Seksuologia Polska 2005, 3, 2, 43 51
P R A C A O R Y G I N A L N A
Copyright © 2005 Via Medica, ISSN 1731 667
Magdalena Turecka, Czynniki zwiększające ryzyko i zapobiegające przemocy seksualnej
Czynniki zwiększające ryzyko
i zapobiegajÄ…ce przemocy seksualnej
Factors maximizing the risk of sexual harassment and preventing it
Magdalena Turecka
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 1 im. Przemienienia Pańskiego
Akademii Medycznej w Poznaniu
Streszczenie
Wstęp. W niniejszym artykule przedstawiono wyniki badań empirycznych dotyczących problematyki ra-
dzenia sobie w trudnych sytuacjach związanych z doświadczeniem przemocy seksualnej. Założenia ba-
dawcze zostały oparte na podejściu salutogenetycznym. Celem badań było sprawdzenie, czy w intra- lub
w interpersonalnym środowisku jednostki istnieją czynniki zmniejszające i zwiększające ryzyko narażenia
się przez nią na przemoc seksualną oraz usprawniające powrót do równowagi psychofizycznej po prze-
życiu takiego doświadczenia.
Materiał i metody. W celu zweryfikowania hipotez badawczych przeprowadzono anonimowe badania
kwestionariuszowe. Grupę badaną tworzyło 135 kobiet, w wieku 20 55 lat.
Wyniki i wnioski. Wyniki badań empirycznych częściowo potwierdziły słuszność założeń badawczych.
Okazało się bowiem, że człowiek dysponuje pewnymi cechami psychicznymi i umiejętnościami społecz-
nymi, które pełnią funkcję buforów pozwalających traktować sytuacje kryzysowe jako wyzwania, którym
można sprostać. Tymi własnościami są poczucie koherencji, kontroli oraz refleksyjność. Wysokie wartości
tych zmiennych istotnie wiążą się ze wskaz
nikami adaptacyjnego  zwiÄ…zanego z niskim ryzykiem prze-
mocy  funkcjonowania psychospołecznego. Silne poczucie koherencji pozwala na szybką ocenę sytu-
acji, wybór odpowiednich zasobów i efektywne działanie. Refleksyjność wspiera ten proces. Wewnętrzne
poczucie kontroli ma natomiast znaczenie dla jakości wykorzystywanych w danej sytuacji zasobów i po-
dejmowanych strategii działania. Dlatego też powyższe zmienne wspólnie mogą stanowić przeciwwagę
dla dezadaptacyjności, która wiąże się z ryzykiem przemocy fizycznej i zjawiskiem wielokrotnej wiktymi-
zacji. Co zaskakujÄ…ce, nie jest ona wyraz
nie powiązana z doświadczeniami przemocy seksualnej, trakto-
wanej jako szczególny rodzaj przemocy. Pomiędzy powyższymi zmiennymi nie odnaleziono wyraz
nej
zależności, dlatego też nie można potraktować dezadaptacyjności jako istotnego czynnika ryzyka tego
rodzaju doświadczeń.
SÅ‚owa kluczowe: przemoc seksualna, czynniki ryzyka przemocy, poczucie koherencji,
wewnętrzne poczucie kontroli, refleksyjność
Abstract
Introduction. This article presents the results of the empirical research concerning the notion of coping
with difficult situations connected with the threat of sexual harassment. The assumptions of the research
were based on the salutogenetic approach. The aim of the research was to establish whether the factors
minimizing and maximizing the risk of being exposed to sexual harassment or facilitating the process of
regaining the psychophysical balance after these experience are present both in the intra- and interper-
sonal environment of an entity.
Material and methods. In order to verify the research hypotheses, the anonymous questionnaire method
was conducted. The research group consisted of 135 women, in the age of 20 55.
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
mgr Magdalena Turecka
e-mail: [e-mail]
tel. [phone]
Nadesłano: 20.03.2005 Przyjęto do druku: 18.07.2005
www.seksuologia.med.pl 43
Seksuologia Polska 2005, tom 3, nr 2
Results and conclusions. The results of empirical research confirmed the hypotheses partially. It turned
out that a human being has a group of certain psychic features and social skills at his disposal, which play
the role of buffers that enable him to manage crisis situations as challenges, which can be met. These
properties are: the sense of coherence (SOC), the locus of control (LOC) and mindfulness (MIND), whose
high value are tightly connected with adaptability indicators   pertaining to low risk of harassment  of
the subjects functioning. The firm sense of coherence enables a person to quickly evaluate a situation, to
choose adequate resources and act effectively. Mindfulness supports this process. The internal locus of
control influences the quality of resources used in a given situation and the efficiency of the acting strate-
gies. That is why these properties can together counteract the inadaptability, which is a risk factor of
physical harassment and multiple victimization. What is surprising, inadaptability is not tightly connected
with sexual harassment. There is not any explicit correlation between these two variables. That is why
inadaptability can not be treated as an important risk factor of experiences like that.
