w skład płynu Ringera, należącego do
płynów izotonicznych elektrolitowych, których rola polega na uzupełnieniu
jonów zawartych w środowisku zewnątrzkomórkowym. Oprócz chlorku sodu
zawiera on KCl i CaCl2, dlatego może być stosowany przy niedoborze potasu i
wapnia w ustroju.
8. Jako substancja osmotycznie czynna wchodzi w skład MIKROSFER o
kontrolowanej szybkości uwalniania substancji leczniczej. Mikrosfery mają
zwykle średnicę 0,5 - 2 mm, są powleczone błoną półprzepuszczalną z
polimerów nie rozpuszczalnych w wodzie. W skład rdzenia wchodzi
substancja lecznicza oraz rozpuszczalna w wodzie substancja pomocnicza.
Uwalnianie z mikrosfery przebiega po dyfuzji wody przez błonę
półprzepuszczalną, chlorek sodu ulega rozpuszczeniu, tworzy roztwór
nasycony o wysokim ciśnieniu osmotycznym. Z tego roztworu substancja
dyfunduje, zgodnie z pierwszym prawem Ficka, do treści przewodu
pokarmowego. Mikrosfery zamyka się w twardych kapsułkach żelatynowych
lub tabletkuje z dodatkiem substancji pomocniczej. RozpadajÄ… siÄ™ w
przewodzie pokarmowym do nanokapsułki ulegają równomiernemu
rozproszeniu w jego świetle [2].
9. Używany do ODBIAA
CZANIA ORGANOPREPARATÓW poprzez
wysalanie białka. Surowy wyciąg zawiera rozpuszczone substancje białkowe
(koloidy) oraz produkty ich hydrolizy, które stanowią składnik balastowy.
Zwłaszcza w preparatach do parenteralnego podawania niezbędne jest
całkowite usunięcie białek.
 8
Potasu azotan (Kalii nitras)
Synonimy: Kalium nitricum. Azotan potasu. Saletra potasowa. Saletra indyjska.
Wzór: KNO3 M. cz. 101,10
Otrzymywanie: Służy do tego reakcja węglanu potasu z kwasem azotowym lub
reakcja podwójnej wymiany azotanu sodu z chlorkiem potasu w roztworze wodnym:
NaNO3 + KCl = KNO3 + NaCl
Wykorzystuje się tu fakt, że podczas ochładzania krystalizuje najpierw NaCl, a
podczas zatężania i dalszego oziębiania strąca się bardzo czysty KNO3 w postaci
bezwonnych kryształów rombowych [6].
Postać i właściwości: Bezbarwne, przezroczyste kryształy lub biały, krystaliczny
proszek bez zapachu, o słono - chłodzącym, nieco gorzkawym smaku. Topi się w
temp. 334oC, przy dalszym ogrzewaniu następuje rozkład - powstaje azotyn, a
następnie tlenek. W przeciwieństwie do azotanu sodu nie jest higroskopijny [6].
Rozpuszczalność: Substancja łatwo rozpuszcza się w wodzie oraz glicerynie, a
bardzo trudno w etanolu.
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość azotanu potasu, w przeliczeniu na
bezwodną substancję, powinna być nie mniejsza niż 99,0% i nie większa niż101,0%.
Zastosowanie:
Substancja IZOTONIZUJ
CA W KROPLACH DO OCZU zamiast chlorku sodu.
Najczęściej używany do izotonizowania kropli zawierających związki srebra, po to by
uniknąć niezgodności, ponieważ azotany są jednymi z nielicznych anionów nie
tworzÄ…cych osadu z jonami srebra.
 9
BERYLOWCE (IIA)
Magnezu chlorek (Magnesii chloridum)
Synonimy: Magnezium chloricum. Chlorek magnezowy. Bischofit.
Wzór: MgCl2.6H2O M. cz. 203,30
Postać i właściwości: Biały, krystaliczny, higroskopijny proszek.
Rozpuszczalność i wymagania: Substancja łatwo rozpuszcza się w wodzie, dość
trudno rozpuszcza siÄ™ w etanolu 760 g/l.
Zanieczyszczenia: Zawartość sześciowodnego chlorku magnezu w substancji, nie
powinna być mniejsza niż 98,0% i większa niż 101,0%.
Zastosowanie:
Stosowany jako stabilizator do szczepionek żywych. Drobnoustroje chorobotwórcze
muszą być przechowywane w optymalnie dobranych warunkach. Szczepionka OPV
(polio) wykazuje małą stabilność w wyższej temperaturze, a ponieważ jest stosowana
w krajach tropikalnych dla jej stabilizacji należy dodać 1 mol MgCl2 przy pH = 6,5
[2].
Tlenek Magnezu (Magnesii oxydum)
Synonimy: Magnesium oxydatum. Magnesia usta. Magnezja palona. Magnezja
kaustyczna.
Wzór: MgO M. cz. 40,30
Otrzymywanie: Zależnie od temperatury otrzymywania, tlenek magnezu przekształca
się bardzo powoli w wodorotlenek lub w ogóle nie ulega tej przemianie. W wyniku
prażenia magnezytu w temperaturze 800 - 900oC powstaje produkt tężejący pod
działaniem wody, stosowany jako zaprawa (magnezja kaustyczna). Gdy przeprowadza
się prażenie w bardzo wysokich temperaturach (1600 - 1700oC), powstający magnezja
palona, spieka ona się w produkt, który nie tężeje pod działaniem wody, wykazuje
jednak dużą żaroodporność. W wyniku ogrzewania wodorotlenku magnezu lub
zasadowego węglanu magnezu powstaje MgO w postaci sypkiego białego proszku ,
który pod nazwą Magnesia usta jest stosowany w medycynie jako środek
neutralizujący sok żołądkowy: [6].
Mg(OH)2 = MgO + H2O
MgCO3 . Mg(OH)2 = 2MgO + H2O + CO2
Postać i właściwości: Biały proszek, łatwo wchłania dwutlenek węgla z powietrza,
przekształcając się częściowo w zasadowy węglan magnezu. Na powietrzu, pod
wpływem wilgoci, łatwo ulega uwodnieniu dając wodorotlenek, dlatego należy go
przechowywać w dobrze zamkniętych naczyniach.
 10
MgO + H2O = Mg(OH)2
Rozpuszczalność: Substancja praktycznie nierozpuszczalna w wodzie i etanolu.
Rozpuszcza siÄ™ Å‚atwo w wodzie zawierajÄ…cej chlorek amonowy:
Mg(OH)2 + 2NH4Cl = MgCl2 + 2NH4OH
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość tlenku magnezu w przeliczeniu na
substancję wyprażoną w temperaturze 900oC, powinna być nie mniejsza niż 96,0% i
nie większa niż 100,5%.
Działanie i zastosowanie:
1. Jest ADSORBENTEM podobnie jak węglan magnezu (patrz - krzemionka).
2. Jest nieorganicznym BARWNIKIEM stosowanym głównie do barwienia
powłoczek drażetek.
3. Uwodniony tlenek magnezu (MgO . H2O) służy do stabilizacji emulsji, jest
tzw. EMULGATOREM NIEORGANICZNYM (podobnie jak bentonit).
Tworzy koloid powodujący zwiększenie lepkości tym samym utrudniający
Å‚Ä…czenie siÄ™ kuleczek lub czÄ…stek fazy rozproszonej w emulsji lub zawiesinie.
Uwaga: posiada właściwości przeczyszczające.
Magnezu węglan (Magnesii carbonas)
Synonimy: Magnesium carbonicum. Magnesium carbonoicum basicum. Węglan
magnezu. Zasadowy węglan magnezowy. Magnezyt. Hydroksomagneyt. Magnesia
alba.
Wzór: MgCO3
W przyrodzie występuje krystaliczny węglan magnezu, tzw. uwodniony zasadowy
węglan magnezu o wzorze: 4MgCO3 . Mg(OH)2 . 4H2O (hydroksomagnezyt)
Otrzymywanie: MgCO3 strÄ…ca siÄ™, jako trudno rozpuszczalny zwiÄ…zek, z wodnych
roztworów soli magnezu po dodaniu węglanu litowca w obecności nadmiaru
dwutlenku węgla.
Postać i właściwości: Biały lekki proszek. 15 g węglanu magnezu ciężkiego zajmuje
obj. ok. 30 ml 15 g węglanu magnezu lekkiego zajmuje obj. ok. 200 ml [7]. W
temperaturze 16oC MgCO3 krystalizuje w postaci pięciohydratu, który w wyższych
temp. przechodzi w trój- i monohydrat. Obojętny węglan magnezu rozkłada się powoli
podczas gotowania, tworząc hydroksowęglany.
Rozpuszczalność: Substancja praktycznie nierozpuszczalna w wodzie i etanolu.
Lepiej rozpuszcza się w wodzie zawierającej bezwodnik węglowy lub sole amonowe
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość węglanu magnezu w substancji, w
przeliczeniu na tlenek magnezu nie powinna być mniejsza niż 39,0% i nie większa niż
44,0%.
Działanie i zastosowanie:
 11
1. Jest EMULGATOREM NIEORGANICZNYM (patrz - bentonit).
2. Jest ADSORBENTEM (patrz - bentonit, krzemionka).
3. Hydroksomagnezyt (Magnesia alba) jest nieorganicznym BARWNIKIEM
stosowanym głównie do barwienia powłoczek drażetek, jako biały pigment.
4. Używany w maściach i kremach PROMIENIOOCHRONNYCH (patrz - tlenek
tytanu).
Uwaga: posiada właściwości przeczyszczające.
Talk (Talcum)
Synonimy: A
ojek. Talcum depuratum. Talcum Stearynicum 9:1 (stearynian magnezu)
Talcum Cetylicum 9:1 (alcohol cetylowy) Talcum Siliconisatum 9:1 (emulsja
silikonowa)
Wzór:[Mg3(Si4010).(0H)2] (Mg3H2Si4012)
Otrzymywanie: Naturalny krzemian magnezu sproszkowany i oczyszczony przez
utrzymywanie we wrzeniu z rozcieńczonym kwasem solnym i odmycie kwasu wodą.
Postać i właściwości: Biały lub zielonkawy, bardzo miałki, tłustawy, miękki w
dotyku, Å‚useczkowaty proszek, bez zapachu i smaku. Im jest drobniejszy tym ma
lepsze właściwości.
Rozpuszczalność: Substancja praktycznie nierozpuszczalna w wodzie, w
rozcieńczonych kwasach nieorganicznych i roztworach wodorotlenków litowców oraz
w rozpuszczalnikach organicznych. Zawartość wody ( 1%, nawet przy bardzo dużej
wilgotności względnej talk praktycznie nie chłonie wody.
Zanieczyszczenia i wymagania: Zanieczyszczony bywa krzemianem wapnia,
tlenkami glinu i żelaza, węglanem wapnia i azbestem. Talk może być silnie
zanieczyszczony bakteriami, wyjaławia się go suchym gorącym powietrzem, po
rozłożeniu w cienkiej warstwie, np. w temperaturze 160oC/1h.
Niezgodności: Talk wykazuje zdolność adsorbowania na swej powierzchni niektórych
substancji, szczególnie substancji dezynfekujących. Talk pochłania środki
konserwujące z leków, co powoduje skrócenie ich trwałości. Na tej zasadzie ulegają
unieczynnieniu czwartorzędowe zasady amoniowe. Również substancje tłuszczowe
dodane w niewielkiej ilości do pudru z talkiem ulegają adsorpcji i nie wywierają
swojego działania [8].
Działanie i zastosowanie:
1. Stosowany jako substancja POÅšLIZGOWA, SMARUJ
CA,
ANTYSTATYCZNA, ANTYADHEZYJNA. Działanie talku jako substancji
poślizgowej polega na tym, że jego kryształy rozdzielają się łuskowato przy
minimalnym tarciu i łatwo przesuwają się względem siebie. Wywołuje to w
dotyku wrażenie "tłustości". Wraz ze wzrostem rozdrobnienia talku zwiększa
się jego działanie poślizgowe. Talk poprawia szybkość masy tabletkowej
(granulatu). Substancja smarująca pozwala zmniejszyć tarcie między ścianą
matrycy a powierzchnią boczną tabletki. Użycie środka poślizgowego pozwala
 12
na wypchnięcie tabletki przy użyciu siły mniejszej o 10%. Użyteczność środka
poślizgowego wyraża:
Współczynnik Matego M=1-T1/T2*100
T1-średnia siła niezbędna do wypchnięcia 5 tabletek bez środka smarującego.
T2-średnia siła niezbędna do wypchnięcia 5 tabletek ze środkiem smarującym.
Substancja antyadhezyjna - konieczne jest użycie dużych ilości talku, do 10%.
Substancja smarująca - talk stosowany jest w stężeniu od 3%.
Substancja antystatyczna - talk stosowany jest w stężeniu 1%.
Użycie dużych ilości talku wpływa niekorzystnie na niektóre właściwości
tabletek ze względu na:
a. długi czas rozpadu
b. zmniejszoną odporność mechaniczną
c. adsorbowanie substancji leczniczej w stopniu uniemożliwiającym
wchłanianie z przewodu pokarmowego
d. fakt, iż ostre brzegi jego cząstek drażnią błonę śluzową przewodu
pokarmowego, wywołuje tzw. talkogranulomię.
Dlatego też wg. zaleceń Farmakopei ogranicza się ilość talku i dodaje się
maksymalnie 5% do masy tabletkowej.
Wzrost właściwości poślizgowych talku uzyskuje się przez dodanie do niego
innych substancji poślizgowych, które potęgują jego wszechstronne działanie i
w pewnym stopniu ograniczajÄ… jego wady.
Stosowana jest mieszanina talku z:
e. stearynianem magnezu (w stosunku 9:1)
f. alkoholem cetylowym (w stosunku 9:1)
g. emulsjÄ… silikonowÄ… (w stosunku 9:1) daje talk silikonowy.
Mieszaniny te z uwagi na silne właściwości hydrofobowe powodują
przedłużenie czasu rozpadu tabletek. Podczas tabletkowania stempel górny
wywiera pewną maksymalną siłę na masę tabletkową, w tym samym czasie
stempel dolny również wywiera pewną maksymalną siłę, lecz mniejszą.
Dodatek substancji poślizgowej powoduje zmniejszenie różnicy tych sił. Talk
pełni rolą czynnika regulującego przenoszenie nacisku przez masę tabletkową
podczas kompresji. Skuteczność talku (oraz innych substancji poślizgowych)
można obliczyć ze stosunku sił oddziałujących na dolny i górny stempel.
Idealna substancja poślizgowa miałaby współczynnik R=1.
R=maksymalna siła działająca na stempel dolny\maksymalna siła działająca na
stempel górny
2. Wchodzi w skład posypki przy DRAŻOWANIU CUKROWYM (10-30%)
oraz przy POWLEKANIU LAKAMI (do 10%). Używany w procesie
GRUNTOWANIA rdzeni. Warstwa gruntująca powinna dobrze przylegać do
rdzenia i posiadać właściwości hydrofobowe. Nałożony film chroni rdzeń
przed działaniem wilgoci, która mogłaby spowodować pęcznienie środków
rozsadzajÄ…cych i rozpad rdzeni. Gruntuje siÄ™ talkiem zmieszanym z syropem
cukrowym lub kleikiem żelatynowym. W procesie POWLEKANIA talk
zdyspergowany jest w syropie (może być też krzemionka koloidalna, węglan
 13
wapnia).Powlekanie właściwe polega na nakładaniu kolejnych warstw zasypki
w syropie [3].
3. Stosowany jest jako podłoże do PUDRÓW I ZASYPEK. Polepsza on sypkość
i przyczepność do skóry, ale nie wchłania tłuszczu i wilgoci ze skóry. Nie
nadaje się do stosowania na rany, ponieważ nie ulega resorpcji. Jest otaczany
przez żywą tkankę, co powoduje wytwarzanie się ziarniaków.
4. Stosowany jako substancja do podsypywania przy sporzÄ…dzaniu PIGUA
EK.
5. Do sporządzania WÓD AROMATYCZNYCH - olejek eteryczny należy
rozetrzeć z dziesięciokrotną ilością talku i zmieszać z wodą oczyszczoną,
świeżo przygotowaną i ostudzoną do temperatury 40 - 50oC. Po 10 min.
wytrząsania, przesącza się roztwór przez bibułę. Ucieranie z talkiem ma na
celu rozwinięcie powierzchni olejku, co ułatwia rozpuszczenie składników
hydrofilowych. Wskazane jest wcześniejsze zobojętnienie alkalicznego
odczynu talku. W ten sposób otrzymuje się wodę koprową (Foeniculi aqua),
oraz wodę miętową (Menthae piperitae aqua).
6. Używany jako substancja PROMIENIOOCHRONNA dodawana do maści i
kremów chroniących przed promieniowaniem UV (patrz - dwutlenek tytanu).
