Seksuologia Polska 2005, 3, 2, 64 68
P R A C A P O G L 
D O W A
Copyright © 2005 Via Medica, ISSN 1731 667
Seksuologia Polska 2005, tom 3, nr 2
Problem ofiar przemocy seksualnej
w praktyce ginekologii wieku rozwojowego
Victims of child sexual abuse as a problem
in adolescent gynecology
Grażyna Jarząbek, Michał Pawlaczyk, Elżbieta Sowińska-Przepiera,
Karina Kapczuk, Katarzyna Wachowiak-Ochmańska, Zbigniew Friebe
Klinika Ginekologii Katedry Perinatologii i Ginekologii Akademii Medycznej
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Streszczenie
W ginekologii wieku rozwojowego potrzebna jest szczególna empatia, delikatność, atmosfera zrozumie-
nia i intymności  zwłaszcza dotyczy to badania dziewcząt molestowanych seksualnie.
Każde działanie lekarskie musi być ściśle dostosowane do wieku pacjentki, do etapu jej rozwoju zarówno
fizycznego, jak i psychicznego oraz do zdarzenia molestowania, jakie według wywiadu miało miejsce.
Wobec molestowania seksualnego dzieci istnieje konieczność wdrożenia pewnego schematu postępowania
lekarskiego, aby w trudnej emocjonalnie sytuacji podejrzenia wykorzystania seksualnego dziecka dokonać
wszystkich niezbędnych czynności, umożliwiających uwiarygodnienie rozpoznania nadużycia seksualnego
i długofalową pomoc dziecku, jednocześnie nie narażając go na dodatkowe urazy. W latach 1993 2005
w Poradni Ginekologii Dziecięcej stwierdzono 61 przypadków podejrzeń molestowania seksualnego nieletnich.
Niezależnie od urazów fizycznych po molestowaniu seksualnym zawsze pozostaje uraz psychiczny, co
obserwowano również w badanej grupie pacjentek. Oprócz opieki ginekologicznej wdrożono opiekę pe-
dagogiczną, psychologiczną, a w niektórych przypadkach i psychiatryczną nad ofiarami przemocy sek-
sualnej i ich rodzinami.
SÅ‚owa kluczowe: molestowanie seksualne, dzieci, ginekologia, seksuologia
Abstract
A friendly atmosphere, empathy, intimacy and delicacy are needed in gynecological practice for adole-
scents, especially in examining sexually molested children. Every medical procedure should be precisely
adjusted to child;s physical and psychical stage of development and should be specific to the type of
reported abuse.
A well prepared, established pattern of management with victims for health-care providers is required
enabling to take a proper history and perform precise examination in emotionally stigmated children.
Much should be done to avoid additional trauma, what is important for further individual therapy, and at
the same time to authenticate the abuse.
61 suspected victims of sexual abuse were evaluated in the Adolescent Gynecology Outpatient Clinic in
1993 2005. Despite physical lesions, deep emotional trauma was observed as a main outcome in the
follow-up in this group.
A long-time, complex care, including medical, psychological and sometimes psychiatric care should be
offered to sexually abused children.
Key words: sexual abuse, child, gynecological evaluation, sexology
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Dr med. Grażyna Jarząbek
Klinika Ginekologii Katedry Perinatologii i Ginekologii
Akademii Medycznej w Poznaniu
ul. Polna 33, 69 535 Poznań
tel.: [phone]
Nadesłano: 14.07.2005 Przyjęto do druku: 20.09.2005
64 www.seksuologia.med.pl
Grażyna Jarząbek i wsp., Dziewczęta molestowane seksualnie
Sprawcami przestępstw wobec dzieci (przemocy, tuacji, w której się znalazło, nie rozumie oczekiwań
molestowania seksualnego) może być zarówno oso- ze strony dorosłych, boi się obcych.
ba obca dla dziecka, jak i znana dziecku, często ro- Mówienie o przemocy fizycznej i seksualnej, któ-
dzic albo członek rodziny. Z obserwacji wynika, że rej było ofiarą lub świadkiem, wiąże się dla niego
z ponownym przeżywaniem wszystkich trudnych emo-
wobec wzrostu poziomu społecznej wrażliwości na
krzywdę dziecka coraz częściej są ujawniane prze- cji, towarzyszących zdarzeniu. Wobec własnej bez-
stępstwa wobec dzieci w rodzinach i przez osoby spo- radności i charakteru zdarzeń dziecko czuje również
wstyd lub siÄ™ obwinia.