Key words: sexual harassment, harassment risk factors, sense of coherence, internal locus of control,
mindfulness
moc seksualną, ponieważ osoba, która postrzega
Wstęp
świat jako w pełni koherentny, potrafi adekwatnie
W niniejszym artykule zaprezentowane zostanÄ…
zareagować na niebezpieczeństwo. Ponadto, przyję-
wyniki badań empirycznych dotyczących problema-
to, że poczucie koherencji w swoim buforowym od-
tyki radzenia sobie z sytuacjami przemocy seksual-
działywaniu może (powinno) być wspierane przez
nej. Podjęcie tego tematu zainspirował rozwój badań
dwie własności o charakterze poznawczym  poczu-
nad uwarunkowaniami zdrowia i patologii, w których
cie kontroli (LOC, locus of control) oraz refleksyjność
udowadnia się, że negatywne doświadczenia w życiu
(MIND, mindfulness).
człowieka nie zawsze muszą wywoływać negatywne
Wobec powyższych ustaleń, do modelu badawcze-
dla niego konsekwencje.
go wprowadzono następujące zmienne: przemoc sek-
Przemoc seksualna jako zjawisko przekraczajÄ…-
sualnÄ…, czynniki ryzyka przemocy seksualnej oraz
ce granicę zdrowia oraz naruszające zakazy społecz-
zmienne buforowe  poczucie koherencji, poczucie
ne, jest niewÄ…tpliwie jednym z najtrudniejszych do-
kontroli oraz refleksyjność.
świadczeń kryzysowych. Aktywność seksualna,
W literaturze przedmiotu przemoc seksualnÄ… uj-
w którą wpisana jest przemoc, pozostając poza ra-
muje się jako jedną z form złożonego zjawiska prze-
mami normy seksuologicznej, stanowi nie tylko pato-
mocy, do którego należą również agresja fizyczna,
logiÄ™, ale i przyczynÄ™ licznych patologicznych na-
molestowanie psychiczne oraz szantaż ekonomiczny.
stępstw, ujawniających się we wszystkich sferach
Wszystkie te składowe przemocy, choć różnią się ze
życia ofiary (fizycznej, psychicznej i społecznej).
względu na aktywność sprawcy, są przez niego wy-
Przedstawione w niniejszym artykule badania em-
korzystywane do jednego celu  wymuszenia pożą-
piryczne zostały podjęte z myślą o ofiarach oraz o tych
danych postaw lub zachowań ofiary. Znakomicie ilu-
ich cechach i umiejętnościach, które mogłyby się przy-
struje tę zależność definicja przytoczona przez Gan-
czynić do zmniejszenia ryzyka doświadczania przez
ley [6], według której zjawisko to określa się jako ze-
nie przemocy seksualnej oraz przeciwdziałać czyn- spół atakujących, nadzorujących i kontrolujących za-
nikom wywołującym traumę.
chowań, obejmujących przemoc fizyczną, emocjo-
Założenia badawcze zostały oparte na podejściu
nalną i seksualną. Jest to spójna całość, ciąg zacho-
salutogenetycznym. Za Antonovskym przyjęto, że ofia- wań o charakterze zamierzonym i instrumentalnym,
ra przemocy seksualnej, mimo traumatycznych do- których celem jest zniewolenie ofiary, wyeliminowa-
znań, może powrócić do równowagi w funkcjonowa- nie jej suwerennych myśli i działań oraz podporząd-
niu społecznym i emocjonalnym dzięki poczuciu ko- kowanie jej żądaniom i potrzebom sprawcy.
herencji (SOC, sense of coherence), które w literatu- W podobny sposób przemoc, w tym przemoc sek-
rze przedmiotu [1 5] jest opisywane jako jedno z naj- sualną, rozumie Pospiszyl [7], która opisuje to zjawi-
sko jako obejmujÄ…ce wszystkie nieprzypadkowe akty
ważniejszych ludzkich zasobów. Założono także, że
silne poczucie koherencji, przejawiające się w zrozu- godzące w osobistą wolność jednostki, przyczyniają-
ce siÄ™ do zadania jej fizycznej lub psychicznej szko-
mieniu sytuacji, zaradności oraz w poczuciu sensu,
dy, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych
może minimalizować ryzyko narażenia się na prze-
44 www.seksuologia.med.pl
Magdalena Turecka, Czynniki zwiększające ryzyko i zapobiegające przemocy seksualnej
relacji. Autorka szczególnie podkreśla intencjonal- badano i analizowano przemoc seksualną w małżeń-
ność działań sprawcy, którego głównym celem jest stwie, w rodzinie i między partnerami w związkach
zniewolenie ofiary, nawet za cenÄ™ zadania jej cier- nieformalnych, oddzielnie mobbing (seksualne wyko-
pienia. rzystywanie zależności pracownika) oraz akty prze-
Analogicznie do poprzednich autorek zjawisko mocy seksualnej dokonywane przez osoby obce dla
przemocy ujmują Jabłońska-Chmielewska i Członkow- ofiary. Pod uwagę brano także awersyjność (stopień,
ska [8], określając je jako każde zachowanie, które w jakim dane zdarzenie było przykre dla ofiary) i czę-
poniża godność człowieka, ogranicza jego wolność, stość doświadczeń przemocy seksualnej, które oso-
narusza podstawowe prawa i powoduje fizyczne lub by badane oceniały odpowiednio na 5- i 3-stopniowej
psychiczne cierpienie. Autorki w swojej pracy  Prze- skali.
