PRACA ORYGINALNA ISSN 1643 0956
Małgorzata Dąbkowska
Klinika Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Ocena występowania lęku społecznego
u ofiar przemocy domowej
Occurrence of social anxiety among victims of domestic violence and its assessment
STRESZCZENIE single mothers and domestic violence victims. Lie-
bowitz Social Anxiety Scale.
WST
P. Celem pracy była ocena występowania i na-
RESULTS. Social anxiety was reported among 58.3%
silenia lęku społecznego w grupie kobiet po trau-
of women who have experienced domestic violence.
matycznych wydarzeniach zwiÄ…zanych z przemocÄ…
35.4% was noted with a subtype of isolated social
domowÄ….
anxiety, whereas 22.9% had a generalized subtype
MATERIAA
I METODA. Grupę badaną stanowiło
of social phobia. Moderate intensity of social anxie-
48 kobiet w wieku 17 55 lat, mieszkanek hosteli dla
ty was presented by 27% of women, quite signifi-
ofiar przemocy lub domów dla samotnych matek.
cant by 18.7% and severe and very severe by 12.5%
Zastosowano kwestionariusz samooceny Skala Lęku
of respondents.
Społecznego Liebowitza.
CONCLUSION. Victims of domestic violence are in-
WYNIKI. U ponad połowy (58,3%) kobiet, które do-
herently at risk of social anxiety.
świadczały przemocy domowej, stwierdzono fobię
społeczną. U 35,4% odnotowano podtyp izolowa-
key words: trauma, stress, violence, social anxiety
nej fobii społecznej, a u 22,9%  uogólniony pod-
typ fobii społecznej. Umiarkowane nasilenie lęku
społecznego stwierdzono u 27% kobiet, przynaj-
mniej znaczne nasilenie objawów prezentowało
Wstęp
18,7% badanych, a ciężkie i bardzo ciężkie  12,5%
kobiet. PoczÄ…tkowo nie doceniano rozpowszechnienia
WNIOSEK. Ofiary przemocy domowej stanowią gru- i skutków lęku społecznego (SAD, social anxiety di-
pę szczególnego ryzyka fobii społecznej.
sorder) nazywanego fobią społeczną. Kolejne donie-
sienia zmieniły ten pogląd i obecnie wiadomo o sze-
słowa kluczowe: trauma, stres, przemoc, lęk społeczny
rokim rozpowszechnieniu zaburzenia i jego znaczÄ…-
cym niekorzystnym wpływie na jakość życia. Kryte-
ABSTRACT
ria SAD (fobii społecznej) pojawiły się w klasyfikacji
BACKGROUND. The aim of this study was to assess
DSM-III (Diagnostic and Statistical Manual of Mental
the prevalence and intensity of social anxiety among
Disorders, third edition) w 1980 roku i potem uściś-
a group of traumatized women who have experi-
lano je w kolejnych klasyfikacjach do DSM-IV-TR [1].
enced domestic violence.
Główne zmiany dotyczyły włączenia uogólnionego
MATERIAL AND METHOD. Study group consisted of
typu lęku społecznego w klasyfikacji DSM-III-R i mo-
48 women, age 17 55, dwelling in the shelters for
dyfikacji kryteriów w DSM-IV uwzględniających ob-
jawy lęku społecznego charakterystyczne dla wieku
rozwojowego [2]. Kryteria kwalifikacyjne fobii spo-
Adres do korespondencji: dr med. Małgorzata Dąbkowska
łecznej według DSM-IV oznaczają jednoczesną obec-
Klinika Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
ność nasilonego lęku w sytuacjach społecznych oraz
ul. Kurpińskiego 19, 85 096 Bydgoszcz
obaw przed upokorzeniem i unikanie tych sytuacji.
tel.: [phone]
Dodatkowo w diagnozie lęku społecznego zgodnie
e-mail: [e-mail]
z kryteriami DSM-IV-TR konieczne jest unikanie za
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007; 7 (4): 198 201
Copyright © 2007 Via Medica wszelkÄ… cenÄ™ sytuacji wywoÅ‚ujÄ…cych strach, co czÄ™-
198 www.psychiatria.med.pl
Małgorzata Dąbkowska, Ocena występowania lęku społecznego u ofiar przemocy domowej
sto prowadzi do istotnych zmian trybu życia, relacji doświadczania zagrożenia. Następstwem przemocy
społecznych oraz funkcjonowania społecznego i za- domowej są powtarzające się traumatyczne doświad-
wodowego lub przynajmniej powoduje znaczÄ…cy czenia.
dystres. Pozwala to odróżnić na zasadzie różnic ja- Celem niniejszej pracy była ocena występowa-
kościowych i ilościowych zespół SAD od typowej nie- nia i nasilenia lęku społecznego w tej grupie osób.