7. Służy jako ADSORBENT W PRODUKCJI ORGANOPREPARATÓW.
Umożliwia adsorpcję płynnych wyciągów z tkanek zwierzęcych, potem
selektywnÄ… elucjÄ™ (wymywanie), co pozwala na usuwanie substancji
białkowych z równoczesnym wydzieleniem substancji czynnych (np.
hormonów).
Wapnia wodorofosforan (Calcii hydrophosphas)
Synonimy: Calcium hydrophosphoricum. Wapniowy fosforan II-rzędowy. Calcium
phosphoricum bibasicum. Wodoroortofosforan wapnia.
Nazwa handlowa: Emcompres.
Wzór: Związek ten może występować jako substancja:
-bezwodna CaHPO4 M. cz. 154,07
-dwuwodna CaHPO4 . 2H2O M. cz. 172,09
Postać i właściwości: Biały, lekki, drobnokrystaliczny proszek bez zapachu o lekko
słonawym smaku.
Rozpuszczalność: Substancja prawie nie rozpuszcza się w wodzie i etanolu 95o.
A
atwo rozpuszcza się w rozcieńczonych kwasach: azotowym, solnym, cytrynowym.
Trudno rozpuszcza się w rozcieńczonym kwasie octowym. Substancja nie chłonie w
ogóle wody przy wilgotności względnej do 90%.
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość bezwodnego fosforanu wapniowego w
substancji nie powinna być mniejsza niż 78,8% i nie większa niż 80,2.
Niezgodności: Jony wapnia są niezgodne z tetracyklinami ponieważ tworzą trudno
wchłanialne kompleksy.
Trwałość i przechowywanie: Odmiana dwuwodna traci stopniowo wodę
 14
hydratacyjnÄ…. Po 3 miesiÄ…cach przechowywania w temperaturze 50oC przy
wilgotności względnej 50% strata masy wynosi 19%. Przy ogrzewaniu z wodą
substancja częściowo się rozkłada [8].
Działanie i zastosowanie:
1. ZwiÄ…zek stosowany jako substancja WYPEA
NIAJ
CA do tabletek i proszków
lub granulatów podawanych w kapsułkach żelatynowych. Nadaje się do
tabletkowania bezpośredniego ze względu na dobrą sypkość.
2. Substancja ścierająca i polerująca używana w PASTACH DO Z
BÓW
występuje tam w stężeniu 15 - 60%. Stopień twardości wszystkich substancji o
podobnym zastosowaniu nie może być większy niż szkliwo zębów, twardsza
substancja mogłaby doprowadzić do zarysowania szkliwa. Stosowane w tym
celu substancje to nieorganiczne substancje nierozpuszczalne w wodzie o
kulistym kształcie cząstek, średnia wielkość cząstek nie powinna przekraczać
10 >
m [9].
Wapnia węglan (Calcii carbonas)
Synonimy: Calium carbonicum. Calcium carbonicum praecypitatum. Węglan wapnia.
Strącony węglan wapnia. Kalcyt. Argonit. Wateryt.
Wzór: CaCO3 M. cz. 100,09
Otrzymywanie: Działając na rozpuszczalne węglany solami wapnia:
CaCl2 + Na2CO3 = CaCO3 + 2NaCl
Postać i właściwości: Biały proszek bez smaku i zapachu. Tworzy trzy odmiany
krystaliczne: kalcyt, argonit, wateryt. Substancja rozkłada się pod działaniem kwasów
wydzielając CO2 oraz tworząc odpowiednią sól wapnia.
Rozpuszczalność: Jest trudno rozpuszczalny w wodzie, w 100 g wody (w temp. 25oC)
rozpuszcza się 1,4 mg CaCO3. Węglan wapnia łatwo rozpuszcza się w zawierającej
dwutlenek węgla wodzie z utworzeniem wodorowęglanu wapnia:
CaCO3 + H2O + CO2 = Ca(HCO3)2
Wskutek ulatniania się (np.: podczas gotowania) dwutlenku węgla z roztworu
równowaga przesuwa się w kierunku wydzielania węglanu wapnia.
Działanie i zastosowanie:
1. Stosowany jako tworzywo do TABLETEK MATRYCOWYCH (patrz -
krzemionka)
2. Substancja ścierająca i polerująca stosowana przy produkcji PROSZKÓW I
PAST DO Z
BÓW (patrz - bentonit).
3. Jest nieorganicznym BARWNIKIEM stosowanym głównie do barwienia
powłoczek drażetek.
4. Stosowany jako dodatek do tabletek, granulatów oraz proszków
MULSUJ
CYCH. Spełnia rolę substancji będącej z
ródłem dwutlenku węgla,
który pełni rolę środka rozsadzającego (podobnie jak wodorowęglan sodu).
Wapnia fosforan (Calcii phosphas)
 15
Synonimy: Calcium phosphoricum tribasicum. Ortofosforan wapnia.
Wzór: Ca3(PO4)2 M. cz. 310,13
Postać i właściwości: Biały, lekki, miałki, proszek.
Rozpuszczalność: Substancja trudno rozpuszcza się w wodzie, praktycznie nie
rozpuszcza siÄ™ w etanolu 760 g/l.
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość fosforanu wapnia, w przeliczeniu na
bezwodną substancję, nie powinna być mniejsza niż 95,0% i większa niż 102,0%.
Zastosowanie:
1. Bezwodny di- i trifosforan wapnia stosowany jest jako tworzywo do
TABLETEK MATRYCOWYCH (patrz - krzemionka).
2. Jest ADSORBENTEM przy produkcji tabletek i granulatów.
Baru siarczan (Barii sulfas)
Synonimy: Siarczan baru. Baryt.
Wzór: BaSO4 M. cz. 233,29
Otrzymywanie: Przez zmielenie naturalnego barytu nie jest możliwe otrzymanie
produktu o wymaganej miałkości. Odpowiednie rozdrobnienie uzyskuje się w reakcji:
BaCl2 + MgSO4 = BaSO4 + MgCl2
BaO2 + H2SO4 = BaSO4 + H2O2
Ostatnia reakcja to metoda otrzymywania nadtlenku wodoru, a siarczan baru jest tu
produktem ubocznym [6].
Postać i właściwości: Biały, miałki, ciężki proszek bez ziarnistych grudek. Jest
bardzo trwały rozkłada, się dopiero w temp. powyżej 1400oC na tlenek baru,
dwutlenek siarki i tlen. Wykazuje dużą odporność chemiczną i termiczną. Ma dużą
zdolność pochłaniania promieni rentgenowskich, dlatego jest stosowany jako środek
kontrastowy.
Rozpuszczalność: Jest bardzo trudno rozpuszczalny w wodzie, a jego
rozpuszczalność wzrasta po dodaniu mocnych kwasów, nie rozpuszcza się również w
rozpuszczalnikach organicznych. Gorący stężony kwas siarkowy rozpuszcza ok. 15%
BaSO4 w wyniku powstawania rozpuszczalnego w wodzie wodorosiarczanu.
BaSO4 + H2SO4 = Ba(HSO4)2
Zastosowanie:
1. Substancja wypełniająca w produkcji tabletek, również wchodzi w skład
peletek o zwiększonej gęstości, które są postacią leku stworzoną dla substancji
wchłaniających się najlepiej w żołądku. Siarczan baru poprzez zwiększenie ich
ciężaru powoduje wydłużenie czasu przebywania leku z 2h do 6h (patrz -
wodorowęglan sodu) [10].
2. Siarczan baru jest ADSORBENTEM otrzymywanym przez liofilizację, która
umożliwia otrzymanie kulek o dużej porowatości z bezpostaciową substancją.
Tak otrzymany adsorbent łatwo chłonie wodę, lecz potem jego struktura ulega
zniszczeniu, a kształt kulek zapadnięciu, na ich powierzchni powstają
 16
kryształy. Szybkość zmniejszania się powierzchni i wzrost gęstości zależy od
ilości wilgoci i czasu przechowywania. Tylko powierzchniowe warstwy
adsorbenta są zaangażowane w chłonięcie wilgoci. Substancja niekiedy może
być używana jako MATRYCA do tabletek [11].
3. Substancja jest używana jako wypełniacz przy produkcji korków i zatyczek
gumowych, nadaje on gumie twardość i inne właściwości.
 17
BOROWCE (IIIA)
Kwas borowy (Acidum boricum)
Synonimy: Kwas borny. Kwas ortoborowy.
Wzór: H3BO3 M. cz. 61,83
Otrzymywanie: W wyniku działania kwasem siarkowym na minerały zawierające
boraks powstaje kwas borowy:
Na2B4O7 + H2SO4 + 5H2O = 4H3BO3 + Na2SO4
Postać i właściwości: Bezbarwne, łuskowate i tłuste w dotyku kryształy lub biały
proszek bez zapachu o słonawo - kwaskowatym smaku. Postać sześciokątnych,
przeświecających, łuskowatych kryształów jest związana z faktem, że kwas borowy
(podobnie jak grafit) tworzy sieć warstwową, w której cząsteczki H3BO3 są połączone
wiÄ…zaniami wodorowymi. ZwiÄ…zek ten jest lotny z parÄ… wodnÄ…. Kwas borowy jest
bardzo słabym kwasem, jego sole są nietrwałe w roztworze wodnym, gdzie ulegają
hydrolizie. Kwas ortoborowy odszczepia przy ogrzaniu do temp. 70oC wodÄ™ i
przechodzi w kwas metaborowy (który jest trudno rozpuszczalny w wodzie), a w
wyniku dalszego ogrzewania kwas ten przekształca się bezpośrednio w szklisty B2O3.
2H3BO3 ---> 2HBO2 ---> B2O3
-2H2O -H2O
Po rozpuszczeniu kwasu metaborowego w wodzie powstaje natychmiast kwas
ortoborowy.
Rozpuszczalność: Substancja trudno rozpuszcza się w zimnej wodzie, jego
rozpuszczalność zwiększa się znacznie ze wzrostem temperatury (roztwór 3% to
roztwór nasycony w temperaturze pokojowej). Rozpuszcza się również dobrze w
rozpuszczalnikach organicznych zawierajÄ…cych grupy wodorotlenowe (np.: etanol).
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość kwasu borowego, w przeliczeniu na
bezwodną substancję, powinna być nie mniejsza niż 99,0% i nie większa niż 101,0%.
Niezgodności:
a. Z jonami magnezu, żelaza, srebra, cynku.
b. Tworzy chelaty z glicerolem, fenolami, węglowodanami.
Działanie i zastosowanie:
3. BUFOR boranowy stosowany W KROPLACH DO OCZU. Nie drażniący,
trwały, mający dużą pojemność buforową. Ze względu na toksyczność nie
może być stosowany w lekach pozajelitowych. Niektóre substancje lecznicze
stosowane w okulistyce wykazują pH znacznie odbiegające od pH płynu
łzowego (7,0 - 7,4). Płyn łzowy posiada również pewną pojemność buforową,
granica tolerancji wynosi 5,5 - 10,5. PÅ‚yny wyraz
nie odbiegajÄ…ce odczynem,
powodują drażnienie, łzawienie i wypłukiwanie leku. Stosowane pH to
 18
kompromis między trwałością substancji leczniczej, a izotonią, jest to tzw. pH
euhydrychne, które zapewniają bufory. W praktyce buforuje się głównie krople
do oczu z antybiotykami, gwarantując im trwałość i skuteczność [3].
4. Substancja IZOTONIZUJ
CA W KROPLACH DO OCZU zamiast chlorku
sodu Wchodzi również zamiast chlorku sodu w skład płynów do pielęgnacji
miękkich soczewek kontaktowych oraz w skład sztucznych łez.
5. Pełni funkcję substancji POŚLIZGOWEJ - smarującej (patrz - talk, krzemionka).
Dodawany do tabletek w ilości do 2%, ze względu na swe właściwości
toksyczne, używany wyłącznie dla sporządzenia roztworów do użytku
zewnętrznego.
6. Jako substancja WYPEA
NIAJ
CA DO TABLETEK, gdy substancja lecznicza
stosowana jest w zbyt małych dawkach. Głównie w tabletkach do sporządzania
roztworów, do użytku zewnętrznego.
7. H3BO3 może być stosowany jako PODA
OŻE DO ZASYPEK jednak jego
stosowanie budzi zastrzeżenie, gdyż rozpylony na rany lub błony śluzowe jest
łatwo wchłaniany i może powodować łatwe zatrucie organizmu.
Sodu tetraboran (Natrii tetraboras)
Synoniny: Natrium tetraboricum. Tetraoskoboran sodu. Czteroboran sodu. Boraks.
Natrii boraks. Dwuboran sodowy. Natrium biboricum. Minerał naturalny - tinkal oraz
kernit (o wzorze Na2B4O7 . 4H2O).
Wzór: Na2B4O7 . 10H2O
Otrzymywanie: Boraks otrzymuje się w przemyśle działaniem węglanu sodowego na
kwas borowy lub naturalne borany wapnia.
Postać i właściwości: Czysty boraks tworzy duże, bezbarwne wietrzejące na
powietrzu kryształy lub biały krystaliczny proszek bez zapachu o słonym, słabo
Å‚ugowatym smaku. Anion boraksu zawiera dwa atomy boru o liczbie koordynacyjnej 3
(konfiguracja płaska) i dwa atomy boru o LK = 4 (konfiguracja tetraedryczna). W
wyniku ogrzewania od temperatury 350 - 400oC boraks przechodzi w bezwodny
Na2B4O7, który w temp. 878oC tworzy szklistą fazę ciekłą, masa ta posiada zdolność
rozpuszczania różnych tlenków metali z wytworzeniem charakterystycznych pereł
boraksowych, co wykorzystuje się w chemii analitycznej do wstępnego
rozpoznawania jonów metali.
Rozpuszczalność: Substancja bardzo łatwo rozpuszcza się we wrzącej wodzie.
Rozpuszcza siÄ™ w glicerolu 860 g/l, trudno rozpuszcza siÄ™ w etanolu 760 g/l.
Zanieczyszczenia i wymagania: zawartość dziesięciowodnego tetraboranu sodu w
substancji nie powinna być mniejsza niż 99,0% i większa niż 103,0%.
Zastosowanie:
1. Åšrodek konserwujÄ…cy KROPLE DO OCZU
2. Z boraksu otrzymuje siÄ™ tlenek boru:
Na2B4O7 = 2B2O3 + Na2O
Tlenek boru umożliwia otrzymanie SZKA
A BOROWO - GLINOWEGO, jest to szkło
o bardzo małej rozpuszczalności, dużej odporności na roztwory kwaśne i alkaliczne.
 19
B2O3 umożliwia wprowadzenie większych ilości SiO2, co daje szkło o wysokiej
jakości używane do pojemników szklanych do przechowywania płynów do wlewów i
przygotowywania ampułek.
Glinu wodorotlenek (Aluminii hydroxydum)
Synonimy: Istnieje grupa hydratów tlenku glinu (Al2O3 . xH2O) o zmiennej
zawartości wody, przechodząca przemiany poprzez etapy pośrednie, na zimno
wolniej, na gorÄ…co zaÅ› szybciej:
150oC 300oC
2Al(OH)3 --> 2AlO(OH) --> 2Al2O3
-2H2O -2H2O
Al(OH)3
Aluminium hydroxydatum. Wodorotlenek glinu. Ortowodorotlenek glinu. Alusal.
Gibsyt. Bajeryt. Nordstrandyt.
AlO(OH)
Tlenowodorotlenek glinu. Metawodorotlenek glinu. Bemit. Diaspor.
Al2O3
Tlenek glinu. Korund. Szmergiel.
Otrzymywanie: Wodorotlenek glinu otrzymuje się zwykle jako biały krystaliczny
osad w wyniku wprowadzenia CO2 do roztworu glinianu:
2[Al(OH)4]- + CO2 = 2Al(OH)3 + CO32- + H2O
Postać i właściwości: Po wysuszeniu jest to biały, bezpostaciowy proszek. Postać
osadu zależy od sposobu strącenia, gdy wodorotlenek strąca się powoli otrzymuje się
krystaliczny osad, który ulega znacznie trudniej działaniu kwasów i ługów. Świeżo
strącony bezpostaciowy osad, który nie zdążył się "zestarzeć" i przejść w postać
krystalicznÄ…, Å‚atwo rozpuszcza siÄ™ w kwasach i zasadach. Al(OH)3 wodorotlenkiem
jest amfoterycznym:
Al(OH)3 + 3H+ = Al3+ + 3H2O powstajÄ… sole glinu
Al(OH)3 + OH- = [Al(OH)4]- powstajÄ… gliniany
Rozpuszczalność: Substancja praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie i etanolu,
rozpuszczalna w kwasach i zasadach z powodu swej amfoteryczności.