moc w rodzinie wskazują na wieloaspektowość zja- Drugi element modelu badawczego stanowiły
wiska przemocy oraz na nierespektowanie prawa jed- czynniki ryzyka przemocy seksualnej. Jak siÄ™ okazu-
nostki do wolności jako jego podstawowe cechy. Po- je, własności te tworzą zróżnicowaną grupę hetero-
nadto, wymieniają one pięć form przemocy, wśród któ- genicznych zmiennych, których można się doszuki-
rych, poza przemocą fizyczną, psychiczną i seksu- wać zarówno w uwarunkowaniach konstytucjonal-
alną, znajdują się także: bezprawne ograniczanie nych, jak i w psychicznej oraz społecznej sferze funk-
wolności oraz przemoc ekonomiczna, polegająca na cjonowania człowieka  w tym w funkcjonowaniu
zmniejszaniu ofierze dostępu do środków finansowych zarówno ofiary, jak i sprawcy czynu. W prezentowa-
oraz na uniemożliwianiu jej wykonywania pracy za- nych badaniach empirycznych zajęto się tylko tą ich
robkowej. częścią, która dotyczy ofiary przemocy seksualnej,
Podsumowując, należy stwierdzić, że podstawową a konkretnie pewnego deficytu w zakresie jej funk-
cechą przemocy seksualnej jest fakt współwystępo- cjonowania psychospołecznego, określanego mia-
wania z fizycznym, psychicznym i ekonomicznym znę- nem dezadaptacyjności. Jednocześnie kontrolowa-
caniem się nad ofiarą. W przypadku przemocy sek- no wpływ takich zmiennych, jak: uwarunkowania fi-
sualnej sprawca, używając siły fizycznej lub grożąc zyczne, doświadczenia socjalizacyjne oraz czynniki
jej użyciem oraz dopuszczając się szantażu psychicz- sytuacyjne.
nego lub ekonomicznego, zmusza ofiarę do podjęcia Najogólniej mówiąc, dezadaptacyjność można
lub kontynuowania aktywności seksualnej, na którą określić jako brak zdolności do akomodacji, czyli do
nie wyraża ona dobrowolnie zgody. Przemoc seksu- przystosowywania się do zmiennych warunków śro-
alna dotyczy także tych sytuacji, w których osoba wy- dowiska zewnętrznego oraz utrzymywania optymal-
korzystywana nie jest świadoma tego, co się z nią nego poziomu funkcjonowania psychospołecznego.
aktualnie dzieje, lub boi się wyrazić sprzeciw. Celem Jeżeli jednostka posiada niewiele właściwości akomo-
sprawcy jest zniewolenie ofiary, tak by spełniała ona dacyjnych lub są one słabo rozwinięte, jej działania
jego żądania i realizowała jego seksualne potrzeby są nieefektywne, a ona sama naraża siebie na stres
[6 14]. związany z porażką i niepowodzeniem. Jak podaje Po-
W prezentowanych badaniach przemoc seksu- spiszyl [9], osoba taka naraża siebie także na częst-
alną starano się ująć w sposób całościowy. W tym sze doświadczanie przemocy.
celu sporządzono szczegółową listę tych doświad- Do cech dezadaptacyjności, które według autorki
czeń, zawierającą: różne formy przemocy werbalnej, [9] wiążą się z największym ryzykiem przemocy,
bezdotykowej (np.: aluzje i żarty natury erotycznej, należą:
składanie propozycji seksualnych zawierających a) niedostosowanie społeczne: rozumiane jako go-
obietnicÄ™ nagrody lub groz
bę kary za odmowę), do- towość jednostki do podejmowania zachowań na-
świadczenia związane z dotykiem (np.: zmuszanie do ruszających normy kultury konwencjonalnej, nie-
dotykania lub całowania intymnych części ciała ufność wobec instytucji porządku publicznego, au-
sprawcy, zmuszanie do kontaktów udowych) oraz bru- torytetów oraz władzy. Cechą charakterystyczną
talne akty związane z przekraczaniem granicy ciała osób nieprzystosowanych społecznie jest subiek-
(penetracją) oraz zadawaniem ofierze bólu i cierpie- tywny odbiór siebie jako jednostki ulokowanej
nia (np.: gwałt lub gwałt dokonany ze szczególnym poza społecznością oraz pesymizm w postrzega-
okrucieństwem). Zadaniem osób badanych było za- niu przyszłości;
znaczenie wszystkich negatywnych doświadczeń, któ- b) orientacja na wartości klas niższych: dotyczy
re miały miejsce w ich życiu. obaw przed niepowodzeniem oraz wiary, że po-
Osobnym kryterium opisu przemocy seksualnej był myślność w życiu może zależeć tylko od warun-
rodzaj relacji łączącej sprawcę i ofiarę. Oddzielnie ków zewnętrznych. Osoby tak zorientowane ce-
www.seksuologia.med.pl 45
Seksuologia Polska 2005, tom 3, nr 2
chuje także brak zaufania we własne możliwości, kontroli wewnętrznej to jednostki silne i optymistyczne,
poczucie osamotnienia i opuszczenia; niepowołujące się na innych lub los przy wyjaśnianiu
c) brak zdolności do wyrażania uczuć agresywnych: przyczyn zdarzeń, które miały miejsce w ich życiu [1].
cechę tę tłumaczy się charakterystyczną dla osób Refleksyjność (MIND) została lapidarnie określo-
podatnych na przemoc postawą rezygnacji i zo- na przez Langer [17] jako zaangażowanie umysłu.
bojętnienia; Stan ten pojawia się zwykle w sytuacjach nowych,
d) lęki społeczne: odnoszone do niepewności i nie- ważnych dla człowieka i wymagających od niego
śmiałości w kontaktach międzyludzkich. Osoby, twórczej adaptacji. Charakteryzuje się on wzrostem
które charakteryzuje ta cecha, są zwykle bardzo wrażliwości receptorów na zróżnicowane bodz
ce oraz
delikatne, pełne obaw, wrażliwe na krytykę; na nietypowe, nieznane dotąd obiekty. Kierując uwa-
e) represja: charakterystyczna dla osób o dużej po- gę na świat zewnętrzny, osoba refleksyjna analizuje
trzebie kontrolowania emocji, którą osiągają po- sygnały, które docierają do niej w danej sytuacji, ak-
przez niedopuszczanie uczuć do sfery świadomoś- tywnie przetwarza dane, dokonuje rozróżnień poję-
ci. Taki rodzaj kontroli sprawia jednak, że stają ciowych oraz tworzy nowe kategorie. Innymi słowy,
się one bezkrytyczne wobec siebie, sztuczne i nie- jest ona w stanie wzmożonej, twórczej aktywności
szczere. poznawczej, którą można określić jako refleksyjność.