za rodzin. Przemoc seksualna, definiowana przez
Mechanizmami obronnymi, kształtującymi się u po-
ÅšwiatowÄ… OrganizacjÄ™ Zdrowia (WHO, World Health
szkodowanego dziecka, jest wypieranie z pamięci szcze-
Organization) jako nadużywanie dzieci w celu uzy-
gółów zdarzeń, ucieczka od, w ich poczuciu, natarczy-
skania przyjemności seksualnej przez osoby od nich
wości dorosłych. Dziecko nie chce wracać do przy-
starsze lub dorosłe, jest, obok przemocy fizycznej, emo-
krych doświadczeń. Przesłuchanie jako procedura
cjonalnej i zaniedbywania, najcięższym w skutkach
prawna, a przede wszystkim wywiad lekarski i bada-
wymiarem krzywdzenia dziecka. Większość badaczy
nie wymagają szczególnej wrażliwości, empatii, spe-
uważa, że ofiarami przemocy seksualnej w dzieciń-
cjalistycznego przygotowania.
stwie są 1 na 3 4 kobiety (6 62%) oraz 1 na 6 10 męż-
Badania lekarskie są prowadzone na różnych eta-
czyzn (3 24%) [National Center on Child Abuse and
pach tej procedury. (Trzeba pamiętać, że nierzadko
Neglect (NCCAN)]. W Polsce, według Komitetu Ochro-
właśnie lekarz podczas badań kontrolnych, profilak-
ny Praw Dziecka, co piÄ…ta dziewczynka (ok. 20%) i co
tycznych czy przy leczeniu innych chorób rozpoznaje
piętnasty chłopiec (ok. 6%) poniżej 15 roku życia prze-
objawy, które mogą świadczyć o przestępstwie wo-
żywają jakąś formę nadużycia seksualnego. Mimo że
bec dziecka: ślady przemocy czy molestowania sek-
statystyki na ten temat są zastraszające, to należy zda-
sualnego) [4 6].
wać sobie sprawę, że wiele z tych spraw nie figuruje
Przyjęcie prawidłowych zasad postępowania wo-
w policyjnych kartotekach, nie znajduje pomocy i wspar-
bec ofiary przemocy seksualnej umożliwia postawie-
cia. Statystyki wskazują, że grupą największego ryzyka
nie wiarygodnego rozpoznania bez narażania dziec-
sÄ… dzieci w wieku 6 12 lat [1 4].
ka na dodatkowy stres.
Pomoc medyczna ofiarom przemocy seksualnej,
Nastawienie pacjentki do badania zależy od jej
zwłaszcza dzieciom, obejmuje nie tylko poprawne
wieku, posiadanej przez niÄ… wiedzy oraz problemu,
zaopatrzenie obrażeń, lecz także wszystkie inne czyn-
z jakim przybywa do lekarza.
ności, które towarzyszą wykonywaniu zabiegów, a mają
W przypadku podejrzenia o molestowanie seksu-
na celu zmniejszenie urazu psychicznego spowodowa-
alne lekarz jest zobowiÄ…zany do sporzÄ…dzenia rzetel-
nego wykorzystaniem seksualnym.
nej dokumentacji, stanowiącej materiał dowodowy,
i powiadomienia o przestępstwie właściwych organów
ścigania.
Materiał i metody
Dla każdego dziecka kontakt o charakterze sek-
W niniejszym artykule przedstawiono obserwacje
sualnym jest urazem. Na ogół nie mówi ono o tym,
kliniczne dotyczÄ…ce problemu ofiar molestowania
co mu się zdarzyło  wstydzi się, boi kary, czuje się
seksualnego na podstawie analizy dokumentacji le-
winne lub nie potrafi znalez
ć słów, aby opisać swoje
karskiej pacjentek Poradni Ginekologii Wieku Rozwo-
doświadczenia. Często jednak jego zachowanie
jowego Kliniki Ginekologii Akademii Medycznej w Po-
zmienia się. W ten sposób próbuje ono prosić otocze-
znaniu z lat 1993 2005.
nie o pomoc.