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość wodorotlenku glinu w substancji powinna
być nie mniejsza niż 71,9%, co w przeliczeniu na tlenek glinu (M. cz. 101,96)
powinno być nie mniej niż 47,0% i nie więcej niż 62,0%.
Zastosowanie:
1. ZwiÄ…zek jest ADSORBENTEM dla inaktywowanych bakterii przy produkcji
SZCZEPIONEK. Zabite bakterie osadza siÄ™ na substancji pomocniczej. Jest to
tzw. adiuwant, który jednocześnie określa działanie szczepionki, jej stabilność
i tolerancjÄ™.
Zamiast wodorotlenku glinu można użyć fosforanu glinu. Np. szczepionki
zawierające anatoksyny przeciw błonnicy i tężcowi są tradycyjnie
 20
szczepionkami zawierajÄ…cymi adsorbent, a sole glinu potencjalizujÄ… ich
działanie i jednocześnie poprawiają tolerancję szczepionki przez organizm w
porównaniu do szczepionek zawierających anatoksyny nie zaadsorbowane.
Adsorbent powoduje utratę immugenności w wyniku osadzenia na jego
powierzchni antygenu obecnego w szczepionce (Hib). Adiuwanty to substancje
dodawane do szczepionek (substancje wspomagające), które wzmagają
odpowiedz
immunologicznÄ… lub sÄ… substancjami immunogennymi. SÄ… one
przede wszystkim niezbędne do szczepionek będących podjednostkami
(antygenu). W szczepionkach dla ludzi stosuje siÄ™ jedynie: wodorotlenek glinu,
fosforan glinu, sole wapnia (olej mineralny)[2].
2. Tlenek glinu jest stosowany jako EMULGATOR NIEORGANICZNY [3]
(patrz - bentonit).
3. Substancja ścierająca i polerująca przy produkcji PROSZKÓW I PAST DO
Z
BÓW.
4. Pełni funkcję nieorganicznego NOŚNIKA dla PIGMENTÓW, czyli laków.
Składają się one z rozpuszczalnego w wodzie organicznego barwnika oraz
uwodnionego tlenku glinu, czyli nośnika. Laki wykazują dużo żywsze i
trwalsze barwy od barwników nie osadzonych na nośniku.
5. Służy jako ADSORBENT W PRODUKCJI ORGANOPREPARATÓW.
Umożliwia Adsorpcję płynnych wyciągów z tkanek zwierzęcych, potem
selektywnÄ… elucjÄ™ (wymywanie), co pozwala na usuwanie substancji
białkowych z równoczesnym wydzieleniem substancji czynnych (np.
hormonów). Podobną rolę pełnią kaolin i talk.
Kaolin (Kaolinum)
Synonimy: Glinka biała. Bolbus alba. Argilla. Nazwy handlowe: Talkumin. Gleitol.
Wzór:
Jest to substancja pochodzenia mineralnego, zawierajÄ…ca przede wszystkim kaolinit o
wzorze: Al2O3 . SiO2 . 2H2O
Znane są złoża kaolinu, które zawierają do 99% czystego kaolinitu, a tylko 1% innych
domieszek, które oddziela się przez szlamowanie.
Prócz naturalnego krzemianu glinu w handlu spotykamy syntetyczny o składzie:
Al2Si6O15 . 2H2O albo Al2O3 . 6SiO2 . 2H2O, który stosowany jest głównie jako środek
wiążący kwas solny w schorzeniach żołądka.
Postać i właściwości: Delikatne, białe, miękkie w dotyku płatki o układzie
heksagonalnym. Spotykane w handlu poszczególne gatunki kaolinitu różnią się
wielkością cząstek.
Rozpuszczalność: W wodzie ulega łatwo dyspersji. Jest odporny na działanie na
działanie kwasów i zasad, zmiana jego właściwości może nastąpić dopiero w dużych
stężeniach, po dłuższym czasie działania w wysokiej temperaturze.
Zastosowanie:
1. ADSORBENT do produkcji granulatów i tabletek. .Służy jako ADSORBENT
W PRODUKCJI ORGANOPREPARATÓW. Adsorpcja płynnych wyciągów z
tkanek zwierzęcych, potem selektywna elucja (wymywanie), co pozwala na
 21
usuwanie substancji białkowych z równoczesnym wydzieleniem substancji
czynnych (np. hormonów).
2. Spełnia rolę środka POŚLIZGOWEGO, zwłaszcza przy tabletkowaniu
substancji zawierających wodę krystalizacyjną, ma bowiem zdolność jej
wiązania. Otrzymane tabletki są jednak twarde i mają przedłużony czas
rozpadu. Posiada właściwości podobne do talku, w porównaniu a nim
wykazuje zdolność wiązania do 3% wody, co ułatwia tabletkowanie substancji
zawierających wodę krystalizacyjną. Dla zwiększenia właściwości
poślizgowych kaolinu można go mieszać z 15% parafiny stałej rozpuszczonej
w eterze.
3. Stosowany (łącznie z bentonitem i talkiem) do produkcji PUDRÓW I
ZASYPEK z powodu swej zdolności do chłonięcia cieczy np.: potu, także do
stabilizowania ZAWIESIN I PAST.
4. Używany jako substancja WYPEA
NIAJ
CA w tabletkach. Gdy substancja
lecznicza jest stosowana w zbyt małych dawkach aby powstała tabletka.
5. Używany jako substancja dodawana do maści i kremów
PROMIENOOCHRONNYCH. Powstaje nieprzezroczysty krem, pochłaniający
promieniowanie UV.
Bentonit (Bentonitum)
Synonimy: Veegum - jest to specjalnie oczyszczona odmiana. Pęczniejąca glinka.
Wzór: Al2O3 . 4SiO2 . H2O
Naturalna glinka kopalna zawierająca głównie minerał montmorilonit, Są to naturalne,
uwodnione krzemiany glinu, w których atomy glinu i krzemu mogą być częściowo
zastąpione innymi pierwiastkami jak magnez, żelazo, wapń.
Postać i właściwości: Biały lub prawie biały proszek, tworzy płaskie płytki, bentonit
do celów farmaceutycznych powinien być uwolniony przede wszystkim od żelaza. Z
wodą tworzy tiksotropowy żel, substancja ma dużą zdolność pęcznienia. Według FP V
badanie na pęcznienie przeprowadza się w 100 ml wody, 2g substancji po czasie 2h
powinno zajmować objętość nie mniejszą niż 15 ml. W obrazie mikroskopowym
substancji przeważają cząstki wielkości od 1mm do 3mm oraz nieliczne od 50 mm do
100 mm. Zwilżone roztworem błękitu metylenowego cząstki zabarwiają się
intensywnie na niebiesko, jest to odróżnienie od talku [7].
Rozpuszczalność: Substancja nierozpuszczalna w wodzie i rozpuszczalnikach
organicznych.
Zastosowanie:
1. ZAWIESINY-Substancja zwiększająca lepkość fazy rozpraszającej w celu
zmniejszenia szybkości sedymentacji cząstek fazy stałej, zgodnie z prawem
Stokesa. Dodatek tej substancji stabilizuje zawiesinę również w inny sposób:
cząsteczki koloidów ochronnych zostają zaadsorbowane na powierzchni
cząstek fazy stałej i tworzą otoczkę zapobiegającą ich łączeniu. Bentonit
należy do koloidów lipofobowych. Tworzy tiksotropowy żel, po wstrząśnięciu
takiej zawiesiny tiksotropowa faza zewnętrzna z formy żelu przechodzi w zol,
co umożliwia dokładne dawkowanie. Po odstawieniu preparat przechodzi
ponownie w stabilny żel[3].
 22
Substancje dyspergujące i zwiększające lepkość fazy rozpraszającej w
wodnych zawiesinach:
Krzemian glinowo-potasowy, stęż. 0,5-2,5%, przygotowywany. w
temp. pokojowej.
Bentonit, stęż 0,5-5%, przygotowywany po zwilżeniu glicerolem w
temp. pokojowej.
Krzemionka koloidalna, stęż.2-10%, przygotowywany. w temp.
pokojowej[3].
2. EMULSJE-Stosowany jako emulgator nieorganiczny, w postaci
zmikronizowanej (obok wodorotlenku glinu, węglanu magnezu, krzemionki).
Cząstki substancji adsorbują się na powierzchni międzyfazowej, utrudniając
łączenie się kropel fazy rozproszonej. Może tworzyć zarówno emulsje o/w, jak
i w/o.
3. Jest substancjÄ… ROZSADZAJ
C
, w środowisku wodnym pęcznieje i
przyspiesza rozpad tabletek i granulatów. Część dodaje się przed granulacją, a
część do gotowego granulatu.
Zbyt duża ilość bentonitu powoduje obniżenie wskaz
ników
wytrzymałościowych (patrz - krzemionka koloidalna).
4. Jest ADSORBENTEM umożliwiającym wprowadzanie do tabletek substancji
płynnych i lotnych.
5. Stosowany jako beztłuszczowa PODSTAWA MAŚCIOWA. Podłoże
hydrożelowe, o właściwościach tiksotropowych, daje się rozsmarowywać na
skórze. W odróżnieniu od krzemionki koloidalnej, nie tworzy żeli z
rozpuszczalnikami niepolarnymi. Do otrzymania hydrożelu konieczne jest
stężenie 15 - 20% bentonitu. Homogenne preparaty można uzyskać
rozpraszając bentonit na powierzchnię wody. Po kilku godzinach pęcznienia
preparat nadaje się do stosowania. W celu skrócenia czasu pęcznienia należy
stosować gorącą wodę (80 -90oC).
W skład podłoża bentonitowego wchodzą:
6. Bentonit 10 - 18 cz.
7. Glicerol 10 cz.
Woda ad 100 cz.
Podłoże bentonitowe jest trwałe w zakresie pH 4,5 - 10,5. Wyjaławianie
termiczne nie powoduje zmiany jego lepkości. Maści sporządzane na podłożu
bentonitowym dobrze uwalniają środek leczniczy i nie powodują podrażnień
skóry. Podłoże wymaga dodatku środków konserwujących oraz substancji
higroskopijnych utrudniajÄ…cych parowanie wody.
Podłoże bentonitowe (obok żelu krzemionkowego) jest najlepszym podłożem
dla skóry trądzikowej. Bentonit jest związkiem o dużej zdolności wchłaniania
łoju. Ilość wchłoniętego łoju przekracza dziesięciokrotnie ilość nałożonego
 23
preparatu. Bentonit nie zmniejsza ilości wydzielonego łoju, ale poprzez jego
wiązanie powoduje dobre efekty kosmetyczne, poprzez ustąpienie tłustego
połysku skóry.
8. Stosowany do produkcji PAST DO Z
BÓW jako substancja wiążąca i
nadająca im gęstą konsystencję.
9. Stosowany w lipofilowych MAŚCIACH OCHRONNYCH. Ten rodzaj maści
chroni przed substancjami rozpuszczalnymi w tłuszczach. Tworzy na skórze
izolującą hydrofilową warstwę ochronną. Powstały żel pozostaje w
powierzchniowej warstwie skóry i łatwo zmywa się z wodą.
10. CZOPKI - zwiększa lepkość i zapobiega sedymentacji zawieszonej w podłożu
substancji leczniczej.
 24
W
GLOWCE (IVA)
Węgiel
Odmiany alotropowe:
Węgiel występuje w stanie wolnym w trzech odmianach znacznie różniących się od
siebie:
A. DIAMENT
W diamencie każdy atom C jest otoczony tetraedycznie przez cztery inne
atomy i są one połączone wiązaniami atomowymi. Duża energia wiązania C -
C, warunkuje dużą energię sieciową, z czym wiąże się trwałość diamentu.
Kryształ diamentu stanowi olbrzymią pojedynczą cząsteczkę. Wszystkie
elektrony sÄ… zlokalizowane w wiÄ…zaniach, dlatego diament jest izolatorem.
Czysty diament tworzy bezbarwne, przezroczyste załamujące światło,
błyszczące kryształy o dużej gęstości i twardości.
B. GRAFIT
Sieć grafitu składa się z płaskich warstw, w których atomy węgla tworzą
regularne sześciokąty. Ponieważ w cząsteczce tej występują zdelokalizowane
elektrony, grafit charakteryzuje siÄ™ dobrym przewodnictwem elektrycznym.
Pomiędzy warstwami działają tylko słabe siły van der Waalsa, co warunkuje
łatwą łupliwość w kierunku równoległym do warstw, właściwości smarowe i
małą twardość. Grafit jest bardziej reaktywny niż diament, spala się w
powietrzu lub tlenie już w temperaturze 700oC na dwutlenek węgla. Różne są
formy występowania grafitu: grafit syntetyczny, grafit retortowy, witryt, koks,
węgiel drzewny, sadza oraz węgle aktywne. Dwie ostatnie formy znalazły
zastosowanie w technologii postaci leku. -sadza powstaje podczas spalania
gazowych związków węgla przy niedoborze powietrza, w wyniku wydzielania
się zawartego w świecącym płomieniu węgla na ochłodzonej powierzchni. -
węgle aktywne to drobnokrystaliczne, sypkie postaci grafitu, które ze względu
na dużą powierzchnię właściwą wykazują znaczną zdolność adsorpcyjną.
Otrzymuje się je przez słabe ogrzewanie drewna, substancji zwierzęcych lub
sacharozy. Możliwe jest zwiększenie powierzchni węgli aktywnych w procesie
ich otrzymywania, poprzez dodanie substancji utrudniajÄ…cych zlepianie siÄ™
czÄ…stek.
C. KARBIN
Atomy C tworzą tu długie łańcuchy, od potrójnego wiązania występującego
przemiennie z wiązaniem pojedynczym, istnieją też karbiny w których
wszystkie atomy węgla są połączone wiązaniami podwójnymi.
Niezgodności: Ze względu na silne właściwości adsorpcyjne powoduje wiązanie leku,
dezaktywację i uniemożliwia jago wchłonięcie (dlatego znalazł zastosowanie jako
nieswoista odtrutka).
Działanie i zastosowanie:
 25
4. W
GIEL AKTYWNY. Rozwinięta powierzchnia odpowiada za zjawisko
sorpcji cząsteczek zanieczyszczeń z roztworu przy przygotowaniu postaci leku.
Porowata struktura oraz system kapilar powoduje iż węgiel leczniczy ma silnie
rozwiniętą powierzchnię wewnętrzną (1g-700 m2). Stosowany przed procesem
KLAROWANIA. Mętną ciecz wytrząsa się z niewielkim dodatkiem
adsorbentu (talk, węgiel aktywny, ziemia okrzemkowa, kaolin, bentonit).
Najmniejsze czÄ…stki pierwotnej zawiesiny adsorbujÄ… siÄ™ na dodanej substancji,
dlatego sÄ…czona zawiesina zawiera czÄ…stki o wymiarach korzystniejszych dla
procesu sączenia. Dodatek adsorbentów pozwala też przyspieszyć odsączanie
osadów bezpostaciowych, o strukturze ściśliwej, gdy na powierzchni
przegrody sączącej powstaje warstwa osadu o dużym oporze przepływu.
5. SADZA jest natomiast używana głównie do barwienia powłoczek drażetek.
Dwutlenek węgala
Synonimy: Suchy lód.
Wzór: CO2 M. cz. 44,01
Otrzymywanie: [6]
W laboratorium otrzymuje się dwutlenek węgla (jako bezwodnik nie istniejącego
kwasu węglowego) przez rozkład jego węglanów pod działaniem kwasów. Na
przykład marmur rozkłada się w aparacie Kippa w wyniku reakcji z kwasem solnym:
CaCO3 + 2HCl = CaCl2 + H2O + CO2
W przemyśle dwutlenek węgla stanowi produkt uboczny w procesie prażenia
wapienia:
CaCO3 = CaO + CO2
Ponieważ w obu przypadkach CO2 jest silnie zanieczyszczony azotem, konieczne jest
oczyszczenie go przez absorpcję w roztworze węglanu potasu. Roztwór ten wiąże CO2
pod ciśnieniem z utworzeniem wodorowęglanu potasu, a CO2 wydziela w wyniku
gotowania:
K2CO3 + CO2 + H2O = 2KHCO3
Postać i właściwości: Dwutlenek węgla jest bezbarwnym gazem o kwaskowatym
smaku, niepalnym i nie podtrzymującym palenia, półtorakrotnie cięższym od
powietrza. Można go łatwo skroplić, również łatwo krzepnie w wyniku oziębiania w
układzie zamkniętym dając suchy lód (stały dwutlenek węgla), który pod normalnym
ciśnieniem nie topi się lecz sublimuje w temp. - 78oC [6].
Rozpuszczalność: Jest dobrze rozpuszczalny w wodzie: 1l wody rozpuszcza, w temp.
15oC i pod ciśnieniem atmosferycznym 1l CO2. Roztwór wykazuje słaby odczyn
kwaśny.