Wszystkie wymienione cechy i postawy składają Uwzględnienie refleksyjności w poszukiwaniu
się na dezadaptacyjność w funkcjonowaniu społecz- czynników zmniejszających ryzyko przemocy seksu-
nym, dla której przeciwwagę  według przedstawio- alnej wynikało z przekonania o ważnej roli, jaką od-
nych wcześniej założeń badawczych  powinny sta- grywa ona w procesie dostosowywania zasobów do
nowić zmienne buforowe: poczucie koherencji, poczu- określonego typu trudnych sytuacji. Im bardziej czło-
cie kontroli oraz refleksyjność, które tworzą ostatni wiek jest refleksyjny, tym sprawniej analizuje docie-
element modelu badawczego. rajÄ…ce do niego bodz
ce, a wobec tego tym szybciej
Poczucie koherencji (SOC) jest zmienną wywo- powinien wychwytywać sygnały zwiastujące zagroże-
dzącą się z podejścia salutogenetycznego Antono- nie przemocą seksualną. Wewnętrzne poczucie kon-
troli ma natomiast znaczenie dla jakości zasobów wy-
vsky ego. Autor definiuje ją jako ogólną orientację
korzystywanych w danej sytuacji. Im bowiem poczu-
człowieka wyrażającą stopień, w jakim człowiek ten
cie kontroli jest silniejsze, tym zachowania jednostki
ma dominujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie
są bardziej efektywne. Należy więc oczekiwać, że ofia-
pewności, że: 1) bodz
ce napływające w ciągu życia
ra przemocy seksualnej o silnym poczuciu sprawstwa
ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają
powinna szybko i skutecznie poradzić sobie
charakter ustrukturowany, przewidywalny i wytłuma-
z tym doświadczeniem, na przykład poprzez szukanie
czalny; 2) ma on dostęp do środków, które pozwolą
pomocy wśród rodziny i przyjaciół czy w instytucjach
mu sprostać wymaganiom, jakie stawiają te bodz
ce;
porządku publicznego (zewnętrzne z
ródło wsparcia).
3) wymagania te sÄ… dla niego wyzwaniem wartym
Wydaje się, że obie przedstawione powyżej zmien-
wysiłku i zaangażowania [1, 3]. Podstawową funkcją
ne powinny być wyraz
nie powiÄ…zane z poczuciem
poczucia koherencji jest sterowanie zasobami ludz-
koherencji, będącym podstawowym zasobem czło-
kimi, dzięki którym człowiek potrafi efektywnie funk-
wieka, dzięki któremu w każdym doświadczeniu, na-
cjonować w społeczeństwie oraz radzić sobie z do-
wet tym związanym z bólem i poczuciem krzywdy,
świadczeniami stanowiącymi z
ródło stresu i cierpie-
potrafimy odnalez
ć sens, a dzięki temu poradzić so-
nia, a którymi mogą być między innymi doświadcze-
bie z nim w konstruktywny sposób.
nia przemocy seksualnej.
Poczucie kontroli wewnętrznej (LOC) jest nato-
miast zmienną, którą najogólniej można zdefiniować
Materiał i metody
jako subiektywne przekonanie o kontroli wzmocnień.
Osoba o silnym poczuciu kontroli wewnętrznej ma głę- Prawdziwość hipotez badawczych zweryfikowano
bokie przeświadczenie o możliwości własnego wpły- w badaniach empirycznych, przeprowadzonych
wu na zdarzenia. Co więcej, czuje się ona zdolna do w 2004 roku, w Poznaniu, w 135-osobowej grupie kobiet,
podejmowania działań przynoszących pozytywny w wieku 20 55 lat. Były to osoby o różnym wykształce-
efekt, a więc takich, które są skuteczne oraz zgodne niu (ryc. 1) oraz różnego stanu cywilnego (ryc. 2).
z jej intencją i zachowaniem. Jak podaje Rotter [15, Udział w badaniach miał charakter anonimowy
16], subiektywne przekonanie o kontroli wzmocnień i dobrowolny. Badanie polegało na wypełnieniu an-
wpływa na reakcje jednostki, a także pośrednio na kiety, składającej się z sześciu następujących metod
efektywność jej działań. Osoby o silnym poczuciu kwestionariuszowych:
46 www.seksuologia.med.pl
Magdalena Turecka, Czynniki zwiększające ryzyko i zapobiegające przemocy seksualnej
poczucia zrozumiałości, 10 do poczucia zaradno-
ści, a 8 do poczucia sensowności. Skala odpowie-
dzi jest 7-stopniowa. Uzyskanie wysokiego wyniku
w kwestionariuszu oznacza silne poczucie koheren-
cji. Jak podaje Antonovsky, metodę tę można stoso-
wać w różnych kulturach, ponieważ dobrze różni-
cuje ludzi z odmiennych populacji [1]. W Polsce za-
gadnieniu wartości psychometrycznej kwestionariu-
sza SOC-29 były poświęcone prace prowadzone
pod kierownictwem Dudka [20]. Zwrócono w nich
uwagę na kwestię rzetelności oraz trafności we-
wnętrznej narzędzia i jego poszczególnych podskal,
które na podstawie współczynnika alfa Cronbacha
(poczucie zrozumiałości = 0,7277, poczucie zarad-
ności = 0,755, poczucie sensowności = 0,7589 oraz
SOC = 0,8724) oceniono jako wysokie.