Szczególnie trudne jest rozpoznanie i diagnozo-
wanie dziecka niepełnosprawnego w kierunku mole-
Wyniki i dyskusja
stowania seksualnego. W każdym przypadku badań,
gdzie podejrzewa siÄ™ wykorzystanie seksualne, im
Stwierdzono 61 przypadków molestowania seksual-
wcześniej ofiara jest im poddana, tym dokładniej
nego nieletnich, jakie zgłoszono w Ośrodku Ginekologii
można to podejrzenie potwierdzić lub wykluczyć. Nie-
i Andrologii Wieku Rozwojowego w latach 1993 2005.
stety zazwyczaj, co potwierdzajÄ… obserwacje, wystÄ™-
Badanie dziecka wykorzystywanego seksualnie
stanowi duży problem diagnostyczny, psychologicz- puje tu znaczne, różnie uwarunkowane opóz
nienie.
Jednocześnie należy podkreślić, że charakter ob-
ny, prawny, a nawet moralny. Przemoc seksualna jest
jawów jest różny w zależności od rodzaju molestowa-
najcięższą w skutkach formą krzywdzenia dziecka.
Dziecko, zwłaszcza małe, zazwyczaj nie rozumie sy- nia seksualnego. Pacjentki z ostrymi objawami tuż po
www.seksuologia.med.pl 65
Seksuologia Polska 2005, tom 3, nr 2
brutalnym zdarzeniu wykorzystania seksualnego za- ciec w zamian za alkohol od sąsiada nakazywał jej
zwyczaj są badane w ramach dyżurów w szpitalnych z nim obcować. Pacjentka fizjologicznie miesiączko-
izbach przyjęć. Można wtedy wykryć tak zwane ostre wała od 3 lat do tego momentu, stadium jej pokwita-
 bezpośrednie objawy wykorzystania seksualnego: nia według skali Tannera było adekwatne do wieku
nasienie w pochwie, włosy, krew, ślinę, komórki na- A4 Th4 P4. Pacjentka została przyjęta do Kliniki Gine-
skórka (w pochwie, w jamie ustnej lub pod paznok- kologii, gdzie po stymulacji prostaglandynami nastą-
ciami ofiary), które według wyników analizy moleku- piło poronienie  wykonano skrobanie ścian jamy
larnej DNA nie należą do ofiary. macicy. Sprawę zgłoszono do prokuratury, rodzinę oto-
Z obserwacji danych z praktyki poradni stosunko- czono opiekÄ… kuratora sÄ…dowego. Przeprowadzono
wo rzadko zdarzają się pacjentki z pewnymi objawa- badania ginekologiczne i psychologiczne także dwóch
mi wykorzystania seksualnego. Zazwyczaj są to pa- sióstr pacjentki  nie stwierdzono u nich cech molesto-
cjentki, u których objawy mogące świadczyć o mole- wania, natomiast tak jak pacjentka były one zaniedba-
stowaniu mają charakter objawów przewlekłych, gdzie ne higienicznie. Opisywana rodzina mieszkała w jed-
pierwszoplanowe sÄ… zaburzenia psychoemocjonalne.
nym brudnym pokoju. Obecnie pacjentka kończy na-
Dziecko niewykorzystywane zazwyczaj zdradza
ukÄ™, mieszkajÄ…c w internacie prowadzonym przez sio-
naturalny rodzaj obawy przed nowÄ… sytuacjÄ…, jakÄ… jest
stry zakonne. Sprawca został aresztowany. Opisany
badanie lekarskie. Zbyt chętne przystąpienie do ta- przypadek jest jednym z bardziej drastycznych spośród
kiego badania, zbyt spokojne, pewne zachowanie siÄ™
innych występujących w Ośrodku Ginekologii i Andro-
dziecka podczas badania ginekologicznego może
logii Wieku Rozwojowego.