Zastosowanie:
1. Jest gazem sprężonym w AEROZOLACH, występuje w stanie gazowym
spełniając funkcję czynnika wytłaczającego i z roztworem substancji
leczniczej tworzą układ dwufazowy. W pojemniku osiągają znacznie większe
ciśnienie niż gazy skroplone. Ciśnienie w pojemniku systematycznie się
zmniejsza, w miarę zużywania aerozolu, co jest zjawiskiem niekorzystnym,
zmienia się bowiem szybkość wypływu preparatu. Dwutlenek węgla
rozpuszcza się dość dobrze w wodzie [3]. Jest czynnikiem wywołującym
zmianę pH krwi, reguluje czynność ośrodka oddechowego. Zawartość 5 - 6%
 26
w powietrzu wdychanym wzmaga pięciokrotnie wymianę gazową przez płuca,
powoduje głębsze i szybsze oddychanie.
2. Do ZATAPIANIA AMPUA
EK W ATMOSFERZE GAZU OBOJ
TNEGO.
Niektóre leki są wrażliwe na działanie tlenu (epinefryna, apomorfina,
hioscyna, sole żelaza (II), kwas p-aminosalicylowy, kwas askorbowy).
Przy sporządzaniu takich roztworów należy:
użyć wody pozbawionej tlenu
wysycić otrzymany roztwór gazem obojętnym
zastąpić powietrze w ampułce gazem obojętnym
Dwutlenek węgla stosunkowo łatwo usuwa powietrze z ampułki, nie ulatnia się
z niej szybko, ponieważ jest cięższy od powietrza. Roztwory niektórych
substancji nie mogą być sporządzane w atmosferze gazowego dwutlenku
węgla. Jego obecność zmienia bowiem pH roztworów i może niekorzystnie
wpływać na trwałość leku. Wtedy stosuje się azot lub gazy szlachetne (argon,
krypton, ksenon).
Gaz należy dodatkowo osuszyć w kolumnie wypełnionej żelem
krzemionkowym i wyjałowić na sączkach wyjaławiających (membranowe lub
ze szkła spiekanego).
Dwutlenek węgla (podobnie azot) można wprowadzić do ampułki zwykłą igłą
lub lepiej igłą specjalnej konstrukcji. Jest to igła o podwójnych ścianach.
Otworem wewnętrznym przepływa roztwór, natomiast przestrzenią pomiędzy
zewnętrzną rurką a wewnętrzną gaz. Ważne aby ampułki zaraz po wypchnięciu
powietrza gazem obojętnym natychmiast były zatopione [3].
3. Jako suchy lód stosowany w technologii przyrządzania NANOKAPSUA
EK i
inkorporowania substancji leczniczej. Używany jako substancja zestalająca
roztwór hydrofilowej substancji leczniczej w stopionej mieszaninie tłuszczu i
tenzydu, powoduje ochłodzenie i zestalenie tłuszczu w mikrocząstki
tłuszczowe. Do tego celu używany jest również ciekły azot [12].
4. Do otrzymywania SATURACJI. Saturacje to roztwory substancji leczniczych
wysycane dwutlenkiem węgla w celu poprawy smaku. Obecność pęcherzyków
gazu może znacząco wpływać na wchłanianie substancji leczniczych z
żołądka. Po zażyciu saturacji dochodzi do pozornego wypełnienia żołądka, co
może przyspieszać jego opróżnianie i zwiększa wydzielanie enzymów na
skutek mechanicznego drażnienia ściany żołądka, podobnie jak po posiłku [4].
5. Pośrednio dwutlenek węgla pełni rolę substancji pomocniczej przy
kontrolowanym podawaniu INSULINY. Prezentowana postać leku stanowi
bioreaktor (fiolka zawierająca drożdże). Glukoza obecna we krwi jest
utylizowana w bioreaktorze przez komórki drożdży, wytwarza się dwutlenek
węgla, który wywiera ciśnienie i podnosi tłoczek fiolki z insuliną, dochodzi do
zaaplikowania dawki proporcjonalnej do ilości glukozy. Urządzenie stanowi
ciekawe rozwiązanie umożliwiające optymalizację terapii insuliną, lecz nie
znalazło jeszcze zastosowania w lecznictwie [13].
Sodu wodorowęglan (Natrii hydrocarbonas)
Synonimy: Natrium hydrocarbonicum. Wodorowęglan sodu. Natrium bicarbonicum.
Wzór: Wzór: NaHCO3 M. cz. 84,01
 27
Otrzymywanie: Jeśli do nasyconego roztworu węglanu sodu wprowadza się
dwutlenek węgla, tworzy się w nim wodorowęglan sodu:
Na2CO3 + CO2 + H2O = 2NaHCO3
Postać i właściwości: Biały krystaliczny proszek, o słonawym, słabo ługowatym
smaku. Wodne roztwory wykazujÄ… odczyn zasadowy. Podczas ogrzewania dochodzi
do powstania nierozpuszczalnego węglanu:
2NaHCO3 = Na2CO3 + H2O + CO2
Rozpuszczalność: Substancja rozpuszcza się w wodzie, praktycznie nie rozpuszcza
siÄ™ w etanolu.
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość wodorowęglanu sodu powinna być nie
mniejsza niż 98 0% i nie większa niż 101,0%. Trwałość i przechowywanie:
Związek wrażliwy na wilgoć, zawartość wilgoci w tabletkach musujących nie
powinna przekraczać 1%.
Wrażliwy też na temperaturę. Substancji nie wolno przechowywać w temperaturze
powyżej 25oC. Następuje powolny rozkład wodorowęglanu sodu do węglanu.
Wydziela się woda i dwutlenek węgla (w tabletkach musujących dochodzi do zjawiska
zwanego bombaż).
Tabletkowanie i pakownie tabletek musujÄ…cych przeprowadza siÄ™ w pomieszczeniach
o wilgotności względnej 20-25%, temp. 20-25oC [3].
Zastosowanie:
1. Wchodzi w skład masy do TABLETEK, GRANULATÓW I PROSZKÓW
MULSUJ
CYCH. Oprócz środka leczniczego znajduje się w nich kwas
organiczny (cytrynowy, winowy, fumarowy) i wodorowęglan sodu. Po
dodaniu do wody składniki reagują ze sobą i wydziela się dwutlenek węgla,
który przyspiesza rozkład tabletki, maskuje nieprzyjemny smak związków
czynnych, przyspiesza wchłanianie. Ilość kwasu i węglanów oblicza się z
reakcji zobojętniania. Nadmiar jednego ze składników umożliwia otrzymanie
roztworu kwaśnego lub zasadowego. I tak nadmiar alkaliów stosuje się w celu
otrzymania soli sodowej substancji leczniczej oraz zobojętnienia nadmiaru
soku żołądkowego, natomiast nadmiar kwasu nadaje roztworowi przyjemny
kwaskowaty smak.
Stabilność tabletek zwiększa się stosując zmodyfikowany wodorowęglan sodu,
otrzymany przez ogrzewanie ok. 1,5 h w temp. 100oC. PowstajÄ…cy w tych
warunkach węglan otacza wodorowęglan, zwiększając jego trwałość w
obecności kwasu organicznego.
2. 2.Substancja IZOTONIZUJ
CA w płynach do wlewów i roztworów do
wstrzykiwań (1,3 - 1,4%). W przypadku zagrożenia życia, jest lekiem z
wyboru w ciężkiej KWASICY metabolicznej (8,4%). Może być także
stosowany w celu uzupełnienia niedoborów jonów HCO3- w płynach
infuzyjnych. Przygotowanie roztworu wodorowęglanu sodu (zwłaszcza
przeznaczonych do podawania we wlewach) napotyka wiele trudności
technologicznych, wynikających z ciepłochwiejności oraz jakości użytego
szkła.
Związek ogrzewany w wodzie ulega rozkładowi:
2NaHCO3 = Na2CO3 + H2O + CO2
powstały węglan ulega hydrolizie:
 28
CO32- + H2O = 2OH- + CO2
Zmniejsza się stężenie wodorowęglanu sodowego w miarę ubywania CO2, co
powoduje przesunięcie wartości pH w kierunku zasadowym. Proces ten jest
odwracalny w hermetycznie zamkniętych ampułkach, dla zapewnienia
całkowitego cofnięcia się reakcji rozkładu poleca się wysycenie roztworu
dwutlenkiem węgla.
Roztwory NaHCO3 w butelkach infuzyjnych wyjaławianych termicznie są
bardzo wrażliwe na obecność jonów wapniowych i magnezowych, które mogą
pochodzić ze szkła oraz zatyczek gumowych, dlatego należy używać szkła o
najwyższej jakości, a także dodać chelatującego EDTA.
3. Do otrzymywania granulatu FLOTACYJNEGO. Jest to doustna postać leku o
kontrolowanym dożołądkowym uwalnianiu substancji leczniczej, która posiada
właściwość długotrwałego pływania (flotacji) na powierzchni soku
żołądkowego. Flotacyjne formy leku pozwalają wydłużyć czas przebywania w
żołądku , a tym samym zwiększyć dostępność biologiczną substancji
leczniczych ulegających tam wchłanianiu (okienko wchłaniania znajduje się w
początkowych odcinkach przewodu pokarmowego). Część leków
charakteryzuje się dużym efektem pierwszego przejścia, głównie w wątrobie,
co jest przyczyną małej biodostępności leku (np.:werapamil). Systemy
flotacyjne umożliwiają przedłużenie czasu przebywania substancji leczniczej
w żołądku z 2h do 6h uwalniając ją stopniowo. Flotacja zwiększa szybkość
wchłaniania oraz powoduje wzrost biodostępności. Koncepcja otrzymania
granulatu flotacyjnego polega na wprowadzeniu do niego wodorowęglanu
sodu. W wyniku reakcji wodorowęglanu z kwasem solnym wydziela się gaz
(dwutlenek węgla), którego pęcherzyki, absorbując się na granulacie,
zapewniajÄ… jego szybkie unoszenie i utrzymywanie na powierzchni soku
żołądkowego. Otoczka polimerowa powoduje spowolnienie uwalniania
substancji z postaci leku. Woda (obecna w soku żołądkowym) przenika przez
otoczkę do wnętrza ziaren granulatu, rozpuszcza substancję leczniczą, a
powstała różnica stężeń powoduje dyfuzję leku przez pory w błonie na
zewnÄ…trz.
Są dwa rodzaje systemów flotacyjnych z zastosowaniem tej substancji
pomocniczej:
a. w skład masy tabletkowej lub granulek wchodzi wodorowęglan sodu,
dlatego w żołądku dochodzi do wytwarzania się dwutlenku węgla,
którego pęcherzyki adsorbują się na granulacie lub tabletce.
b. obecność substancji żelujących przedłuża adsorpcję wytworzonych
pęcherzyków gazów. Stosuje się dwie otoczki:
zewnętrzna złożona jest z substancji żelującej.
 29
wewnętrzna zawiera wodorowęglan sodu oraz kwas organiczny
(np.: kwas cytrynowy).
Oprócz systemu flotacyjnego istnieją również inne rozwiązania technologiczne
mające na celu zatrzymanie substancji leczniczej w żołądku i zwiększenie
biodostępności:
c. Wykorzystanie właściwości bioadhezyjnych różnych polimerów.
Bioadhezja polega na wzajemnym przenikaniu rozgałęzionych
łańcuchów polimeru i glikoprotein obecnych w błonie przewodu
pokarmowego, związanych z komórkami tej błony. Dochodzi do
oddziaływań chemicznych i powstania wiązań kowalencyjnych, co daje
trwałe przyleganie do ścianki przewodu pokarmowego.
d. Peletki o dużej gęstości, które lokalizują się w najniższej części
żołądka, co utrudnia ich usuwanie. Wysoką gęstość można uzyskać
przez dodatek siarczanu baru.
Granulat przygotowuje siÄ™ metodÄ… granulacji na sucho. Otoczki na granulacie
również umieszcza się bez użycia wody oraz rozpuszczalników organicznych.
Powleka się używając wody dyspersyjnej polimeru. Flotacyjne formy leku
mogą mieć charakter systemów wielokompartmentnych (mikrosfer,
mikrocząstek, mikrokapsułek, minitabletek). Pojedyncza tabletka może
przypadkowo zostać usunięta z żołądka, dlatego właściwsze jest stosowanie
kilku małych tabletek i zamykanie ich w kapsułce [4, 10, 14].
Magnezu węglan, wapnia węglan (patrz - berylowce)
Krzemu dwutlenek koloidalny (Silici dioxydum colloidale)
Synonimy: Krzemionka koloidalna. Kwas krzemowy koloidalny. Acidum silicicum
colloidale.
Nazwa handlowa: Aerosil 200, 300, 380, R 972. Cab-O-Sil. Silipur. Levisiel.
Kieselsäure D 17 i K 320. Wessalon. Aerosil compositum.
Wzór: SiO2 M. cz. 60,08
Otrzymywanie: Przez płomieniową hydrolizę czterochlorku krzemu w fazie gazowej.
W zależności od metody produkcji poszczególne odmiany różnią się między sobą
niektórymi właściwościami.
Postać i właściwości: Delikatny, lekki, puszysty i sypki biały proszek z odcieniem
niebieskawym, o ściągającym smaku, bez zapachu. Cząstki mają kształt zbliżony do
kulistego, wielkości średnio 15 nm. Rozdrobniona krzemionka ma ogromną
powierzchnię (50-450 m2/g) oraz dużą objętość nasypową (ok. 50 g/l).
Rozpuszczalność: Substancja nie rozpuszcza się w żadnym ze stosowanych
rozpuszczalników. Rozpuszcza się w stężonych roztworach wodorotlenków.
Substancja w wodzie ulega koloidalnemu rozproszeniu.
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość dwutlenku krzemu, w przeliczeniu na
 30
bezwodną substancję, nie powinna być mniejsza niż 99% i większa niż 100,5%.
Niezgodności:
1. Substancja jest niezgodna ze środowiskiem alkalicznym, ma słabe właściwości
wymiennika jonowego i może wiązać niektóre kationowe substancje:
a. zmniejszając w ten sposób działanie konserwujące związków
przeciwbakteryjnych z grupy tenzydów kationowo czynnych.
b. opóz
niając uwalnianie niektórych barwników: zieleń malachitowa,
fiolet krystaliczny, etakrydyna.
2. Powoduje inaktywacjÄ™ bacytracyny.
3. Wprowadzenie do preparatów z koloidalnym kwasem krzemowym wody
powoduje uwolnienie zaadsorbowanych na jego powierzchni substancji.
Działanie i zastosowanie:
Koloidalny kwas krzemowy może wchłonąć wilgoć w ilości do 40% swojej masy.
Cząsteczki wchłoniętej wody gromadzą się wyłącznie na grupach silanolowych i
układają się w wielu warstwach jedna na drugiej. Kwas krzemowy wiąże wodę na
zasadzie chemisorpcji. Obecność na powierzchni i wewnątrz cząstek grup
silanolowych (-SiOH) i siloksanowych (-Si-O-Si-) powoduje wzajemne wiÄ…zanie siÄ™
mostkami wodorowymi oraz wiÄ…zanie wody. Mostki wodorowe sÄ… odpowiedzialne za
strukturę żelową. Wiązania te mogą ulegać odwracalnemu uszkodzeniu w
temperaturze 100-200 o C i wówczas następuje kondensacja grup silanolowych
połączona z utratą związanej wody. Kuliste cząsteczki kwasu krzemowego mają
bardzo silnie rozwiniętą i pozbawioną porów powierzchnię. Mają charakter anionowy.
Wykazują zdolność do łączenia się w agregaty w kształcie łańcuchów. Lepkość
strukturalnÄ… uzyskuje siÄ™ na zasadzie wiÄ…zania mostkami wodorowymi poprzez grupy
silanolowe.
Dwutlenek krzemu tworzy żele o właściwościach tiksotropowych nie tylko z wodą i
innymi rozpuszczalnikami polarnymi, lecz także, dzięki dużemu rozdrobnieniu, z
cieczami niepolarnymi. Lepkość w rozpuszczalnikach polarnych jest mniejsza, co
wymaga zastosowania większych stężeń kwasu krzemowego. Otrzymane żele są
przezroczyste, mają dobry współczynnik załamania światła, są trwałe i dobrze
tolerowane przez skórę.
Oto ilości SiO2 niezbędne do sporządzenia żelu:
d. Do sporządzenia żeli o konsystencji maści w preparatach zawierających wodę
konieczne jest stężenie 15 - 20% (zastosowanie szybkoobrotowego mieszadła
pozwala na zmniejszenie tej ilości o połowę).
e. Do wytworzenia żeli z cieczami niepolarnymi wystarcza stężenie 5 - 15%.