Rycina 1. Zróżnicowanie grupy badanej pod względem
3) Kwestionariusz doświadczeń przemocy seksual-
wykształcenia
nej opracowano dla potrzeb niniejszych badań
empirycznych w formie tabeli, w której wymienio-
no 25 doświadczeń o tym charakterze. Doświad-
czenia te pogrupowano w pięć następujących ka-
tegorii diagnostycznych: a) werbalne, bezdotyko-
Stan cywilny
we, awersyjne w stopniu bardzo niskim (np. żarty
Wdowy
i aluzje natury erotycznej), b) dotykowe, awersyj-
1%
ne w stopniu niskim (np. poklepywanie po poślad-
kach), c) dotykowe, awersyjne w stopniu średnim
(np. zmuszanie do dotykania lub całowania intym-
nych części ciała sprawcy), d) dotykowe, związa-
ne z przekroczeniem granicy ciała, awersyjne
Panny
47%
w stopniu wysokim (np. zmuszanie do kontaktów
Mężatki
52%
oralno-genitalnych, zmuszanie do kontaktów anal-
nych), e) dotykowe, zwiÄ…zane z przekroczeniem
granicy ciała, awersyjne w stopniu bardzo wyso-
kim (np. gwałt lub gwałt dokonany ze szczegól-
nym okrucieństwem). Zadaniem osób badanych
było wskazanie na te wydarzenia, które miały miej-
sce w ich życiu, a także określenie ich chronicz-
Rycina 2. Zróżnicowanie grupy badanej pod względem
ności (jednorazowe/kilkukrotne/chroniczne)
stanu cywilnego
i awersyjności (w skali od 1 do 5). Osobne pytanie
dotyczyło relacji łączącej ofiarę ze sprawcą (moż-
1) Inwentarz Jesnessa jest wieloskalową techniką, sto- liwe odpowiedzi: partner/krewny/znajomy/przeło-
sowaną do badania zaburzeń w przystosowaniu do żony/współpracownik/osoba obca).
środowiska społecznego. Narzędzie przetłumaczył 4) Kwestionariusz Delta skonstruowany przez Drwa-
i opisał Drwal, który dokonał analizy porównawczej la jest rzetelnym i trafnym narzędziem do pomia-
jego wartości psychometrycznych z polskimi próba- ru zgeneralizowanego poczucia kontroli, trakto-
mi oraz z podobnymi kwestionariuszami stosowa- wanego jako wymiar osobowości: wewnętrzne vs.
nymi w Polsce [9, 18, 19]. Do badań nad kobietami zewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli [21].
ofiarami przemocy metodę tę zmodyfikowała i przy- Metoda ta składa się z dwóch skal: skali poczu-
stosowała Pospiszyl, która podaje, że inwentarz speł- cia umiejscowienia kontroli (LOC) oraz skali kłam-
niając wymogi psychometryczne, stanowi użytecz- stwa. Trafność Kwestionariusza Delta oceniono na
ne narzędzie do badań ilościowych [9]. podstawie analizy korelacji kolejnych pozycji me-
2) Kwestionariusz orientacji życiowej (SOC-29) skła- tody ze skalą I E Rottera. Badania te wykazały,
da się z 29 pytań, spośród których 11 odnosi się do że Kwestionariusz Delta w sposób istotny jest sko-
www.seksuologia.med.pl 47
Seksuologia Polska 2005, tom 3, nr 2
Tabela 1. Związek między poczuciem koherencji, poczu-
relowany ze Skalą I E Rottera, współczynnik
ciem kontroli i refleksyjnością
r = + 0,74 (p < 0,001; N = 38).
5) Kwestionariusz refleksyjności skonstruowany dla
Zmienna X Zmienna Y Metoda Wynik
potrzeb niniejszych badań empirycznych składa
Poczucie Poczucie Korelacja Pearsona 0,576
się z 19 itemów zawierających przykłady reflek-
koherencji kontroli Istotność 0,01
syjnego i bezrefleksyjnego funkcjonowania czło-
(SOC) (LOC) dwustronna
N 135
wieka. Zadanie badanych polega na wskazaniu
tych doświadczeń, które najpełniej opisują ich
Poczucie Refleksyjność Korelacja Pearsona 0,508
postawę i postępowanie. Za każdą odpowiedz

kontroli (MIND) Istotność 0,01
można maksymalnie uzyskać 5 punktów. Rozpię-
(LOC) dwustronna
tość skali kwestionariusza wynosi 19 95 punktów.
N 135
Wysoki wynik świadczy o refleksyjnym sposobie
Refleksyjność Poczucie Korelacja Pearsona 0,621
(MIND) koherencji Istotność 0,01
funkcjonowania, a niski  o bezrefleksyjności.
(SOC) dwustronna
6) Kwestionariusz czynników ryzyka przemocy sek-
N 135
sualnej skonstruowany dla potrzeb niniejszych ba-
dań empirycznych składa się z 35 pytań, które
pogrupowano w cztery skale diagnostyczne: ska-
lę warunków fizycznych, skalę doświadczeń so-
cjalizacyjnych, skalę czynników sytuacyjnych oraz
rozwojem powinna przynieść efekty w wykształceniu
skalÄ™ przemocy wewnÄ…trzrodzinnej. Wysoki wynik
przez osoby molestowane seksualnie bardziej kon-
uzyskany w każdej ze skal świadczy o zwiększo-
struktywnych sposobów radzenia sobie z doświadcze-
nym ryzyku przemocy seksualnej. Przy tworzeniu
niem przemocy, a także w wytworzeniu przez nie bar-
niniejszej metody wzorowano siÄ™ na kwestionariu-
dziej efektywnych strategii postępowania wobec no-
szu wiktymizacji Pospiszyl [9].
wych zagrożeń w przyszłości.