budzić podejrzenia ginekologa, że dziecko było mo- Rodzice (opiekunowie), którzy nie są sprawcami
lestowane (np. przez tzw. uwodzącego pedofila, któ- molestowania, w przypadku takiego podejrzenia u ich
ry nie działa brutalnie, stosuje nagrody dla dziecka
dziecka, ogarnięci wątpliwościami, czy wykorzysta-
w zamian za specyficzny rodzaj zachowań wobec nie- nie miało miejsce, przywiązują dużą wagę do wyniku
go; tak samo dziecko panicznie bojÄ…ce siÄ™ badania
badania lekarskiego i w przypadku dziewczynek
sfer genitalnych może budzić podejrzenia ginekolo- chcieliby zacząć diagnostykę od badania ginekolo-
ga, że było ono wykorzystane seksualnie  w tej jed- gicznego. Związane jest to z przecenianiem tego ba-
nak sytuacji można podejrzewać, że sprawca działał
dania i uznawaniem go za ostatecznie wiarygodne,
brutalnie, z użyciem siły. Objawami przewlekłymi zwłaszcza w obliczu słabo zrozumiałych dla rodziny
molestowania seksualnego są: ubytek błony dziewi- wyników obserwacji psychologicznej. Dlatego w ta-
czej i/lub trwałe rozszerzenie odbytu. kich sytuacjach badaniu ginekologicznemu lekarz
W obserwacjach potwierdzono, że w badaniu powinien poświęcić więcej czasu, by spełnić oczeki-
przedmiotowym ogólnym i ginekologicznym u wielu wania dziecka, matki i prokuratury lub policji [6 8].
pacjentek można nie stwierdzić żadnych zmian, co UWAGA: Jeżeli dziecko boi się powiedzieć, w ja-
wynika z odmiennego sposobu wykorzystywania sek- kich rzeczywiście okolicznościach doszło do powsta-
sualnego dziecka, na przykład dotykanie o podłożu nia urazów, a osoba zgłaszająca się z dzieckiem chce
seksualnym, stosunki oralne. zataić prawdę (np. matka zna sprawcę i chce go chro-
Stwierdzenie u dziecka objawów chorób przeno- nić), to okoliczności powstania urazów podane przez
szonych drogą płciową (STD, sexually transmitted matkę lub dziecko są niespójne lub mało prawdopo-
disease) także nasuwa podejrzenie, że dziecko było dobne:  ... upadła na ramę od roweru, trzepaka, kant
molestowane seksualnie. stołu, konar drzewa itp. ... .
Objawem bezpośrednim wykorzystania seksual- Proponowana kolejność postępowania ginekolo-
nego dziewczynki jest ciąża. Szczególny jest tu przy- gicznego jest następująca:
padek 14-letniej pacjentki Poradni Ginekologii Wieku 1. Wywiad lekarski
Rozwojowego, która zgłosiła się z powodu braku mie- 2. Badanie ginekologiczne
siączki od 2 miesięcy. W badaniach wykazano, że 3. Wykonanie kolorowych fotografii znalezionych
przyczyną tego stanu jest 9-tygodniowa ciąża (po zmian: zdjęcia należy wykonywać aparatem foto-
3-krotnym wykonaniu USG stwierdzono, że była to cią- graficznym z soczewką o średnicy 35 mm, wypo-
ża obumarła). Ciąży tej pacjentka nie brała pod uwa- sażonym w obiektyw z dużą ogniskową i lampą
gę jako przyczyny braku miesiączki  brak edukacji błyskową, w taki sposób, by dokumentacja foto-
seksualnej. graficzna była pełnowartościowa i nie zmieniała
Wnikliwy wywiad od pacjentki wskazywał, że rzeczywistego obrazu. Niezależnie od dokumen-
sprawcą ciąży jest dorosły sąsiad. Pacjentka pocho- tacji fotograficznej stwierdzone objawy fizykalne
dziła z tak zwanej rodziny patologicznej  to jej oj- zawsze należy przedstawić na rysunkach.
66 www.seksuologia.med.pl
Grażyna Jarząbek i wsp., Dziewczęta molestowane seksualnie
4. Powiadomienie prokuratury lub policji o popełnie- z wacikami  zmniejsza to jego niepokój i popra-
niu przestępstwa ściganego z urzędu (zgodnie wia samopoczucie.
z Art. 304 Kodeksu Postępowania Karnego). W toku badania należy wykonać zdjęcia, które
Informacje uzyskane na podstawie wywiadu z matką dołącza się do dokumentacji. W świeżych rozległych
uszkodzeniach i ranach badanie według zasad 1 6
i dzieckiem oraz badania przedmiotowego dziecka, jak
może być niemożliwe, wówczas badanie przeprowa-
również dane o badaniach dodatkowych należy zebrać
dza się w znieczuleniu ogólnym na sali operacyjnej,
w sporzÄ…dzonym przez lekarza protokole [3 6].
z zastosowaniem specjalistycznego sprzętu (wagino-
Zasady diagnostyki fizykalnej skop, cystoskop lub oftalmoskop).