śmiałości. Fobia społeczna prowadzi do istotnego
upośledzenia funkcjonowania chorego i znacznego
obniżenia jakości życia. Negatywnie wpływa na życie Materiał i metoda
zawodowe i osobiste pacjentów. Do oceny lęku społecznego wykorzystuje się
Kryteria kwalifikacyjne fobii społecznej według Skalę Lęku Społecznego autorstwa Liebowitza (LSAS,
International Classification of Diseases, tenth revi- Liebowitz Social Anxiety Scale) [8]. Jest to kwestio-
sion (ICD-10) to: nariusz, za pomocą którego ocenia się zakres sytu-
 istotna obawa przed oceną innych osób i/lub acji społecznych (występowanie publiczne, sytuacje
kompromitującym zachowaniem, upokorzeniem kontaktów społecznych), które u osoby z lękiem spo-
i/lub unikanie sytuacji, w których można zwrócić łecznym wywołują strach i/lub ich unikanie [8]. Skala
na siebie uwagę; ta jest także popularnym narzędziem w ocenie efek-
 lęk występujący wyłącznie lub niemal wyłącznie tywności różnych terapii, w tym leków stosowanych
w sytuacjach ekspozycji społecznej lub pojawiają- w przypadku fobii społecznej. Na bazie LSAS opra-
cy się w czasie wyobrażania sobie takich sytuacji; cowano zmodyfikowaną skalę dla dzieci. Kwestio-
 (oprócz lęku) występowanie co najmniej jedne- nariusz zawiera 24 itemy. Każdy item przedstawia
go spośród następujących objawów: zaczerwie- sytuację i stopień lęku, który budzi, o nasileniu od
nienie się, drżenie, nudności i obawa przed wy- 0 do 3 punktów (nie, łagodny, umiarkowany, ciężki)
miotami, potrzeba natychmiastowego oddania oraz stopień unikania tej sytuacji (również przedział
moczu/stolca; 0 3 punktów: nigdy, czasami, często, zawsze). W LSAS
 traktowanie przez pacjenta objawów jako niena- przedstawiono 11 społecznych interakcji i 13 sytu-
turalnych i wyolbrzymionych; acji związanych z występowaniem publicznym. Po-
 unikanie sytuacji społecznych prowokujących szczególne itemy skali można pogrupować w struk-
objawy lękowe (objaw dominujący); turę czynnikową w zależności od różnych przejawów
 objawy psychologiczne, behawioralne lub auto- trudności społecznych: publiczne przemówienie (item
nomiczne, które są pierwotnym przejawem lęku, 31, 32, 39, 40, 11, 29, 30, 12, 3, 4, 9, 27, 33), aktyw-
a nie wtórnym w stosunku do myśli natrętnych ność publiczna (item 5, 25, 26, 6, 7, 8, 1, 2, 28, 10),
lub urojeń [3]. społeczne interakcje z nieznanymi ludz
mi (item 20,
Wyróżnia się dwa podtypy kliniczne zaburze- 23, 24, 22, 21, 19, 16, 15), zdolność do przeciwsta-
nia: uogólniony i izolowany. Fobia społeczna uogól- wiania się lub dezaprobaty (item 43, 47, 44, 48, 36,
niona dotyczy kontaktów społecznych każdego typu. 35, 34, 38, 18, 17, 37), aktywność w wolnym czasie
Wykazano, że dla tej postaci fobii charakterystyczny (item 45, 46, 13, 41, 14, 42). Kwestionariusz LSAS
jest wcześniejszy początek zachorowania i częstsze stosowano jako najpowszechniejszą skalę w wielu
póz
niejsze samotne życie, a także częściej towarzyszą badaniach, można go więc uważać za standardowe
jej depresje atypowe, uzależnienia od alkoholu i nar- narzędzie do oceny lęku społecznego. Wynikiem jest
kotyków, częściej też odnotowuje się zaburzenia suma uzyskanej punktacji oceniającej nasilenie lęku
psychiczne u rodziców. Fobia społeczna izolowana w danej sytuacji i stopień unikania tej sytuacji. Przy-
dotyczy jednej lub kilku wybranych sytuacji społecz- jęto następujące przedziały punktacji kwalifikujące
nych, na przykład pisania lub odpowiadania w klasie, różne nasilenie fobii społecznej: umiarkowane  55
występu publicznego lub egzaminu czy randki [4].  65 punktów, znaczne  > 65 80, ciężkie  > 80 95,