Kolejnym, istotnym z punktu widzenia założeń ba-
dawczych, rezultatem badań było stwierdzenie wy-
Wyniki i dyskusja
raz
nego, ujemnego, istotnego związku między zmien-
nymi buforowymi (SOC, LOC, MIND) a dezadapta-
Wyniki badań empirycznych poddano analizie sta-
cyjnością. Wynik ten (tab. 2) oznacza bowiem, że im
tystycznej, wykorzystujÄ…c oprogramowanie SPSS
silniejsze poczucie sprawstwa, sensowności, zrozu-
PC+. Ponieważ wszystkie zmienne w modelu badaw-
miałości świata i zaradności cechowało osoby bada-
czym są interwałowe, do weryfikacji hipotez badaw-
ne oraz im bardziej twórczo i aktywnie były one na-
czych zastosowano współczynnik korelacji liniowej
stawione do wszystkich docierajÄ…cych do nich infor-
r Pearsona. W niniejszym artykule przedstawiono tyl-
macji, tym bardziej adaptacyjne było ich funkcjono-
ko te wyniki badań, które świadczą o wyraz
nym lub
wanie społeczne. Natomiast osoby, których funkcjo-
średnim powiązaniu między zmiennymi i są istotne
statystycznie. Powiązań słabych oraz nieistotnych nie
uwzględniono.
Z punktu widzenia założeń badawczych zaprezen-
towanych na wstępie, jednym z ważniejszych wyni- Tabela 2. Związek między czynnikami buforowymi (SOC,
LOC, MIND) a dezadaptacyjnością
ków badań empirycznych było stwierdzenie wyraz
-
nego, dodatniego i istotnego związku między poczu-
Zmienna X Zmienna Y Metoda Wynik
ciem koherencji (SOC), mechanizmami kontroli (LOC)
Poczucie Dezadaptacyjność Korelacja Pearsona  0,531
a refleksyjnością (MIND). Wynik ten (tab. 1) oznacza
koherencji Istotność 0,01
bowiem, że osoby o silnym poczuciu koherencji cha-
(SOC) dwustronna
N 135
rakteryzuje również silne poczucie sprawstwa i pa-
nowania nad własnym życiem oraz twórczość i per-
Poczucie Dezadaptacyjność Korelacja Pearsona  0,483
manentne zaangażowanie w aktywność poznawczą.
kontroli Istotność 0,01
Poczucie kontroli oraz refleksyjność można określić
(LOC) dwustronna
jako czynniki wspierajÄ…ce poczucie koherencji w pro-
N 135
cesie radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Zmien-
Refleksyjność Dezadaptacyjność Korelacja Pearsona  0,353
ne te są swoistymi zasobami człowieka, pozwalają- (MIND) Istotność 0,01
dwustronna
cymi traktować sytuacje kryzysowe jako wyzwania,
N 135
którym można sprostać, dlatego też praca nad ich
48 www.seksuologia.med.pl
Magdalena Turecka, Czynniki zwiększające ryzyko i zapobiegające przemocy seksualnej
nowanie charakteryzowały niskie wartości zmiennych Wbrew oczekiwaniom, rezultaty analizy statystycznej
buforowych, zwykle nie potrafiły się dostosować do nie potwierdziły słuszności hipotez badawczych. Wy-
wymagań środowiska społecznego oraz efektywnie kazano bowiem, że zależność pomiędzy zmiennymi
w nim funkcjonować, często pozostawały bierne, jest słaba, dlatego też dezadaptacyjnego funkcjono-
mając poczucie bezradności, osamotnienia i opusz- wania psychospołecznego nie można traktować jako
czenia. Do typowych dla tych osób cech osobowości bezpośredniego, istotnego predyktora doświadczeń
zalicza się także brak krytycyzmu w stosunku do sie- przemocy seksualnej. Ze względu na to, że do bada-
bie i do innych ludzi oraz niezdolność do oceny za- nia przemocy seksualnej posłużono się niewystanda-
grożenia i swoich możliwości. Najprawdopodobniej ryzowanym kwestionariuszem DPS, wynik ten może być
z tego też względu osoby te częściej mogły być nara- jednak obciążony błędem, dlatego powinien zostać
żone na doświadczanie przemocy seksualnej. zweryfikowany w kolejnych badaniach empirycznych.
W ramach analizy wyników badań dotyczących W ramach analizy zmiennych buforowych (SOC,
zmiennych buforowych SOC, LOC i MIND sprawdzo- LOC i MIND) starano się również odpowiedzieć na
no także, czy istnieje jakakolwiek zależność między pytanie, czy między nimi a doświadczeniami przemo-
nimi a czynnikami ryzyka przemocy seksualnej o cha- cy seksualnej istnieje jakikolwiek bezpośredni zwią-
rakterze fizycznym, socjalizacyjnym i sytuacyjnym. zek. Uzyskane wyniki analizy statystycznej nie potwier-
Rezultaty analizy statystycznej nie potwierdziły wystę- dziły istnienia wyraz
nej zależności. Wskazały jedynie
powania istotnych zależności, dlatego też nie będą na słabe, nieistotne statystyczne powiązania, które
one omawiane w niniejszym artykule. można uznać za przypadkowe, wobec czego w niniej-
Jednocześnie zweryfikowano prawdziwość hipotez szym opracowaniu nie będą one brane pod uwagę.