Mniejsza zdolność do tworzenia żeli z wodą wynika z silnego odpychania
elektrostatycznego ujemnie naładowanych cząstek. Zbliżenie cząstek, konieczne do
zbudowania szkieletu żelowego, uzyskuje się dopiero w większych stężeniach. Do
układu wodnego można też dodać substancji, które zmniejszają ładunek elektryczny
(elektrolit lub tenzyd), co pozwala na otrzymanie żelu przy użyciu ok. 4% dwutlenku
krzemu. Wytworzone żele są trwałe i niewrażliwe na temperaturę. Stosowanie zbyt
dużych stężeń koloidalnego kwasu krzemowego powoduje zmniejszenie lepkości.
 31
Zmniejszenie lepkości występuje również na skutek zbyt gwałtownego
mechanicznego rozpraszania substancji w środowisku. Kwas krzemowy jest odporny
na działanie drobnoustrojów.
Koloidalny kwas krzemowy stosowany jest jako substancja zwiększająca lepkość i
zagęszczająca. W technologii postaci leku koloidalny kwas krzemowy stosuje się
zarówno do użytku wewnętrznego, jak i zewnętrznego.
6. ZAWIESINY - stosowany jako substancja rozpraszająca, zagęszczająca i
stabilizująca w stężeniach 1 - 5 %. Krzemionka koloidalna jest
wykorzystywana do sporządzania zarówno wodnych, jak i olejowych zawiesin
(patrz - bentonit).
7. EMULSJE - jest emulgatorem nieorganicznym (patrz - bentonit).
8. MAŚCI - stężenia kwasu krzemowego od 8 - 12 % zmieniają ciecze na żel o
konsystencji maści, dający się rozsmarowywać i wyciskać z tuby, są to maści
hydrofilowe. Stosowanie w leczeniu zmian zapalnych skóry maści o podłożu
lipofilowym mogą powodować utrudnienie oddychania skóry oraz
odpowiedzialne sÄ… za efekt okluzyjny. Korzystniejsze jest zastosowanie
podłoża hydrofilowego niż lipofilowego, a w wielu publikacjach autorzy
polecają je szczególnie w chorobach alergicznych, stanach zapalnych i
trądziku. Ze względu na obecność wody w podłożu hydrożelowym substancje
lecznicze mogą mieć ograniczoną trwałość i w czasie dłuższego
przechowywania mogą ulegać rozkładowi. Należy zabezpieczyć substancję
leczniczą przed długim kontaktem ze środowiskiem wodnym, najlepiej
przygotowywać hydrożel metodą ex tempore [15].
9. CZOPKI - stosowany w stężeniu 1 - 2% zwiększa lepkość, zapobiega
sedymentacji substancji leczniczej w stopionym podłożu, co daje możliwość
równomiernego dawkowania wskutek rozproszenia w masie czopkowej.
10. PUDRY I PRZYSYPKI - w ilości 0,5 - 3 % substancja nadaje dobre
właściwości przyczepne oraz ułatwia wchłanianie wody i tłuszczu ze skóry.
11. TABLETKI - kwas krzemowy w stężeniach 0,05 - 1 % polepsza SYPKOŚĆ
masy tabletkowej, a zbyt duże ilości powodują zwiększenie tarcia i
pogorszenie sypkości. W ilości 0,1 - 0,5 % wywiera działanie
ANTYSTATYCZNE.
12. ADSORBENT - W stężeniach do 3 % substancja ma właściwości adsorbujące.
Adsorbent ten służy do wprowadzania do tabletek substancji płynnych i
lotnych (olejowe roztwory witamin, olejki eteryczne), nie utrudnia jednak
uwalniania substancji leczniczej z tabletek. Nawet w stężeniu 85 % masy
tabletkowej nie adsorbuje substancji leczniczej z tabletek.
13. Jest substancjÄ… ROZSADZAJ
C
. W stężeniach 1 - 2 % poprawia czas
rozpadu tabletek oraz polepsza twardość tabletek. Substancje rozsadzające
mają spowodować jak najszybszy rozpad granulek z chwilą zetknięcia z wodą
lub sokami ustrojowymi. Rozpad tabletki przebiega dwustopniowo, najpierw
do granulek, z których tabletka została spreparowana, a następnie do drobnego
proszku, który użyto do wytworzenia granulek. Proces ten jest niezbędny do
należytej resorpcji substancji leczniczej, co następuje dopiero po jej
rozpuszczeniu. Z tego względu środki rozsadzające powinny znajdować się
zarówno wewnątrz granulatu jak i pomiędzy jego ziarnami. Działanie kwasu
krzemowego polega na pęcznieniu w wodzie, kilkakrotnym wzroście objętości,
co wywołuje rozsadzenie tabletki (patrz - bentanit).
 32
14. Przy tworzeniu OTOCZKI CUKROWEJ wchodzi w skład posypki (patrz -
talk).
15. Tworzy matrycÄ™ do TABLETEK SZKIELETOWYCH. SubstancjÄ™ leczniczÄ…
zawiesza się na nośniku nierozpuszczalnym w przewodzie pokarmowym.
Substancja lecznicza uwalnia siÄ™ z matrycy na skutek dyfuzji, woda wnika do
wnętrza kapilar tabletki i substancja lecznicza ulega rozpuszczeniu. Tabletki te
otrzymuje siÄ™ granulujÄ…c substancjÄ™ pomocniczÄ… z substancjÄ… leczniczÄ….
16. SUCHE WYCI
GI ROŚLINNE - substancja stosowana jest również w celu
zmniejszenia ich higroskopijności. Jako substancja adsorbująca zapobiega zbyt
szybkiemu ulatnianiu siÄ™ substancji zapachowych podczas przechowywania.
17. Substancja ANTYAGREGUJ
CA. Używany jako substancja likwidująca
zjawisko agregacji. Wysoki stopień rozdrobnienia substancji leczniczej sprzyja
łączeniu się cząstek proszku siłami kohezji (van der Waalsa). Ciało stałe
ulegając rozdrobnieniu zwiększa swoją powierzchnię, z czym wiąże się
zwiększenie energii powierzchniowej, układ staje się nietrwały. Cząstki
proszku przyciągając się wzajemnie, dążą do uboższego stanu energetycznego
i kompensują część energii powierzchniowej. Aerosil posiada znacznie
większy stopień rozdrobnienia, zostaje zaadsorbowany na powierzchni cząstek
proszku. Tworzy warstwę ochronną i uniemożliwia ich wzajemne
przyciąganie. Ilość krzemionki jest uzależniona od wielkości cząstek proszku.
Jeśli jest użyta w nadmiarze, sama może tworzyć agregaty [3].
18. Substancja ścierająca i polerująca w PASTACH DO Z
BÓW.
19. Bezpostaciowa krzemionka jest nośnikiem dla jodu w JODOFORACH.
Jodofory są preparatami ciekłymi lub stałymi, w których jod z krzemionką
związany jest w sposób fizyczny na zasadzie adsorpcji. Wolny jod jest
niewygodny w użyciu. Zaletą jodoforu jest osłabione działanie drażniące (na
skutek sublimacji i agresywnego działania par wolnego jodu). Inne zalety to
zdolność utrzymywania wysokiego i stabilnego stężenia aktywnego jodu, przy
zachowaniu szerokiego zakresu działania bakteriobójczego (bakterie Gram -
dodatnie, Gram - ujemne, grzyby, wirusy, pierwotniaki) [16].
Odmiany Aerosilu - Liczby oznaczają wielkość powierzchni w m2/g.
Aerosil 200, 300, 380.
Substancja o najwyższym stopniu oczyszczenia, zawierająca ponad 99,9% czystego
dwutlenku krzemu. Poprawia dyspersję i zwiększa objętość subtelnych proszków i
pudrów. Poprawia sypkość sproszkowanych substancji dla uzyskania dokładności
dozowania. Wpływa korzystnie na czas rozpadu tabletek. Pozwala na uniknięcie
niezgodności substancji leczniczych przeznaczonych do tabletkowania. Umożliwia
przerobienie cieczy lub past na proszki o dobrych właściwościach sypkości. Ma
właściwości hydrofilowe, ma duże powinowactwo do wody.
Aerosil R 972
Czysty dwutlenek krzemu, w którym podstawienie grupami
organokrzemochlorowcowymi lub alkoholami (głównie wprowadzenie grup
metylowych do grup silanowych) powoduje zmniejszenie grup silanowych i uzyskanie
preparatu o właściwościach hydrofobowych Aerosil R 972 przedłuża czas rozpadu
tabletek. W obecności Aerosilu R 972 emulsje typu W/O są bardziej odporne na
działanie temperatury. Zwiększa też sypkość substancji stosowanych w pudrach.
Wessalon
Jest to Aerosil z dodatkiem 14% tlenku glinu.
Aerosil compositum
 33
Zawiera 85 części Aerosilu i 15 części zhydrolizowanej skrobi.
Talk (patrz - berylowce)
Kaolin, bentonit (patrz - borowce)
 34
AZOTOWCE (VA)
Azot
Wzór: N2 M. cz. 28,01
Otrzymywanie: [6]
Na skalę przemysłową azot otrzymuje się z powietrza przez skroplenie i destylację
frakcyjną albo przez spalenie węgla w tlenie i wymycie wodą CO2:
4N2 + O2 + C = 4N2 + CO2
Otrzymany w taki sposób azot zawiera jeszcze gazy szlachetne.
Czysty chemicznie azot można otrzymać prze ogrzewanie do temp. 70oC stężonego
wodnego roztworu azotynu amonowego:
NH4NO2 = N2 + 2H2O
Zbyt silne ogrzewanie może prowadzić do zbyt gwałtownego, niekontrolowanego
wydzielania azotu. Z tego względu korzystniej jest przeprowadzić reakcję wkraplając
roztwór azotynu sodu lub potasu do ciekłego chlorku lub siarczanu amonowego. Azot
wydzielony z azotynu amonowego zawiera drobne ilości tlenków azotu oraz parę
wodnÄ….
Najczystszy azot uzyskuje się w laboratorium przez termiczny rozkład azydku sodu
lub baru w próżni:
NaN3 = Na + 3/2N2
Postać i właściwości: W warunkach normalnych azot występuje w postaci cząsteczek
dwuatomowych, co nadaje trwałość i bierność chemiczną w temperaturze pokojowej.
Dużą trwałość cząsteczki azotu tłumaczy fakt, iż wszystkie jej orbitale wiążące są
obsadzone i występuje jedno wiązanie d i dwa wiązania p.
Azot jest bezbarwnym gazem, bez zapachu i smaku, skraplajÄ…cym siÄ™ na bezbarwnÄ…
ciecz, wrzącą w temp. - 196oC. Temperatura topnienia bezbarwnego stałego azotu, w
którym cząsteczki azotu tworzą strukturę o najgęstszym ułożeniu kul, wynosi - 210oC.
Rozpuszczalność: Jest to gaz trudno rozpuszczalny w wodzie, w odróżnieniu od
dwutlenku węgla (który rozpuszcza się na drodze chemicznej). Co jest powodem
wielu niezgodności dwutlenku węgla w odróżnieniu od azotu.
Zastosowanie:
1. Gaz wytłaczający sprężony w AEROZOLACH. Takie aerozole noszą nazwę
nitrozoli. Obecnie rzadko stosowany, ze względu na wysokie ciśnienie w
stanie gazowym, wymaga opakowań o specjalnej konstrukcji (patrz -
dwutlenek węgla).
2. Stosowany do NAPEA
NIANIA AMPUA
EK W ATMOSFERZE GAZU
OBOJ
TNEGO (patrz - dwutlenek węgla). Azot stosuje się jako bierny
chemicznie gaz ochronny, zapobiegający dostępowi tlenu do łatwo
utleniających się substancji. Gaz ten jest lżejszy od powietrza, łatwo się więc
ulatnia z ampułki. Dokładne wysycenie roztworu sprawia trudności. Stosuje się
trójdrożny zestaw. Do jałowej, apirogennej wody destylowanej dodaje się
wodorotlenku potasu i pirosiarczynu sodu. Roztworem tym napełnia się do 1\3
objętości trzy szeregowo połączone płuczki, przez które przepuszcza się gaz, a
 35
następnie przepuszcza się go przez płuczkę z nasyconym roztworem octanu
ołowiawego. Gaz należy dodatkowo osuszyć w kolumnie wypełnionej żelem
krzemionkowym. Oprócz tego trzeba go także wyjałowić na sączkach
wyjaławiających (membranowe lub ze szkła spiekanego). Ważne jest aby
ampułki zaraz po wypchnięciu powietrza gazem obojętnym były natychmiast
zatopione. Ma właściwości korzystniejsze od dwutlenku węgla ze względu to,
że nie zmienia pH nasycanych roztworów [3].
3. Używany podobnie jak suchy lód do zestelania NANOKAPSUA
EK w
metodzie SLN homogenizacji na zimno (patrz - dwutlenek węgla).
Amonowy wodorotlenek (Ammonii hydroxydum)
Synonimy: Ammonium hydricum solutum. Ammonium hydricum. Amoniak.
Wzór: NH4OH M. cz. 33,05
NH3 M. cz. 17,03
Otrzymywanie: [6]
W laboratorium można otrzymać amoniak przez ogrzewanie soli amonowych wobec
silnych zasad np.: z dodatkiem wodorotlenków litowców:
NH4Cl + NaOH = NH3 + H2O + NaCl
W przemyśle amoniak otrzymuje się metodą Habera i Bosha (jest to bezpośrednia
synteza z pierwiastków), prowadząc reakcję pod wysokim ciśnieniem i w zwiększonej
temperaturze wobec żelaza jako katalizatora:
N2 + 3H2 = 2NH3 + Q (92,4 kJ/mol)
Równowaga reakcji zależy zarówno od temperatury, jak i od ciśnienia, zastosowanie
prawa przekory Le Chareliera - Brauna prowadzi do wniosku, że ilość amoniaku w
układzie po ustaleniu równowagi jest tym większa, im niższa jest temperatura oraz im
wyższe jest ciśnienie. Otrzymanie katalizatora polega na przetopieniu syntetycznego
magnezytu (Fe3O4) z dodatkami Al2O3 oraz CaO i K2O jako promotorów, a w
reaktorze tlenek żelaza (magnezyt) ulega redukcji do metalicznego żelaza i dopiero w
tej postaci jest katalitycznie czynny.
Stężenie: Jaku substancja pomocnicza stosowany w stężeniu 10%, inaczej 96 g/l.
Gęstość stosowanego wodorotlenku amonowego wynosi od 0,956 g/ml do 0,960 g/ml
Postać i właściwości:
W warunkach normalnych substancja jest gazem, a gazowy amoniak jest bezbarwny,
ma drażniący zapach, bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie. Wodne roztwory
amoniaku zachowują się jak roztwory słabej zasady, NH3 wykazuje bowiem zdolność
przyłączania protonów:
NH3 + H2O = NH4+ + OH-
Stała równowagi reakcji w roztworze wodnym jest przesunięta w stronę NH3, który z
mocnymi kwasami tworzy sole amonowe [6].
Ciekły amoniak to bezbarwna przezroczysta ciecz o charakterystycznym
przenikliwym zapachu, właściwościami fizycznymi przypomina wodę, gdyż w
związku z polarnym charakterem cząsteczek amoniaku występuje asocjacja
uwarunkowana obecnością wiązań wodorowych. W wyniku autodysocjacji może być
dobrym rozpuszczalnikiem dla wielu soli:
2NH3 = NH4+ + NH2-
Zanieczyszczenia: Zawartość amoniaku w substancji, nie powinna być mniejsza niż
 36
9,5% i większa niż 10,5%.
Zastosowanie:
1. Do przygotowania BUFORU amonowego o pH 10,4: 54 g chlorku
amonowego rozpuścić w 200 ml wody, dodać 350 ml wodorotlenku
amonowego ( 227 g/l), zmieszać i uzupełnić wodą w kolbie miarowej 1000 ml.
2. 10% amoniak używany jest do powlekania tabletek za pomocą keratyny, celem
uzyskania powłoczki odpornej na sok żołądkowy. Amoniak pełni tu rolę
ROZPUSZCZALNIKA, a równocześnie z amoniakiem używa się alkoholu
[17].
Tlenek azotu
Wzór: NO
Jest promotorem wchłaniania substancji leczniczych przez skórę, rogówkę, błony
śluzowe. Nie jest znany mechanizm tego działania, lecz udowodniono, iż nie polega
on na uszkodzeniu komórek nabłonkowych. Jako z
ródło NO zastosowano S-nitro-N-
acetylo-DL-penicylaminę. NO powoduje wzrost wchłaniania insuliny przez błonę
śluzową nosa i odbytnicy. Efektu tego nie obserwowano przy jednoczesnym
stosowaniu zmiataczy NO, co dowodzi, że zwiększone wchłanianie było skutkiem
obecności NO [18].
Podtlenek azotu
Synonimy: Tlenek dwuazotu.