W powstaniu fobii społecznej odgrywają rolę zarów- bardzo ciężkie  > 95. Przyjęto punktację umożli-
no czynniki genetyczne, jak i środowiskowe (np. wy- wiającą rozróżnienie podtypu fobii społecznej izolo-
darzenia traumatyczne) [5 7]. Oprócz czynników wanej (30 59 punktów) oraz podtypu uogólnionej
dziedzicznych w etiologii zaburzeń duże znaczenie fobii społecznej (e" 60 punktów) [9]. W pracy zasto-
mają katastroficzne wydarzenia życiowe, a szczegól- sowano wersję samooceny skali. W wielu doniesie-
nie niekorzystna jest kumulacja wielu trudnych sytu- niach potwierdzono istotną korelację między skalą
acji. Połowa pacjentów z fobią społeczną podaje kon- samooceny LSAS-SR a skalą stosowaną przez klinicy-
kretne wydarzenie, które zapoczątkowało chorobę. stę LSAS-CA [10 12]. Skala ta i jej podskale charakte-
Według teorii warunkowania lęk jest wynikiem ryzują bardzo dobrą wewnętrzną spójnością [12].
www.psychiatria.med.pl 199
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 4
Tabela 1. Korelacja między rezultatami uzyskanymi
Skala ta ma istotną korelację zbieżności z innymi
w podskalach LSAS-SR a wynikami całej skali
skalami stosowanymi w ocenie fobii społecznej.
Table 1. Correlation between LSAS-SR subscale
Jest czuła w ocenie efektywności leków stosowa-
scores nad the actual scale scores
nych w lęku społecznym [13]. Kwestionariusz LSAS
stosowano w różnych wersjach językowych i okre- Podskale Współczynnik p Poziom
korelacji istotności
ślono jego dobrą czułość i wiarygodność [14, 15].
Skala ta wykazuje dobre właściwości psychome-
Podskala lęku 0,941 0,000 0,01
tryczne: rzetelność, wewnętrzną spójność, wiary-
Podskala unikania 0,947 0,000 0,01
godność.
Test korelacji Spearmana
Grupa badana
Grupę badaną stanowiło 48 kobiet w wieku 17
 55 lat, średnia wieku 35,9 roku, SD = 9,8 roku. Wyniki uzyskane w podskalach korelowały mię-
Wszystkie kobiety miały za sobą traumatyczne prze- dzy sobą (współczynnik korelacji = 0,798, p = 0,000;
życia związane z przemocą ze strony bliskiej osoby, poziom istotności 0,01; test korelacji Spearmana).
partnera życiowego. W momencie badania osoby nie Nasilenie objawów lęku społecznego nie kore-
przebywały już ze sprawcą od 3 miesięcy do 7 lat. lowało z wiekiem kobiet (współczynnik korelacji =
Badane osoby były mieszkankami hosteli dla ofiar = 0,018; p = 0,904). Kobiety poniżej 35. roku życia
przemocy lub domu samotnej matki. Sprawcy wo- osiągały wyższą średnią wartość punktacji skali LSAS-SR
bec wszystkich osób stosowali przemoc fizyczną (46,9; SD = 35,7) niż kobiety powyżej 35. roku życia
i psychiczną, co trwało u różnych kobiet od kilku mie- (39,7; SD = 27), ale różnica ta była nieistotna staty-
sięcy do ponad 20 lat. Intelekt wszystkich osób stycznie.
z grupy badanej mieścił się w granicach normy.
Ocena statystyczna Dyskusja
Wyniki badań poddano ocenie statystycznej. W badanej grupie kobiet, w której odnotowa-
Posłużono się pakietem testów statystycznych SPSS no wiele traumatycznych doświadczeń w wyniku
dla Windows, wersja 13.0. przemocy ze strony partnera życiowego, stwierdzo-
no dużą częstość zespołu SAD. W populacji ogólnej
rozpowszechnienie fobii społecznej podtypu uogól-
Wyniki nionego określa się na około 3%. Niektóre wyniki
U ponad połowy (58,3%) kobiet, które doświad- badań wskazują na występowanie fobii społecznej
czały przemocy domowej, stwierdzono fobię spo- z równą częstością u kobiet i mężczyzn, a według
łeczną. U 35,4% zanotowano podtyp izolowanej fo- innych kobiety są bardziej narażone na zaburzenia
bii społecznej ograniczonej do niektórych sytuacji lękowe, między innymi na zespół lęku społecznego [16].