badawczych dotyczących związku między wymienio- Przedstawione powyżej wyniki badań empirycz-
nymi powyżej czynnikami ryzyka przemocy seksual- nych ilustruje rycina 3.
nej a doświadczeniami o tym charakterze. Z analizy Celem przedstawionych w niniejszym artykule
statystycznej wynika jednoznacznie, że wszystkie one, badań empirycznych było sprawdzenie, jakie czynni-
czyli: czynniki fizyczne takie, jak filigranowa sylwet- ki zwiększają lub zmniejszają ryzyko przemocy sek-
ka, niespotykany w danym środowisku typ urody, wi- sualnej. Poszukiwano zwłaszcza odpowiedzi na py-
doczne znamiona, blizny, tatuaże i wszelkie, zauwa- tanie, czy pewne właściwości jednostki (poczucie ko-
żalne deformacje ciała, jak również szczególny typ herencji, mechanizmy kontroli i refleksyjność) mogą
doświadczeń socjalizacyjnych związanych z prze- stanowić bufor dla przemocy seksualnej oraz czy inne
mocą fizyczną, psychiczną i seksualną oraz proble- właściwości jednostki (cechy fizyczne, socjalizacja,
my sytuacyjne wpływające na zwiększenie frustracji zachowania dezadaptacyjne) potencjalnie zwiększają
i eskalacjÄ™ agresji w zwiÄ…zku (np. problemy finanso- ryzyko wystÄ…pienia przemocy. Hipotezy badawcze
we i wychowawcze), a także zachowania i postawy zweryfikowano w trakcie badań empirycznych. Wyni-
wysokiego ryzyka wynikające z wadliwej oceny za- ki analizy statystycznej pozwalają na sformułowanie
grożenia (brak odpowiednich danych) lub z lekko- następujących wniosków:
myślności w postępowaniu (lekceważenie danych) 1) Zmienne buforowe, czyli poczucie koherencji
w sposób istotny wiąże się z doświadczeniami prze- (SOC), poczucie kontroli (LOC) oraz refleksyjność
mocy seksualnej. Współczynnik r Pearsona dla tej za- (MIND) nie wpływają bezpośrednio na obniżenie
leżności wynosi 0,498 i jest istotny statystycznie na po- ryzyka przemocy seksualnej, ale działają pośred-
ziomie a = 0,01. Oznacza to, że im więcej cech, po- nio poprzez zwiększanie zachowań adaptacyj-
staw i zachowań wysokiego ryzyka przejawiały oso- nych, których związek z przemocą seksualną ist-
by badane, tym częściej doświadczały przemocy sek- nieje, ale nie jest wyraz
ny.
sualnej. Dlatego też praca nastawiona na edukację 2) Analizowane czynniki buforowe nie działają każ-
seksualną, kształtowanie refleksyjnego i asertywnego dy osobno, lecz stanowią zespół powiązanych ze
sposobu postępowania, uwrażliwianie na zachowa- sobą właściwości, co oznacza, że osoby o silnym
nia wysokiego ryzyka, a także wspomaganie rozwoju poczuciu koherencji charakteryzuje także silne
umiejętności adaptacyjnych jako szczególnej grupy poczucie sprawstwa, panowania nad własnym
zasobów o charakterze psychospołecznym powinny życiem oraz twórczość i permanentne zaangażo-
przynieść efekty w postaci zmniejszenia ryzyka do- wanie w aktywność poznawczą.
świadczania przez kobiety przemocy seksualnej. 3) Poczucie koherencji (SOC), poczucie kontroli
Kolejny wynik, ważny z punktu widzenia założeń (LOC) oraz refleksyjność (MIND) są zasobami czło-
badawczych, dotyczył związku między dezadaptacyj- wieka pozwalającymi traktować sytuacje trudne
nością a doświadczeniami przemocy seksualnej. jako wyzwania, którym można sprostać.
www.seksuologia.med.pl 49
Seksuologia Polska 2005, tom 3, nr 2
Rycina 3. Zależności między zmiennymi w modelu badawczym
4) Praca nad umacnianiem poczucia koherencji, po- " czynników sytuacyjnych wywołujących frustra-
czucia kontroli i refleksyjności u osób o wysokich cję i eskalację agresji w związku partnerskim
wskaz
nikach dezadaptacyjności powinna przy- (problemy finansowe i wychowawcze, konflik-
nieść efekty w odzyskaniu przez nie wiary we wła- ty rodzinne);
sne możliwości, w umocnieniu optymistycznego " zachowań i postaw wysokiego ryzyka (samot-
spojrzenia na świat, w rozwoju umiejętności aser- ne przebywanie w nocy na ulicy, w parku lub
tywnego wyrażania swoich potrzeb, a w konse- na dyskotece, noszenie na co dzień wyzywa-
kwencji lepszych strategii radzenia sobie z sytu- jącego stroju i makijażu, niezamykanie drzwi
acjami kryzysowymi. na klucz, zapraszanie do domu nieznajomych).