1. Badanie stanu ogólnego dziecka pod kątem in-
Postępowanie pourazowe
nych aktualnie występujących chorób: oglądanie
1. Leczenie dziecka: Jeżeli w wyniku badania aspi-
skóry całego ciała, badanie palpacyjne głowy,
ratu z pochwy stwierdzono nasienie, to należy pil-
osłuchiwanie płuca, serca itd.
nie, do 72 godzin po zdarzeniu, podać 1 tabletkę
2. Podczas badania należy rozmawiać z dzieckiem,
leku Postinor 1 w celu zabezpieczenia antykon-
nawiązywać kontakt, starając się zminimalizować
cepcyjnego oraz pilnie diagnozować w kierunku
lęk związany z badaniem.
3. Objawów związanych z przemocą seksualną na- zakażeń Trepanoma pallidum, HBV, HCV, HIV (te-
sty serologiczne), Trichomonas vaginalis, Neisse-
leży szukać najpierw w innych okolicach ciała.
ria gornorrhoeae, Chlamydia trachomatis (rozma-
4. Badanie narządów płciowych należy wykonać na
zy i posiewy).
końcu.
W zależności od rodzaju urazów prosi się o kon-
sultacje lekarzy różnych specjalności (np. chirur-
Zasady i technika badania ginekologicznego
ga przy podejrzeniu krwawienia do jamy brzusz-
1. Wyjaśnienie dziecku celu badania (oględnie,
nej, urologa w przypadku urazu pęcherza moczo-
w zależności od wieku), ułożenie dziecka na fote-
wego itp.).
lu ginekologicznym lub na kozetce z nogami od-
2. Psychoterapia dziecka, matki, rodziny przez wy-
wiedzionymi jak u żaby i złączonymi podeszwami
kwalifikowanych w tym kierunku psychologów.
stóp. Asystujący w badaniu lekarz lub położna
3. Psychoterapia sprawcy.
powinni pomagać dziecku.
Kwestia powiadomienia prokuratora lub policji
2. Matka małego dziecka powinna uczestniczyć
o wykorzystywaniu seksualnym dziecka budzi wśród
w badaniu; powinna stanąć blisko głowy i trzymać
lekarzy wiele kontrowersji. Zwykle lekarz zdaje sobie
dziecko za rączkę. Nastolatka może być badana
sprawę, że zgodnie z obowiązującym w Polsce ko-
bez obecności matki.
deksem karnym jest to przestępstwo:
3. Oglądanie skóry: podbrzusza, przyśrodkowych
powierzchni ud, pośladków, odbytu, krocza, warg
Art. 200 kk
sromowych większych oraz błony śluzowej: ujścia
ż1. Kto doprowadza małoletniego poniżej lat 15 do
odbytnicy, Å‚echtaczki, warg sromowych mniej-
obcowania płciowego lub do poddania się innej
szych, błony dziewiczej i ścian pochwy.
czynności seksualnej albo do wykonania takiej
4. Delikatnie badanie przy użyciu ogrzanych (!), gi-
czynności, podlega karze pozbawienia wolności
nekologicznych wzierników pochwowych, dwułyż-
od roku do lat 10.
kowych, dziecięcych (nr 1, nr 2).
ż2. Tej samej karze podlega, kto utrwala treści por-
5. Pochwę można oglądać w kolposkopie, z użyciem
nograficzne z udziałem takiej osoby.
szkła powiększającego, lampy immunofluorescen-
cyjnej (badanie na obecność nasienia).
Art. 201 kk
6. Przetarcie błon śluzowych i skóry 1-procento-
wym roztworem błękitu toluidyny w celu wykry- Kto dopuszcza się obcowania płciowego w stosun-
cia mikrourazów (objaw niewidoczny po 48 go- ku do wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przy-
sposabiajÄ…cego, brata lub siostry, podlega karze po-
dzinach).