Wzór: N2O M. cz. 30,006
Otrzymywanie: [6]
Otrzymuje siÄ™ go przez ogrzewanie azotanu amonowego:
NH4NO3 = N2O + 2H2O
Podtlenek azotu powstaje również w wyniku reakcji kwasu sulfaminowego z czystym
kwasem azotowym:
HNO3 + H2NSO3H = N2O + H2SO4 + H2O
Postać i właściwości: Jest to bezbarwny gaz o słodkawym zapachu, który można
łatwo skroplić i zestalić. W wyższych temp. rozkłada się na azot i tlen, podtrzymuje
więc palenie.
Zastosowanie:
Gaz wytłaczający sprężony w AEROZOLACH (patrz - dwutlenek węgla). Ze względu
na własne działanie farmakologiczne, ma obecnie niewielkie znaczenie. Wdychanie
małych ilości N2O wywołuje stan podniecenia (dlatego nazywany jest "gazem
rozweselającym"), a ze względu na swe właściwości znieczulające stosowany jest jako
analgetyk.
Potasu azotan (patrz - litowce)
Sodu wodorofosforan (Natrii hydrophosphas)
 37
Synonimy: Natrium hydrophosphoricum. Natrium phosphoricum. Natrium
phosphoricum bibasicum. Fosforan dwusodowy. Fosforan sodowy dwumetaliczny.
Uwodniony wodoroortofosforan sodu.
Wzór: Na2HPO4 . 12H2O M. cz. 358,14
Otrzymywanie: Sól tę otrzymuje się przez częściowe zobojętnienie kwasu
fosforowego:
H3PO4 + Na2CO3 = Na2HPO4 + H2O + CO2
Postać i właściwości: Bezbarwne, przezroczyste kryształy wietrzejące na powietrzu
bez zapachu o słonawym smaku.
Rozpuszczalność: Substancja łatwo rozpuszczalna w wodzie, praktycznie nie
rozpuszcza siÄ™ w etanolu.
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość kwasu fosforowego w substancji nie
powinna być mniejsza niż 9,8% i większa niż 10,2%.
Niezgodności: W połączeniu z solami magnezu, żelaza, srebra i cynku daje
nierozpuszczalne sole.
Działanie i zastosowanie:
1. BUFOR FOSFORANOWY. Stosowany jako bufor w technologii leków
pozajelitowych, zachowuje siÄ™ podobnie jak bufor boranowy, lecz ten ze
względu na toksyczność nie znalazł zastosowania w technologii leków
pozajelitowych.
Przygotowanie buforu fosforanowego o pH 7,0: [7] 9,473 g wodorofosforanu
sodu rozpuścić w 800 ml wody, uzupełnić wodą do 1000 ml.
Przygotowanie buforu fosforanowego o pH 8,0: 16,73 g wodorofosforanu
potasu i 0,523 g dwuwodorofosforanu potasu rozpuścić w 800 ml wody,
uzupełnić wodą do 1000 ml.
Wymienione bufory można też otrzymać inaczej: [7]
Otrzymując 0,2 molowy roztwór dwuwodorofosforanu potasu poprzez
odważenie 13,609g tej substancji (osuszonej w temp. 100 -105oC przez 3h) i
rozpuszczenie w 500 ml wody.
pH 7,0 5 ml - 0,2 mol KH2PO4 + 2,95 ml - 0,2 mol NaOH uzupełnić wodą do
20 ml
pH 8,0 5 ml - 0,2 mol KH2PO4 + 4,68 ml - 0,2 mol NaOH uzupełnić wodą do
20 ml
Bufor fosforanowy o żądanym pH można także otrzymać przez zmieszanie
odpowiednich ilości roztworów wodoro- i dwuwodoro- fosforanów.
Dla uzyskania izotoniczności można dodawać do roztworu buforowego
odpowiednią ilość chlorku sodu.
Dla otrzymania buforu o odczynie kwaśnym odpowiedni jest bufor octanowy,
o maksimum skuteczności w pobliżu pH 4,5. Bufor cytrynowy z uwagi na
wpływ na mechanizm krzepnięcia krwi może być stosowany tylko w
 38
ograniczonych ilościach. Najszerszy zakres pH daje tzw. standardowy bufor
Mc Ilvaine'a, który uzyskuje się mieszając kwas cytrynowy z
wodoroortofosforanem. Bufory fosforanowe i cytrynianowe wymagają użycia
szkła o możliwie niskiej zawartości wapnia z uwagi na możliwość
powstawania osadów trudno rozpuszczalnych soli wapniowych.
2. Wchodzi w skład proszków, granulatów i tabletek MUSUJ
CYCH Jeśli
substancja lecznicza ulegnie rozpuszczeniu jeszcze przed jej przyjęciem
doustnie to skraca się istotnie czas dotarcia do jelita, gdzie w jego ściance
dochodzi do dalszej resorpcji [11].
Wapnia wodorofosforan, wapnia fosforan (patrz -
berylowce)
 39
TLENOWCE (VIA)
Woda (Aqua)
Wzór: H2O M. cz. 18,02
Właściwości i zastosowanie:
Jest to ciecz bezbarwna, pozbawiona zapachu i smaku, krzepnąca w temp. 0oC na lód i
wrzącą w temp. 100oC. Temperatury krzepnięcia i wrzenia czystej nasyconej
powietrzem wody pod ciśnieniem atmosferycznym są punktami stałymi
termometrycznej skali Celsjusza. Dodatek elektrolitu powoduje obniżenie temperatury
krzepnięcia z jednoczesnym wzrostem temperatury wrzenia, a także zwiększa
przewodnictwo. Przewodnictwo czystej wody jest uwarunkowane jej autodysocjacjÄ…:
2H2O = H3O+ + OH-
Cząsteczki wody są dipolami, w stanie ciekłym mają zdolność asocjacji z
utworzeniem tetraedrycznej trójwymiarowej struktury, istniejącej dzięki wiązaniom
wodorowym, między atomem tlenu jednej cząsteczki a atomem wodoru drugiej, z
czym wiąże się stosunkowo wysoka temp. wrzenia wody. Duża energia asocjacji
cząstek wody powoduje słabą rozpuszczalność w wodzie niektórych związków
polarnych. Substancja rozpuszczana musi mieć grupy hydrofilowe oraz strukturę
przestrzenną dopasowaną do trójwymiarowej struktury wody [3].
Rozpuszczanie substancji w wodzie zachodzi na drodze oddziaływań jon-dipol, dipol-
dipol lub tworzenia wiązań wodorowych.
W związkach jonowych obecność wspólnego jonu powoduje wcześniejsze
przekroczenie iloczynu rozpuszczalności i pogorszenie rozpuszczania.
W związkach niejonowych wpływ na rozpuszczalność drugiego składnika w
roztworach rozcieńczonych jest niewielki [3].
Jest najważniejszym i najczęściej stosowanym ROZPUSZCZALNIKIEM w
technologii postaci leku. Korzystanie z rozpuszczalników niewodnych jest bardzo
ograniczone ze względu na właściwości toksyczne. Posiada zdolność rozpuszczania
wielu substancji leczniczych jonowych oraz organicznych-niejonowych. Jest ona
najbardziej fizjologicznym rozpuszczalnikiem, gdyż stanowi ilościowo główny
składnik wszystkich płynów ustrojowych. Zgodność biologiczna z tkankami daje
możliwość stosowania roztworów wodnych do wszystkich pozajelitowych sposobów
podawania. Woda jest rozpuszczalnikiem uniwersalnym dla wielu związków i dzięki
dużej stałej dielektrycznej sprzyja ona dysocjacji elektrolitów, równocześnie woda jest
idealnym środkiem rozpraszającym dla koloidów.
Wyróżnia się trzy rodzaje wody (każdy rodzaj ma określone przez FP V
wymagania):
Aqua purificata - Woda oczyszczona
Otrzymywanie: Z odpowiedniej ilości wody pitnej przez:
1. DestylacjÄ™
 40
2. Odwróconą osmozę
3. WymianÄ™ jonowÄ…
Wymagania:
D. Musi być wolna od zanieczyszczeń nierozpuszczalnych, bezbarwna,
przezroczysta, bez zapachu.
E. Musi mieć odczyn obojętny, być uwolniona od rozpuszczonego w niej CO2.
F. Nie może zawierać związków utleniających się, fenoli i chloru.
G. Musi być pozbawiona jonów Cl-, NO3-, SO42-, NH4+, Ca2+, Mg2+.
H. Nie może zawierać metali ciężkich.
I. Nie może zawierać środków konserwujących.
J. Pozostałość po odparowaniu nie może być większa niż 10 >
g/ml.
K. Musi mieć w zależności od przeznaczenia odpowiednią czystość
mikrobiologicznÄ….
Trwałość i przechowywanie: Woda oczyszczona powinna być przechowywana w
naczyniach szczelnie zamkniętych. Używane są pojemniki z tworzyw sztucznych lub
ze szkła, które nie powodują zmiany jej jakości.
Zastosowanie:
12. Jako rozpuszczalnik do wszystkich rodzajów leków, z wyjątkiem: leków
jałowych-do użytku pozajelitowego, do leków ocznych, leków z
antybiotykami, leków na oparzoną skórę.
13. Można z niej otrzymać wodę do wstrzykiwań.
14. Do płukania szkła używanego do produkcji leków.
15. Stosowana w tabletkach jako lepiszcze (substancja wiążąca, substancja
zwilżająca). Stosowana gdy składniki proszku są w niej trudno rozpuszczalne.
A
ączy cząstki proszku w większe agregaty. Czynnikiem zlepiającym są nasycone
roztwory powstałe na powierzchni proszku. Na powierzchni proszku wytwarza się
nasycony roztwór, który zlepia go i pozwala po odparowaniu na wytworzenie tzw.
granulatu skorupowatego. Granulowana substancja nie powinna rozpuszczać się w
stosowanej substancji wiążącej, np.: laktoza może być granulowana wodą,
natomiast sacharoza nie - ze względu na dużą rozpuszczalność.
16. Podczas granulacji masy tabletkowej można użyć pary wodnej. Dochodzi do
szybkiej penetracji czÄ…steczek wody do proszku i szybkie parowanie podczas
suszenia.
17. W podłożach beztłuszczowych stosowanych do maści i czopków. Jako
rozpuszczalnik przy przygotowaniu maści emulsji. Pozwala na wprowadzenie
substancji leczniczej w postaci roztworu, dzięki temu umożliwia równomierne
rozprowadzenie leku w podłożu. Podstawowy rozpuszczalnik w przygotowywaniu
kremów, czyli emulsji o/w, gdzie woda stanowi fazę zewnętrzną. Także
rozpuszczalnik dla substancji emulgowanych w czopkach.
Aqua pro injectione - Woda do wstrzykiwań
Synonimy: Aqua injectabilis. Aqua ad injectabilia.
 41
Otrzymywanie: Z odpowiedniej jakości wody pitnej lub z wody oczyszczonej przez:
r. destylację lub podwójną destylację.
s. odwróconą osmozę.
Jonity nie są tu stosowane, ponieważ podczas wyjaławiania termicznego kolumn,
bakterie zaadsorbowane na złożu rozkładają się uwalniając endotoksyny o
właściwościach gorączkotwórczych, dlatego kolumna nie jest z
ródłem wody
apirogennej.
Wymagania:
T. Jałowość - brak zanieczyszczeń mikrobiologicznych.
U. Apirogenność - brak substancji goraczkotwórczych.
V. Pozbawiona zanieczyszczeń nierozpuszczalnych.
W. Nie może zawierać środków konserwujących.
X. Pod względem zanieczyszczeń chemicznych musi odpowiadać wymaganiom
stawianym wodzie oczyszczonej.
Trwałość i przechowywanie: Po skończonej destylacji wodę zbiera się do jałowych
naczyń, pozbawionych substancji gorączkotwórczych. Następnie należy ją
natychmiast wyjałowić w autoklawie. Jeśli nie jest użyta w ciągu 4-6h, przechowuje
się ją w ciągłym obiegu aparatu destylacyjnego (temp.80oC). Utrzymanie takiej
temperatury zapobiega namnażaniu się mikroorganizmów. Dodatkowo można ją
poddać działaniu promieni UV.
Wyjałowiona i hermetycznie zamknięta woda do wstrzykiwań w pojemnikach
wielodawkowych lub zatopionych ampułkach, może być przechowywana praktycznie
przez czas nieograniczony.
Aby pozbyć się tlenu lub dwutlenku węgla należy ją gotować przez 10 min. lub
wysycać azotem w warunkach aseptycznych.
Zastosowanie: Woda jest podstawowym rozpuszczalnikiem dla leków
pozajelitowych:
y. płynów do wstrzyknięć.
z. płynów do wlewów.
Aqua pro usu ophthalmico - Woda do przyrzÄ…dzania kropli do oczu
Zastosowanie: Do przyrządzania leków ocznych. Posiada te same wymagania co
Aqua pro injectione oprócz badania na obecność substancji gorączkotwórczych.
Wodoru nadtlenek (Hydrogenii peroxydum)
Synonimy: Hydrogenium peroxydatum, roztwór 30% - Perhydrol.
Hydrogenium peroxydatum, roztwór 3% - Woda utleniona
 42
Preparaty do pielęgnacji (dezynfekcji i przechowywania) soczewek kontaktowych: [5]
o Oxysept 1 (Disinfecting Sollution)
o Oxysept 2 (Neutralizing Tablets)
Wzór: H2O2 M. cz. 34,01
Otrzymywanie: Przemysłowa metoda polega na uwodornieniu antrachinonu, a
następnie samoutlenieniu antracenodiolu, przy czym powstaje ponownie antrachinon i
H2O2.
Roztwór nadtlenku wodoru powstaje również w wyniku hydrolizy nadtlenku baru i
zagęszczenia utworzonego ługu, można tego dokonać działając na nadtlenek baru
kwasem siarkowym:
BaO2 + H2SO4 = BaSO4 + H2O2
Postać i właściwości: Bezbarwna przezroczysta ciecz, związek jest metatrwały i
rozkłada się bardzo łatwo na wodę oraz tlen z wydzieleniem ciepła:
2H2O = 2H2O + O2
Nadtlenek wodoru jest w roztworze wodnym słabym kwasem:
H2O2 + H2O = H3O+ + HO2-
Substancja zachowuje się w stosunku do wielu związków jak utleniacz, a w stosunku
do silnych utleniaczy działa redukująco:
3. Przykład utleniania
H2O2 = 2H+ + 2e + O2
PbS + 4H2O2 = PbSO4 + 4H2O
4. Przykład redukcji
H2O2 + 2H+ + 2e = 2H2O
2KMnO4 + 3H2SO4 + 5H2O2 = 2MnSO4 + K2SO4 + 8H2O + 5O2
Ze związków metali szlachetnych wydzielają się metale, przykładowo tlenek srebra
zostaje zredukowany do srebra, a tlenek rtęci do rtęci.
Rozpuszczalność: Substancja miesza się z wodą i etanolem w dowolnych stosunkach.
Zanieczyszczenia i wymagania:
Dla roztworu 30% zawartość nadtlenku wodoru powinna być nie mniejsza niż 29,0% i
nie większa niż 31,0%. Dla roztworu 3% zawartość nadtlenku wodoru powinna być
nie mniejsza niż 2,5% i nie większa niż 3,5%. Pod obniżonym ciśnieniem można
destylować nadtlenek wodoru bez rozkładu.
Trwałość i przechowywanie: Roztwór nadtlenku wodoru jest nietrwały w
podwyższonej temperaturze, w obecności światła, jonów metali ciężkich oraz enzymu
peroksydazy. Roztwór H2O2 przechowuje się w ciemnych zamkniętych naczyniach, w
chłodnym miejscu. Może on zawierać odpowiedni środek stabilizujący, na przykład
kwas fosforowy, który jest inhibitorem katalitycznego rozkładu przez ślady jonów
metali ciężkich.
Zastosowanie:
 43
5. Do szczepionek , które są detoksyfikowane chemicznie przez nadtlenek
wodoru[2].
6. Używany w płynach do przechowywania i dezynfekcji MI
KKICH
SOCZEWEK KONTAKTOWYCH. Dezynfekcja chemiczna polega na
umieszczeniu soczewek w roztworze zawierającym środki przeciwbakteryjne i
pozostawieniu ich na określony czas. Wyróżnia się dwa systemy dezynfekcji
chemicznej. System wykorzystujÄ…cy nadtlenek wodoru i system pozbawiony
nadtlenku wodoru. Wyniki badań wskazują, że skuteczność obu systemów jest
porównywalna. Pielęgnację przy użyciu preparatów zawierających nadtlenek
wodoru przeprowadza się w dwóch etapach. Pierwszy z nich to właściwa
dezynfekcja, po czym następuje neutralizacja nadtlenku wodoru. Bezpośrednia
aplikacja soczewki wyjętej z płynu zawierającego nadtlenek wodoru powodują
silne pieczenie, ból, zaczerwienienie oraz powierzchniowe uszkodzenie
rogówki. Niezbędna jest neutralizacja przeprowadzana różnymi metodami: z
wykorzystaniem reakcji redukcji nadtlenku wodoru lub przez rozcieńczenie w
procesie płukania i moczenia w izotonicznym roztworze chlorku sodu. Oba
etapy (dezynfekcja i neutralizacja) mogą przebiegać jednocześnie
(jednoetapowe) lub następować po sobie (dwuetapowe).
w systemach jednoetapowych neutralizacja przebiega katalitycznie.