5) Za istotny predyktor przemocy seksualnej należy 6) Przedstawione powyżej czynniki ryzyka przemocy
uznać zjawiska należące do czterech grup zmien- seksualnej można podzielić na takie, które są za-
nych, czyli do: leżne od woli i działania ofiary (np. zachowania i
" uwarunkowań fizycznych (filigranowa sylwetka, postawy wysokiego ryzyka) oraz takie, na które nie
niespotykany w danym środowisku typ urody, ma ona większego wpływu (np. uwarunkowania fi-
widoczne znamiona, blizny, tatuaże, zauważal- zyczne).
ne deformacje ciała, niepełnosprawność; 7) Z powyższego wniosku wynika więc, że ryzyko prze-
" czynników socjalizacyjnych (fizyczna, psychicz- mocy seksualnej można ograniczać poprzez dwa
na i seksualna przemoc w domu rodzinnym); rodzaje oddziaływań terapeutycznych, czyli przez:
50 www.seksuologia.med.pl
Magdalena Turecka, Czynniki zwiększające ryzyko i zapobiegające przemocy seksualnej
3. Sęk H. Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Wydawnictwo Na-
" pracÄ™ ukierunkowanÄ… na eliminacjÄ™ tych
ukowe Scholar, Warszawa 2001.
czynników ryzyka przemocy seksualnej, które
4. Sęk H., Pasikowski T. Zdrowie Stres Zasoby. O znaczeniu poczucia ko-
herencji dla zdrowia. Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2001.
są zależne od woli i działania ofiary (np. ogra-
5. Sęk H., Ścigała I. Stres i radzenie sobie w modelu salutogenetycznym.
niczenie zachowań wysokiego ryzyka oraz
W: Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z. (red.). Człowiek w sytuacji stresu.
Wydawnictwo Uniwersytetu ÅšlÄ…skiego, Katowice 2000: 133 149.
kształtowanie postaw refleksyjnych);
6. Lipowska-Teutsch A. Przemoc wobec kobiet. W: Kubacka-Jasiecka D.,
" oddziaływanie służące uzyskaniu przez ofiarę
Lipowska-Teutsch A. (red.). Wobec przemocy. Wydawnictwo ALL, Kra-
ków 1997.
większej świadomości i akceptacji tych nie-
7. Pospiszyl I. Przemoc w rodzinie. WSiP, Warszawa 1994: 11 43.
zmiennych cech, które ona posiada, a które
8. Jabłońska-Chmielewska A., Członkowska M. Przemoc w stosunku do
zwiększają ryzyko przemocy seksualnej (np. kobiet. W: Bińczycka-Anholcer M. (red.). Przemoc i agresja jako zja-
wiska społeczne. Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warsza-
niepełnosprawność).
wa 2003: 303 311.
8) Ponieważ w niniejszych badaniach empirycznych 9. Pospiszyl I. Ofiary chroniczne  przypadek czy konieczność. Wydaw-
nictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, War-
nie stwierdzono istnienia wyraz
nego powiÄ…zania
szawa 2003.
między przemocą seksualną a dezadaptacyjno- 10. Badura-Madej W., Dobrzyńska-Mesterhazy A. Przemoc w rodzinie.
Interwencja kryzysowa i psychoterapia. Wydawnictwo Uniwersytetu
ścią, wydaje się, że wynik ten warto zweryfikować
Jagielońskiego, Kraków 2000.
przy zastosowaniu bardziej rzetelnych, wystanda- 11. Browne K., Herbert M. Zapobieganie przemocy w rodzinie. WSiP, War-
szawa 1999.
ryzowanych metod.
12. Dutton D.G. Przemoc w rodzinie. Grupa Wydawnicza Bertelsmann
Media, Warszawa 2001.
13. Herman J.L. Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi. Gdań-
skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002.
Podziękowania
14. Mazur J. Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość. Wydawnictwo
Akademickie  Żak , Warszawa 2002.
Autorka kieruje gorące podziękowania do wszyst-
15. Drwal R.A
. Poczucie kontroli jako wymiar osobowości  podstawy
kich osób, które zdecydowały się wziąć udział w ba- teoretyczne, techniki badawcze i wyniki badań. W: Drwal R.A
., Brzo-
zowski P. (red.). Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wydawnic-
daniach empirycznych.
two Naukowe PWN, Warszawa 1995, 199 227.
Praca prezentuje wyniki badań empirycznych,
16. Drwal R.A
. Poczucie kontroli jako wymiar osobowości  podstawy
teoretyczne, techniki badawcze i wyniki badań. Materiały do naucza-
które przeprowadzono w ramach pracy magister-
nia psychologii, seria III, t. 3, 1978: 307 324.
skiej napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. M. Be- 17. Langer E.J. Problemy uświadamiania. Konsekwencje refleksyjności
i bezrefleksyjności. W: T. Maruszewski (red.). Poznanie. Afekt. Zacho-
isert w Instytucie Psychologii Uniwersytetu im. A. Mic-
wanie. PWN, Warszawa 1993: 137 179.
kiewicza w Poznaniu.
18. Drwal R.A
. Inwentarz C.F. Jesnessa (JI) jako technika diagnozowania aso-
cjalności. W: Drwal R.A
., Brzozowski P. (red.). Adaptacja kwestionariuszy
osobowości. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995: 149 183.
19. Drwal R.A
. Inwentarz Jesnessa jako technika diagnozowania asocjal-
ności. W: Frączek A. (red.). Studia nad uwarunkowaniami i regulacją
Piśmiennictwo
agresji interpersonalnej. Ossolineum, Wrocław 1986: 375 407.
1. Antonovsky A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Instytut Psychiatrii
20. Pasikowski T. Stres i zdrowie. Podejście salutogenetyczne. Wydawnic-
i Neurologii, Warszawa 1995.
two Fundacji Humaniora, Poznań 2000.
2. Antonovsky A. Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia. W:
21. Drwal R.A
. Opracowanie Kwestionariusza Delta do pomiaru poczucia
Heszen-Niejodek I., Sęk H. (red.). Psychologia zdrowia. Wydawnic-
kontroli. Studia psychologiczne 1979; 18: 67 84.
two Naukowe PWN, Warszawa 1997: 206 231.
www.seksuologia.med.pl 51