społecznych, a u 22,9%  uogólniony podtyp fobii W badanej grupie podtyp uogólniony fobii społecz-
społecznej, w którym strach i unikanie dotyczą więk- nej zanotowano u 23% kobiet, czyli 7-krotnie częś-
szości sytuacji społecznych. Średnie nasilenie punk- ciej. Można przypuszczać, że strach związany z prze-
tacji całej skali LSAS-SR w badanej grupie wynosiło mocą domową sprzyja ujawnieniu się zespołu lęku
41,5 pkt (SD = 15,1). W podskali oceniającej strach społecznego, i to formy dotyczącej wielu sytuacji spo-
jego średnie nasilenie w badanej grupie wynosiło łecznych. Badane osoby przebywały w różnych do-
19,9 pkt (SD = 15,1), a w podskali oceniającej za- mach opieki społecznej i nie prowadziły samodziel-
chowania unikające  21,1 pkt (SD = 15,6). Różne nego gospodarstwa, być może nie tylko z powodów
było nasilenie objawów fobii społecznej. Przynaj- ekonomicznych, ale także ze względu na wynikające
mniej umiarkowane nasilenie lęku społecznego z lęku społecznego trudności w podjęciu samodziel-
stwierdzono u 27% kobiet, które miały za sobą trau- nej egzystencji. Osoby z lękiem społecznym mają
matyczne przeżycia związane z przemocą, przynaj- trudności w usamodzielnianiu się, na przykład
mniej znaczne nasilenie objawów  u 18,7% ba- w zakładaniu rodziny czy podejmowaniu pracy. Ob-
danych, a ciężkie i bardzo ciężkie  u 12,5% ko- niżenie jakości życia osób z fobią społeczną jest
biet. Rezultaty uzyskane w podskalach (oceniającej znaczne i porównywalne z osobami z depresją
strach w sytuacjach ekspozycji społecznej i ocenia- o umiarkowanym nasileniu. Do czynników ryzyka fo-
jącej zachowania unikające) korelowały z wynika- bii społecznej należą traumatyczne doświadczenia,
mi w całej skali (tab. 1). zwłaszcza w dzieciństwie. Traumatyczne przeżycia
200 www.psychiatria.med.pl
Małgorzata Dąbkowska, Ocena występowania lęku społecznego u ofiar przemocy domowej
7. Osillo S.M., Weathers F.W., Litz B.T. Current and lifetime psy-
mogą wpływać na wystąpienie zaburzeń lękowych,
chiatric disorders among veterans with war zone-related po-
obok czynników biologicznych i behawioralnych [17].
sttraumatic stress disorder. J. Nerv. Ment. Dis. 1996; 184:
Konsekwencją doświadczania przez kobiety przemo-
307 313.
cy ze strony partnera był lęk przed nieznanymi oso- 8. Liebowitz M.R. Social phobia. Mod. Probl. Pharmacopsychiatry
1987; 22: 141 173.
bami [18].
9. Mennin D.S., Fresco D.M., Heimberg R.G., Schneier F.R.,
Duże znaczenie ma świadomość czynników
Davies S.O., Liebowitz M.R. Screening for social anxiety disor-
chroniących przed wzrostem lęku wśród osób do- der in theclinical setting: using the Liebowitz Social Anxiety
Scale. Anxiety Disorders 2002; 16: 661 673.
świadczających przemocy domowej. Wsparcie psycho-
10. Fresco D.M., Coles M.E., Heimberg R.G. i wsp. The Liebowitz
logiczne, jakie otrzymają ofiary przemocy, wpływa
Social Anxiety Scale: a comparison of the psychometric pro-
na redukcję lęku [19]. Stan zdrowia kobiet doświad-
perties of self-report and clinician-administered formats.
Psychological Medicine 2001; 31: 1025 1035.
czajÄ…cych przemocy ze strony partnera jest gorszy,
11. Baker S.L., Heinrichs N., Kim H.J., Hofmann S.G. The Liebo-
dotyczy to zwłaszcza zdrowia psychicznego [20]. Częś-
witz social anxiety scale as a self-report instrument: a preli-
ciej podają wzrost odczuwania lęku, częściej skarżą
minary psychometric analysis. Behav. Res. Ther. 2002; 40:
701 715.
siÄ™ na inne problemy zdrowotne, takie jak: depresja,
12. Oakman J., Van Ameringen M., Mancini C., Farvolden P.
zaburzenia snu, myśli samobójcze, uzależnienie od
A confirmatory factor analysis of a self-report version of the
nikotyny, niepełnosprawność [21]. Świadomość ne-
Liebowitz Social Anxiety Scale. J. Clin. Psychol. 2003; 59: 149
gatywnych skutków przemocy domowej na zdrowie  161.