Platynowy dysk umieszczony z soczewkÄ… w pojemniku z nadtlenkiem
wodoru. Lub za pomocÄ… enzymu katalazy w postaci tabletki o
opóz
nionym uwalnianiu, umieszczanej w pojemniku w momencie
rozpoczęcia dezynfekcji.
w systemach dwuetapowych dezynfekcja następuje w roztworze
nadtlenku wodoru, a neutralizacja w innym roztworze zawierajÄ…cym
czynniki redukujÄ…ce: pirosiarczyn sodu, siarczyn sodu, tiosiarczyn
sodu, katalazÄ™ [5, 11].
7. Nadtlenek wodoru jest dodawany do kropli do uszu, ze względu na
właściwości pieniące oraz wydzielający się tlen sprzyja ustępowaniu stanów
zapalnych oraz dezynfekuje.
Sodu pirosiarczyn (Natrii pyrosulfis)
Synonimy: Natrium pyrosulfurosum. Pirosiarczyn sodu. Natrium metabisulfit.
Natrium disulfit. Dwusiarczyn sodowy. Metabisulfit.
Wzór: Związek może występować jako forma:
o bezwodna Na2S2O5 M. cz. 190,11
o
o uwodniona, Na2S2O5 . 6H2O
o lub Na2S2O5 . 7H2O
Postać i właściwości: Bezbarwne, pryzmatyczne kryształy lub biały albo żółtawy
proszek krystaliczny, o słono - kwaśnym smaku i słabym zapachu dwutlenku siarki.
Na powietrzu jest nietrwały. Żółknie podczas przechowywania.
Rozpuszczalność: Rozpuszcza się łatwo w wodzie w stosunku 1:2 i z wytworzeniem
wodorosiarczynu sodowego. Rozpuszcza siÄ™ w glicerolu 86% i etanolu 95o (w
stosunku 1:14).
 44
Zanieczyszczenia i wymagania: Substancje zawiera zazwyczaj niewielkie ilości
Na2SO3 i Na2SO4. Zawartość pirosiarczynu sodowego w substancji powinna być nie
mniejsza niż 95,0%.
Niezgodności:
o z substancjami utleniajÄ…cymi
o alkaliami
o solami metali
o taninÄ…
o adrenalinÄ… i jej pochodnymi w pewnych warunkach
o z pochodnymi alkoholu o- i p-hydroksybenzylowego
o rozkłada chloramfenikol i niektóre barwniki oraz substancje zapachowe
o reaguje z zatyczkami gumowymi, dlatego konieczne jest wymoczenie zatyczek
w roztworze pirosiarczynu sodowego przed ich użyciem do roztworów
zawierajÄ…cych pirosiarczyn.
o mannit może znosić działanie przeciwutleniające pirosiarczynu sodowego [8].
Toksyczność: Drażni śluzówkę żołądka na skutek uwalniania się kwasu siarkowego.
Po podaniu doustnym wywołuje mdłości w dawkach do około 3,5 mg/kg m.c. W
wyższych dawkach wywołuje kolkę i biegunkę, zaburzenia krążenia, osłabienie
ośrodkowego układu nerwowego i śmierć. Maksymalne dawki dzienne wynoszą
300mm/kg m.c. [8].
Trwałość: pirosiarczyn sodu rozkłada się stopniowo, zwłaszcza w podwyższonej
temperaturze i w obecności wilgoci, do siarczanu. Jest to reakcja utleniania, przy
której kryształy wietrzeją i rozpadają się. Wodne roztwory w obecności powietrza są
mało trwałe .
o W roztworze 0,01% natychmiast ulega rozkładowi ok. 11%, a w ciągu 24h ok.
49% substancji.
o wyjaławianie w autoklawie w temperaturze 120oC/20 min powoduje rozkład w
65%.
Podczas rozkładu dochodzi do silnego zakwaszenia roztworu na skutek powstania
kwasu siarkowego.
p. obecność azotu hamuje reakcję rozkładu.
q. dodatek glukozy do roztworu zmniejsza trwałość pirosiarczynu sodu w
roztworze.
r. dodatek wersenianu dwusodowego do substancji wiąże obecne w roztworze
jony metali, katalizujÄ…ce reakcje utleniania pirosiarczynu [8].
Działanie i zastosowanie:
Substancja stosowana jako PRZECIWUTLENIACZ. Jest silnym środkiem
redukującym. Stosowany do roztworów substancji łatwo ulegających utlenieniu z
 45
wytworzeniem produktów barwnych. Są to substancje o niższym potencjale red - oks
niż chronione przez nie substancje lecznicze. Dzięki temu reakcji utleniania ulegają
głównie przeciwutleniacze. Stosowany jest w stężeniach 0,01-1,0 (najczęściej 0,1%).
Stosowany często w połączeniu z wersenianem dwusodowym, do roztworów:
adrenaliny, apomorfiny, salicylanu sodowego. Wersenian disodowy reaguje z jonami
metali wielowartościowych, tworząc w zależności od pH, trwałe kompleksy
chelatowe. W ten sposób znosi katalityczny wpływ tych jonów na reakcje rozkładu
substancji leczniczej, działając jednocześnie synergistycznie z przeciwutleniaczami.
Znalazł zastosowanie w:
19. W KROPLACH I PA
YNACH DO OCZU, przy substancjach Å‚atwo
ulegajÄ…cych utlenieniu.
20. W ROZTWORACH LECZNICZYCH do stosowania zewnętrznego i
wewnętrznego.
21. W roztworach do WSTRZYKIWAC
i innych lekach pozajelitowych.
22. W SYROPACH.
23. Do konserwacji ŚRODKÓW SPOŻYWCZYCH (w niektórych krajach).
24. Służy jako stabilizator w roztworach do WLEWÓW z aminokwasami
wysyconych azotem i sterylizowanych w autoklawie.
Substancja działa w środowisku kwaśnym na skutek powstającego w tych roztworach
dwutlenku siarki i kwasu siarkowego. Powstanie tych związków w roztworze
kwaśnym jest podstawą działania przeciwbakteryjnego, przeciwgrzybiczego i
przeciwdrożdżakowego. Stężenie konserwujące wynosi 200 ppm lub więcej. Należy
stosować możliwie najmniejsze stężenie pirosiarczynu sodu. Stężenie równe lub
większe od 500 ppm pozostawia już wyraz
ny posmak. W środowisku alkalicznym
pirosiarczyn sodu należy zastąpić siarczynem sodowym.
Sodu siarczyn (Natrii sulfis)
Synonimy: Natrium sulfite. Siarczyn sodu. Natrium sulfurosum.
Wzór:
o bezwodny Na2SO3 M. cz. 126,04
o
o uwodniony Na2SO3 . 7H2O M. cz. 252,15
o
Postać i właściwości:
o bezwodny siarczyn sodu jest to bezwonny biały proszek lub sześciokątne białe
pryzmaty o chłodzącym, słonym smaku.
o siedmiowodny siarczyn sodu jest bezwonny, bezbarwny, ma słonawy smak,
kryształy wietrzejące jednoskośne.
Kwas siarkawy i siarczyny działają redukująco w roztworze wodnym, pod wpływem
powietrza powstaje kwas siarkowy i siarczany. Inne przykłady redukcji:
Cl2 + SO2 + 2H2O = 2HCl + H2SO4
 46
K2Cr2O7 + 3SO2 + H2SO4 = Cr2(SO4)3 + K2SO4 + H2O
Wobec silnych reduktorów związki te zachowują się jak utleniacze Wodór in status
nascendi redukuje dwutlenek siarki do siarkowodoru:
SO2 + 6H = 2H2O + H2S
Sól bezwodna rozkłada się w temperaturze czerwonego żaru na
pomarańczowoczerwoną mieszaninę Na2S i Na2SO4
Siarczyn sodu jest solą słabego kwasu i mocnej zasady dlatego ulega łatwo hydrolizie,
szczególnie w roztworze kwaśnym, wydziela się przy tym SO2:
SO32- + H2O = OH-+ HSO3-
HSO3- + H2O = OH- + H2O + SO2
Rozpuszczalność: Obie odmiany soli rozpuszczają się łatwo w wodzie, w stosunku
1:2. RozpuszczajÄ… siÄ™ w 86% glicerolu w stosunku 1:28. Bardzo trudno rozpuszczajÄ…
siÄ™ w etanolu 95o (760 g/l). Przy ogrzaniu do wrzenia wodnego roztworu wytrÄ…ca siÄ™
bezwodna sól, przechodząca z powrotem do roztworu po oziębieniu.
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość siedmiowodnego siarczynu sodu, w
substancji, nie powinna być mniejsza niż 96,0% i nie większa niż 105,0%. Natomiast
zawartość bezwodnego siarczynu sodu w substancji powinna być nie mniejsza niż
98,0% i większa niż 100,5%[7].
Niezgodności: Substancja daje niezgodności z większością kwasów. W roztworze
może tworzyć połączenia z niektórymi substancjami leczniczymi, zmniejszając w ten
sposób działanie terapeutyczne (podobnie jak pirosiarczyn sodu ).
Dopuszczalna dawka dzienna w preparatach doustnych (obliczona jako dwutlenek
siarki) nie powinna przekraczać 350>
g/kg m.c.
Trwałość i przechowywanie: Na powietrzu substancja matowieje, rozpływa się i
powoli utlenia siÄ™ do siarczanu. Reakcja utleniania przebiega znacznie szybciej w
roztworze wodnym. Odmiana bezwodna jest trwalsza od siedmiowodnej, dlatego jest
częściej stosowana.
Działania i zastosowanie:
Stosowany jest jako substancja PRZECIWUTLENIAJ
CA, używany jest w
środowisku wodnym (patrz - też pirosiarczyn). Działa również jako substancja
konserwująca, ale tylko w środowisku alkalicznym (stosowane stężenia wynoszą 0,05-
0,30%).
W roztworze kwaśnym powstaje kwas siarkawy, który wywiera działanie
stabilizujące, jednak łatwo ulatnia się, co zmniejsza wartość użytkową tych połączeń.
7. Stosowany do stabilizacji wodnych roztworów do WSTRZYKNI
Ć,
np.chlorpromazyny i innych pochodnych fenotiazyny oraz do
POZAJELITOWYCH roztworów kwasu askorbowego. Są to roztwory kwaśne.
8. Stosowany także do konserwacji ROZTWORÓW ALKALICZNYCH I
SYROPÓW.
Przykry smak i zapach siarczynu sodu ogranicza jego zastosowanie do
preparatów doustnych. W tym samym celu i w takich samych stężeniach
stosowany jest również siarczyn potasu (K2SO3).
9. Stosowany w KROPLACH DO OCZU, gdy substancja lecznicza Å‚atwo ulega
utlenieniu. Trwałość substancji aktywnych w roztworach leków ocznych
zależy od pH, sposobu przygotowywania, użytych środków konserwujących,
 47
typu opakowania.
pH leku jest kompromisem pomiędzy trwałością, pH fizjologicznym, a
optymalnym wchłanianiem. Trwałość leku może być podyktowana rodzajem
opakowania np.: sól epinefryny jest wrażliwa na tlen z powietrza (co wyklucza
użycie plastikowych opakowań wygodnych dla pacjenta) - wymagany jest tu
dodatek siarczynu.
Sodu wodorosiarczyn (Natrii hydrosulfis)
Synonimy: Wodorosiarczyn sodowy. Hydrosulfit.
Wzór: NaHSO3 M. cz. 104,062
Działanie i zastosowanie: Jest PRZACIWUTLENIACZEM stosowanym w
stężeniach 0,05 - 0,2%, który podobnie jak pirosiarczyn wykazuje niższy potencjał
oksydoredukcyjny od substancji leczniczej, którą ma chronić. Handlowy
wodorosiarczyn w postaci stałej jest w istocie pirosiarczynem. W roztworze
pirosiarczyn natychmiast wytwarza anion kwasu siarkawego:
S2O52- + H2O = 2HSO3-
Pomimo obszernych badań nie udało się dotychczas znalez
ć skuteczniejszych
reduktorów do roztworów wodnych od stosowanych już siarczynu, wodorosiarczynu,
pirosiarczynu i podsiarczynu sodu. Ujemną stroną tych związków jest zakwaszenie
roztworu (pH ok. 4 - 5), podczas ogrzewania dochodzi do jeszcze silniejszego
zakwaszenia roztworu, np.: podczas sterylizacji termicznej rozkład tych związków
powoduje spadek pH do 1 na skutek wydzielenia H2SO4.
Sodu podsiarczyn (Natrii pyrosulfis)
Synonimy: Hydrosulfit (nazwa jak dla wodorosiarczynu). Dwusiarczyn sodu.
Dwutionin sodu.
Wzór: Na2S2O4 M. cz. 190,10
Otrzymywanie: Podsiarczyny powstają w wyniku katodowej redukcji roztworów
wodorosiarczynów lub redukcji cynkiem w roztworze zawierającym nadmiar kwasu
siarkawego:
2NaHSO3 + H2SO3 + Zn = ZnSO3 + Na2S2O4 + 2H2O
Dodanie alkoholu powoduje strÄ…cenie podsiarczynu sodowego.
Postać i właściwości: Bezbarwne kryształy lub biały proszek o zapachu dwutlenku
siarki. Sól ta jest silnym reduktorem, podczas utleniania powstaje kwas siarkowy. W
roztworze wodnym podsiarczyn rozkłada się na dwusiarczyn i tiosiarczan:
2Na2S2O4 = Na2S2O3 + Na2S2O5
W obecności tlenu rozkłada się z utworzeniem wodorosiarczanu i wodorosiarczynu
sodu:
Na2S2O4 + O2 + H2O = NaHSO4 + NaHSO3
Rozpuszczalność: Substancja łatwo rozpuszcza się w wodzie, trudno w etanolu.
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość pirosiarczynu w substancji powinna być
nie mniejsza niż 95.0%.
Działanie i zastosowanie: Jest PRZECIWUTLENIACZEM podobnie jak: siarczyn,
wodorosiarczyn i pirosiarczyn sodu.
 48
FLUOROWCE (VIIA)
Sodu chlorek (patrz - borowce)
Magnezu chlorek (patrz - berylowce)
 49
HELOWCE (VIIIA)
Argon (Ar), Krypton (Kr), Ksenon (Xe)
Właściwości: Są to bezbarwne bezwonne gazy jednoatomowe, których zewnętrzne
powłoki elektronowe mają konfigurację gazu szlachetnego. Zamknięte powłoki
elektronowe są bardzo trwałe, dlatego zdolność pierwiastków ósmej grupy głównej do
tworzenia wiązań chemicznych jest ograniczona.
Rozpuszczalność: Cięższe helowce dobrze rozpuszczają się w wodzie, a pod
ciśnieniem tworzą w wodzie hydraty.
Zastosowanie: Gazy szlachetne, które ze względu na bierność chemiczną można
stosować w technologii leków jako gaz ochronny, zapobiegający dostępowi tlenu do
łatwo utleniających się substancji (np.: stosowany do zatapiania ampułek zamiast
azotu).
 50
2. Związki pierwiastków grup pobocznych (B).
CYNKOWCE (IIB)
Cynku tlenek (Zinci oxydum)
Synonimy: Tlenek cynku. Zincum oxydatum. Biel cynkowa.
Wzór: ZnO M. cz. 81,38
Otrzymywanie: Poprzez odwodnienie wodorotlenku cynku w temp. powyżej 125oC
powstaje biały tlenek cynku. Powstaje on również poprzez termiczny rozkład
węglanu, azotanu i szczawianu, a także spalając cynk w powietrzu.
Postać i właściwości: Biały lub prawie biały bezpostaciowy proszek, który reaguje z
wodÄ… w temperaturze wrzenia z utworzeniem wodorotlenku cynku. W temp.
pokojowej reaguje z dwutlenkiem siarki tworzÄ…c siarczyn cynku. W wyniku
ogrzewania biała barwa tlenku zmienia się odwracalnie w temp. powyżej 425oC na
żółtą, co można wytłumaczyć powstawaniem defektów sieciowych [6]. Tlenek cynku,
jeśli jest w postaci uwodnionej, posiada wodę umiejscowioną na powierzchni w łatwo
dostępnych wolnych przestrzeniach, otwartych porach cząstek, dlatego łatwo tę wodę
usunąć i osuszyć substancję podwyższając jedynie temperaturę [11].