7. Pobieranie wymazów z pochwy (ostrożnie, bez do- zbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
tykania pierścienia błony dziewiczej) i innych przy- Rzadziej lekarz uświadamia sobie, że ma obowią-
puszczalnych miejsc kontaktu z nasieniem. Przy zek powiadomić prokuraturę lub policję o wykorzy-
tej procedurze można dać dziecku do potrzyma- staniu seksualnym dziecka, gdyż jest to przestępstwo
nia służące do pobierania wymazów patyczki ścigane z urzędu:
www.seksuologia.med.pl 67
Seksuologia Polska 2005, tom 3, nr 2
riuszach, wzbogaconych dokumentacjÄ… rysun-
Art. 304 kpk
kowÄ… i fotograficznÄ…, stanowiÄ… rzetelne z
ródło in-
ż1. Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestęp-
formacji niezbędnych w toku dalszego postępo-
stwa ściganego z urzędu ma społeczny obowią-
wania terapeutycznego i dochodzeniowego.
zek zawiadomić o tym prokuratora lub policję.
2. Udzielanie pomocy medycznej dzieciom  ofiarom
ż2. Instytucje państwowe i samorządowe, które
przemocy seksualnej  powinno być realizowane
w związku ze swoją działalnością dowiedziały się
w taki sposób, aby kontakt z lekarzem nie był ko-
o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu,
lejnym, dodatkowym urazem. Istotna jest współpra-
są obowiązane niezwłocznie powiadomić o tym
ca lekarza z pedagogiem i psychologiem.
prokuratora lub policjÄ™.
Nadużycia seksualne wobec dzieci, to angażowa-
nie ich w jakąkolwiek aktywność, która ma doprowa-
Piśmiennictwo
dzić do seksualnego zaspokojenia osoby dorosłej
1. Adams J.A., Harper K., Kundson S., Revilla J. Examination findings in
legally confirmed child sexual abuse: it s normal to be normal. Pedia-
 jak wynika z obserwacji autorów i danych z piśmien-
trics 1994; 94: 310.
nictwa nie musi to się wiązać z gwałtem, może przyj-
2. Adams J.A., Knudson S. Genital findings in adolescent girls referred for
suspected sexual abuse. Arch. Pediat. Adolesc. Med. 1996; 150: 850.
mować formę pieszczot, dotykania lub pokazywania
3. Baron M.E., Zanga J.R. Child abuse: a model for the use of structured
genitaliów dziecku, zmuszania do czynnego lub bier-
clinical forms. Pediatrics 1996; 98: 429.
nego uczestniczenia w masturbacji. Odbywanie sto-
4. Botash A.S. Examination for sexual abuse in prepubertal children: an
update. Pediat. Ann. 1997; 26: 312.
sunku seksualnego przy dziecku, obnażanie się przed
5. Guidelines for the evaluation of sexual abuse of children: subject re-
nim lub pokazywanie mu zdjęć czy filmów pornogra-
view. American Academy of Pediatrics Committee on Child Abuse
ficznych to także formy nadużyć seksualnych [8 10]. and Neglect. Pediatrics 1999; 103: 186.
6. JarzÄ…bek G. Wybrane zagadnienia z seksuologii ginekologicznej. Wy-
dawnictwo Uczelniane AM, Poznań 2005.
7. Muram D. Child sexual abuse. W: Sanfilippo J.S., Muram D., Dewhurst
Podsumowanie
J., Lee P.A. Pediatric and adolescent gynecology. W.B. Saunders Com-
pany 1994; 365.
1. Badanie ginekologiczne jest niezbędnym elemen- 8. Muram D. Child sexual abuse  genital tract findings in prepubertal
girls. I. The unaided medical examination. Am. J. Obstet. Gynecol.
tem w sytuacjach podejrzenia o molestowanie
1989; 160: 328.
seksualne dziewczÄ…t. Uzyskane na podstawie oce-
9. Muram D. The medical evaluation in cases of child sexual abuse.
J. Pediatr. Adolesc. Gynecol. 2001; 14: 55.
ny klinicznej dziecka  ofiary przemocy seksual-
10. Sowińska-Przepiera E., Jarząbek G., Friebe Z. i wsp. Standardy postę-
nej  dane, przedstawione w sposób usystema-
powania wobec dziecka molestowanego seksualnie w praktyce gine-
tyzowany w opracowanych w tym celu kwestiona- kologicznej. Standardy medyczne 2003; 11: 1366 1372.
68 www.seksuologia.med.pl