13. Heimberg R.G, Horner K.J., Juster H.R. i wsp. Psychometric pro-
psychiczne kobiet jest niezbędna, by tę grupę spo-
perties of the Liebowitz Social Anxiety Scale. Psychol. Med.
łeczną otoczyć właściwą opieką medyczną i psycho-
1999; 29: 199 212.
logiczną [22]. Obecność lęku społecznego może
14. Yao S.N., Note I., Fanget F., Albuisson E., Bouvard M.,
Jalenques I., Cottraux J. Social anxiety in patients with social
utrudniać zgłoszenie się o pomoc i podjęcie życia
phobia: validation of the Liebowitz social anxiety scale: the
niezależnego od sprawcy przemocy. Duża część ko-
French version. Encephale 1999; 25: 429 435.
biet w badanej grupie od kilku lat nie podjęła samo-
15. Levin J.B., Marom S., Gur S., Wechter D., Hermesh H. Psycho-
metric properties and three proposed subscales of a self-
dzielnego, niezależnego od opieki społecznej życia.
-report version of the Liebowitz Social Anxiety Scale transla-
ted into Hebrew. Depress. Anxiety 2002; 16: 143 151.
16. Pigott T.A. Anxiety disorders in women. Psychiatr. Clin. North
Wnioski Am. 2003; 26: 621 672.
17. Safren S.A., Gershuny B.S., Marzol P., Otto M.W., Pollack M.H.
Ofiary przemocy domowej są grupą szczegól-
History of childhood abuse in panic disorder, social phobia,
nego ryzyka fobii społecznej. Obecność leku w sytu-
and generalized anxiety disorder. J. Nerv. Ment. Dis. 2002;
acjach społecznych i ich unikanie mogą pogarszać
190: 453 456.
18. Chang J.C, Decker M, Moracco K.E, Martin S.L., Petersen R.,
funkcjonowanie ofiar przemocy domowej.
Frasier P.Y. What happens when health care providers ask about
intimate partner violence? A description of consequences from
the perspectives of female survivors. J. Am. Med. Womens
Assoc. 2003; 58: 76 81.
PIÅšMIENNICTWO
19. Coker A.L., Smith P.H., Thompson M.P., McKeown R.E.,
1. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 3rd ed. Bethea L., Davis K.E. Social support protects against the nega-
American Psychiatric Association, Washington DC, 1980. tive effects of partner violence on mental health. J. Womens
2. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 4th ed. Health Gend. Based Med. 2002; 11: 465 476.
American Psychiatric Association, Washington DC, 1994. 20. Kramer A., Lorenzon D., Mueller G. Prevalence of intimate part-
3. Pużyński S., Wciórka J. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych ner violence and health implications for women using emer-
i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagno- gency departments and primary care clinics. Womens Health
styczne. Wyd. 1. Vesalius, Kraków 2000. Issues 2004; 14: 19 29.
4. Stein M.B., Torgrud L.J., Walker J.R. Social phobia symptoms, 21. Hathaway J.E., Mucci L.A., Silverman J.G., Brooks D.R.,
subtypes, and severity: findings from a community survey. Mathews R., Pavlos C.A. Health status and health care use of
Arch. Gen. Psychiatry 2000; 57: 1046 1052. Massachusetts women reporting partner abuse. Am. J. Prev.
5. Rosenbaum J.F., Biederman J., Pollock R.A. The etiology of social Med. 2000; 19: 302 307.
phobia. J. Clin. Psychiatry 1994; 55 (supl. 6): 10 16. 22. McCauley J., Kern D.E., Kolodner K. i wsp. The  battering syn-
6. Stein M.B., Walker J.R., Anderson G. Childhoood physical and drome : prevalence and clinical characteristics of domestic
sexual abuse in patients with anxiety disorders in a communi- violence in primary care internal medicine practices. Ann.
ty sample. Am. J. Psychiatry 1996; 153: 275 277. Intern. Med. 1995; 123: 737 746.
www.psychiatria.med.pl 201