Rozpuszczalność: Substancja praktycznie nierozpuszczalna w wodzie , ani etanolu,
rozpuszcza się w rozcieńczonych kwasach.
Wymagania i zanieczyszczenia: Zawartość ZnO, w przeliczaniu na wyprażoną
substancję, powinna być nie mniejsza niż 99,0% i nie większa niż 100,5%.
Zastosowanie: Jako podstawa do PUDRÓW I ZASYPEK a także dodatek do MAŚCI
I PAST (maść cynkowa) w ilości 15,0 - 25,0%. Jest to przykład substancji
pomocniczej o jednoczesnym własnym działaniu farmakologicznym, posiada bowiem
właściwości ściągające, wysuszające i antyseptyczne.
Jeśli substancja ma zostać wykorzystana jako podłoże do pudrów i zasypek musi być
dokładnie sproszkowana aby nadawać zasypkom takie właściwości jak sypkość,
zdolność chłonięcia wilgoci i tłuszczu, zdolność krycia skóry i przyczepność. Warunki
te spełnia tlenek cynku, a w przypadku zasypek na rany spełnia on rolę rozcieńczacza
substancji leczniczej. ZnO może być używany z talkiem lub w innych kombinacjach.
Używany jest jako środek suszący, wchłania pot oraz tłuszcz ze skóry dlatego świetnie
nadaje się jako podłoże do zasypek i pudrów płynnych stosowanych dla cery
trądzikowej. Należy też zwrócić uwagę na jego właściwości kojące i ochronne.
Posiada właściwości ścierające (stosowany w PASTACH DO Z
BÓW) i adsorbujące
[11, 19].
Cynku siarczan (Zinci sulfas)
Synonimy: Siarczan cynku. Zincum sulfuricum. Zinteral. Witriol cynkowy.
 51
Wzór: ZnSO4 . 7H2O M. cz.287,54
Otrzymywanie: ZwiÄ…zek ten otrzymuje siÄ™ przez rozpuszczenie cynku lub tlenku
cynku w rozcieńczonym kwasie siarkowym. W temp. pokojowej z roztworu wodnego
siarczan cynku krystalizuje w postaci siedmiohydratu. Między 60 - 100oC
wykrystalizowuje monohydrat, który przez ogrzewanie do temp. wyższej niż 250oC
można przekształcić w sól bezwodną.
Zn + H2SO4 + 7H2O = ZnSO4 . 7H2O + H2
ZnO + H2SO4 + 6H2O = ZnSO4 . 7H2O
Postać i właściwości: Bezbarwne, bezwonne, przezroczyste, pryzmatyczne kryształy
lub biały, krystaliczny proszek o ściągającym metalicznym smaku.
Rozpuszczalność: Substancja bardzo łatwo rozpuszcza się w wodzie, także w
glicerynie, praktycznie nie rozpuszcza siÄ™ w etanolu.
Zanieczyszczenia i wymagania: Zawartość siedmiowodnego siarczanu cynku
powinna być nie mniejsza niż 99,0% i nie większa niż 104,0%.
Zastosowanie:
1. Stosowany jest jako substancja WYPEA
NIAJ
CA przy produkcji tabletek,
gdy ilość substancji leczniczej jest zbyt mała aby powstała tabletka. Substancja
jest używana jako wypełniacz przy produkcji korków i zatyczek gumowych,
nadaje on gumie twardość i inne właściwości.
2. Dodawany jako środek STABILIZUJ
CY ENZYM fosfofruktokinazę. Działa
synergistycznie z używanymi także do tego celu cukrami, a siarczan cynku jest
nieefektywny jeśli jest używany sam. Kombinacja ta chroni enzym przed
dezaktywacjÄ… podczas procesu liofilizacji enzymu i zapewnia maksymalnÄ…
ochronÄ™ [11].
 52
TYTANOWCE (IVB)
Tytanu dwutlenek (Titanium dioxydatum)
Synonimy: Bezwodnik kwasu tytanowego. Acidum titanicum anhydricum.
Nazwy handlowe: 1700 Titanicum Dioxide. Kronos A. Kronos RN 56. Hombitan.
Wzór: Ti02 M. cz. 79,88
Produkt pochodzenia naturalnego, składnik ilmenitu (FeTi03). W przyrodzie
występuje w trzech naturalnych modyfikacjach, różniących się odmiennym układem
elementarnych czÄ…stek:
o anatas
o rutilt
o brooki
Modyfikacje te różnią się również gęstością i zawartością Ti02. Minerały te
zabarwione są na ciemno przez domieszki żelaza. Do celów farmaceutycznych stosuje
się głównie modyfikację anatas (Kronos A), która zawiera co najmniej 99% Ti02.
Niekiedy stosuje się również modyfikację rutil (Kronos RN 56)[8].
Otrzymywanie:
TiO2 otrzymuje siÄ™ ilmenitu stosujÄ…c dwie metody:
d. metoda siarczanowa - FeTiO3 poddaje się działaniu kwasu siarkowego a
otrzymaną sól hydrolizuje. Po wydzieleniu czystego dwutlenku tytanu miele
się go dla rozbicia wytworzonych aglomeratów i odsiewa. Ziarna pierwotnie
zaglomerowanych cząstek mają wielkość 0,3 mm.
e. utlenianie TiCl4 w fazie gazowej - metoda polega na wyprażeniu chlorku tytanu
TiCl4 w suchym tlenie:
TiCl4 + O2 = TiO2 + 2Cl2
Postać i właściwości: Biały, bezpostaciowy, chemicznie obojętny proszek, bez smaku
i zapachu. Jest odporny termicznie, natomiast reaktywność zależy od stopnia
wyprażenia. TiO2 w podwyższonej temperaturze reaguje z wodorem, tlenkiem węgla i
węglem tworząc tlenki o niższym stopniu utlenienia. Zawiesina dwutlenku tytanu w
wodzie jest obojętna wobec lakmusu. Warunkiem stosowania związku jako nośnika
dla barwników zwanych lakami jest odpowiedni stopień rozdrobnienia ziarna
wynoszÄ…cy 0,005-0,04 >
m. Wielkość zastosowanych ziaren nie może przekroczyć 1
>
m..
Rozpuszczalność: Substancja praktycznie nierozpuszczalna w wodzie, kwasach:
solnym, azotowym i rozcieńczonym kwasie siarkowym. Nie rozpuszcza się w
alkaliach i rozpuszczalnikach organicznych. SÅ‚abo rozpuszcza siÄ™ w gorÄ…cym
stężonym kwasie siarkowym i w kwasie fluorowodorowym. Rozpuszcza się w
procesie stapiania z wodorosiarczanem potasowym, węglanami lub wodorotlenkami
litowców.
 53
Zanieczyszczenia i wymagania: Powinien zawierać nie mniej niż 99% i nie więcej
niż 100,5% Ti02 w przeliczeniu na suchą substancję.
Niezgodności: Jest chemicznie obojętny, może jednak wywierać niekorzystny wpływ
na niektóre substancje lecznicze polegający na reakcjach katalitycznych.
Działanie i zastosowanie:
6. Dzięki dużemu współczynnikowi załamania światła (większemu od diamentu),
znacznej zdolności barwienia i krycia oraz odporności na wszelkie
zanieczyszczenia atmosferyczne tlenek tytanu jest doskonałym białym
pigmentem służącym do produkcji DRAŻETEK i KAPSUA
EK
ŻELATYNOWYCH. Jest dodawany w stanie czystym do kapsułek
żelatynowych lub w mieszaninie z talkiem i Aerosilem używanym do
barwienia powłoczek w procesie drażowania (5-15%). Przy powlekaniu
powłoczkami filmowymi używany jest w stanie czystym, a także w połączeniu
z rozpuszczalnymi barwnikami. Może być stosowany jako nośnik dla
barwników lakowych. Przy drażetkach i tabletkach powlekanych filmem
stosuje siÄ™ laki prawie zawsze z dodatkiem tlenku tytanu.
7. Stosowany również do produkcji TABLETEK SZKIELETOWYCH (patrz -
krzemionka).
8. Jako składnik ZASYPEK, także na rany. Nadaje im właściwości dobrego krycia i
przyczepności. Posiada parametry korzystniejsze od tlenku cynku.
9. W PUDRACH PA
YNNYCH i MAÅšCIACH stosowany podobnie jak tlenek cynku
lub zamiast tlenku cynku w stężeniu 15-25%. Jest substancją ścierającą i
polerującą używaną do produkcji past do zębów (patrz - wodorofosforan wapnia).
10. W produkcji PRZYLEPCÓW dwutlenek tytanu spełnia rolę substancji
wypełniającej i barwiącej.
11. Znalazł zastosowanie jako substancja pochłaniająca promieniowanie UV, dlatego
dodawany do MAŚCI PROMIENIOOCHRONNYCH. Pochłania promieniowanie
w całym zakresie UV, dając preparaty nieprzezroczyste, o wysokim
współczynniku ochronnym, TiO2 pochłania także promieniowanie widzialne i
podczerwone. Preparaty te są widoczne na skórze, dlatego są mało akceptowane.
Ostatnio udoskonalono sposób przyrządzania tych preparatów przez zastosowanie
technologii, w której TiO2 jest zmikronizowany (10 - 50 nm). Kremy sporządzone
przy użyciu tak spreparowanego pigmentu są na skórze praktycznie niewidoczne,
sÄ… transparentne.
Kremy te majÄ… szereg zalet:
o wysoki stopień ochrony na szerokie spektrum promieniowania
o absolutna fotostabilność, nie powstają produkty rozpadu
o nie przenoszą energii promieniowania na skórę
o nie wchłaniają się do skóry
o nie drażnią skóry i są nietoksyczne
o dobrze przylegają do skóry
o są odporne na działanie wody
o nie dają niezgodności z filtrami chemicznymi[20].
 54
ŻELAZOWCE (VIIIB
Węglan żelaza (III)
Wzór: Fe2(CO3)3 M. cz. 255,65
Jest BARWNIKIEM stosowanym podobnie jak laki, do barwienia powłoczek
drażetek. Stanowi dodatkowo naturalną ochronę.
Tlenek żelaza (III)
Synonimy: W przyrodzie występują dwie odmiany tlenku żelaza III: [6]
Fe2O3 - spinel
Fe2O3 - hematyt
Otrzymywanie: Powstaje w wyniku utleniania żelaza tlenem, odwodnienia osadów
wodorotlenków oraz ogrzewania soli żelaza (III) wraz z lotnymi kwasami. Można go
też otrzymać przez ostrożne utlenienie magnetytu - tlenku żelaza (II, III) zgodnie z
równaniem:
2Fe3O4 + 1/2O2 = 3Fe2O3
Wzór: Fe2O3 M. cz. 159,69
Postać i właściwości: Czerwonobrunatny proszek, ze względu na swą piękną
czerwonÄ… barwÄ™ stosowany jako pigment.
Rozpuszczalność: Słabo ogrzany tlenek żelaza rozpuszcza się w rozcieńczonych
kwasach, natomiast silnie wyprażony tlenek jest prawie nierozpuszczalny w gorących
stężonych kwasach.
Zastosowanie:
1. Jest BARWNIKIEM stosowanym podobnie jak laki, do barwienia powłoczek
drażetek. Stanowi dodatkowo naturalną ochronę.
2. Jest KATALIZATOREM wielu reakcji, może zostać umieszczony w
MIKROEMULSJI (od niedawna stosowana postać leku). Związek ten jest
wtedy bardzo rozproszony w mikroskopijnych kropelkach emulsji, nadaje więc
jej specyficzny refleks. Kropelki emulsji mogą być traktowane jako
mikroreaktory, ponieważ reakcja ma miejsce na całej powierzchni
rozproszonych cząstek katalizatora. Aby utrzymać stabilność mikroemulsji
dodaje się surfaktanu. Należy jednak pamiętać, że powstałe produkty będą
enancjometami i jeśli tylko jeden z nich jest farmakologicznie czynny
wydajność reakcji będzie o połowę niższa. Oprócz Fe2O3 zamknięte w
mikroemulsji mogą być też: platyna, węglan baru oraz AgCl używany w
przemyśle fotograficznym jako wywoływacz [11].
 55
IV. WNIOSKI
1. Zestawienie i omówienie związków nieorganicznych stosowanych jako substancje
pomocnicze w technologii postaci leku może być przydatne podczas doboru i selekcji
materiału wykładowego z chemii nieorganicznej i ogólnej zwłaszcza w aspekcie:
a. braku jak do tej pory podręcznika dla studentów Wydziału Farmacji.
b. konieczności wprowadzenia zmian w związku z realizacją nowego minimum
programowego dla Wydziałów Farmaceutycznych.
2. Pewnych wskazówek dotyczących ewentualnych zmian programowych dostarczyła
już praca magisterska wykonana na Katedrze Chemii Nieorganicznej przez p.
Małgorzatę Ziętek w roku 2000. Należy jednak podkreślić, że dostarczyła ona tylko
wiadomości związanych z działaniem leczniczym substancji nieorganicznych - a więc
wiązała się bardziej z przedmiotami takimi jak Chemia Leków i Farmakologia. To
opracowanie natomiast może być pomocne w procesie nauczania przedmiotów
farmaceutycznych wykładanych na wyższych latach studiów, takich jak Technologia
Postaci Leku, Farmacja Stosowana oraz Biofarmacja.
3. Podstawą opracowania niniejszej pracy magisterskiej była Farmakopea Polska,
podręczniki dotyczące technologii postaci leku oraz oryginalne prace publikowane
głównie w Farmacji Polskiej - tylko częściowo wykorzystano dane zawarte w
"Encyclopedia of Pharmaceutical Technology". Dlatego też być może tematem
dalszego opracowania powinna być praca magisterska opierająca się głównie na
Farmakopei Europejskiej i oryginalnych pracach zagranicznych.
 56
Literatura:
1. M. Ziętek, Zastosowanie związków nieorganicznych w lecznictwie, praca dyplomowa
AM we Wrocławiu 2000r.
2. R. H. Müller, G. E. Hildebrand, Technologia nowoczesnych postaci leków, PZWL,
Warszawa wyd. I.
3. A. Fiebig, S. Janicki, Farmacja stosowana, PZWL, Warszawa 1996.
4. M. Sznitowska, Kierunki doskonalenia postaci leku, Farmacja Polska,
tom 54, nr 10, str. 455 (1998).
5. A. Bączek, M. Sznitowska, Preparaty do pielęgncji miękkich soczewek kontaktowych,
Farmacja Polska, tom 56, nr 19, str. 915 (2000).
6. L. Kolditz, Chemia nieorganiczna, PWN, Warszawa 1994.
7. Farmakopea Polska V, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa 1990 - 1999.
8. E. Rybacki, T. Stożek, Substancje pomocnicze w technologii postaci leków, PZWL,
Warszawa 1980.
9. L. Krówczyński, Zarys technologii postaci leków, PZWL, Warszawa 1981.
10. S. Janicki, M. Sznitowska, Kierunki doskonalenia postaci leku, Farmacja Polska,
tom 54, nr 3, str.110 (1998).
11. J. Swarbrick, J. C. Boylan, Encyclopedia of Pharmaceutical Technology,
Marcel Dekker, INC, New York 1990.
12. R. H. Müller, S. A. Runge, Celowane podawanie leku za pomocÄ… koloidalnych
nośników, Roczniki Naukowe Wrocławskiego Oddziału PTFarm. Zeszyt 2.
Wygłoszono 03.06.1996 .
13. M. Sznitowska, Kierunki doskonalenia postaci leku, Farmacja Polska,
tom 54, nr 19, str. 884 (1998).
14. W. Sawicki, Otrzymywanie granulatu flotacyjnego z chlorowodorkiem werapamilu,
Farmacja Polska, tom 56, nr 3, str. 116 (2000).
15. A. Kubis, M. Sześniak, W. Musiał, Wpływ tweenu na uwalnianie hydrokortyzonu z
żeli hydrofilowych, Farmacja Polska, tom 56, nr 3, str. 132 (2000).
16. R. Piękoś, Jod - nieorganiczny biocyd, Farmacja Polska, tom 56, nr 19, str. 911
(2000).
17. L. Kuczyński, Technologia chemiczna środków leczniczych, Część 1 wg. wykładów
na wydziale farmaceutycznym Akademii Medycznej we Wrocławiu, PWN, Wrocław
1951.
18. M. Sznitowska, Kierunki doskonalenia postaci leku, Farmacja Polska,
tom 54, nr 20, str. 939 (1998).
19. L. Krówczyński, Współczesne problemy farmacji stosowanej, Biblioteka lekarza
praktyka, PZWL, Warszawa 1968.
20. A. Kubis, Wpływ promieni ultrafioletowych na organizm ludzi i środki ochronne,
Roczniki Naukowe Wrocławskiego Oddziału PTFarm. Zeszyt 1.Wygłoszono
26.08.1993.