7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
ZJAZD V
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury,
14.11.2009
s. 349-380
I. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOA
ECZNE
KONCEPCJE FORM POKREWIEC
STWA, MAA
ŻEC
STWA I RODZINY
Koncepcje form pokrewieństwa, małżeństwa i rodziny:
ªð Jochann J. Bachofen, 1861  ludzkość pierwotnie żyÅ‚a w bezÅ‚adzie pÅ‚ciowym (promisku-
ityzm), niezadowolone z tego kobiety założyły rodzinę i zmusiły mężczyzn do pełnienia
obowiązków wobec siebie i dzieci, dopiero małżeństwo usankcjonowało ojcostwo, a ma-
triarchat został zastąpiony patriarchatem;
ªð Henry Maine, 1861  wÅ‚adza ojcowska i patriarchat byÅ‚y najwczeÅ›niejszym etapem rozwo-
ju rodziny;
ªð John F. McLennan, 1865  małżeÅ„stwo i rodzina powstaÅ‚y w najwczeÅ›niejszych hordzie,
mężczyzna miał pozycję wyższą od kobiety, dlatego niemowlęta płci żeńskiej były częściej
zabijane, co doprowadziło do poliandrii (wielomęstwo), wówczas kobiety były porywane
z sąsiednich grup, czego efektem było małżeństwo poligamiczne (wielożeństwo);
ªð Lewis H. Morgan, 1887  na straży organizacji rodziny i małżeÅ„stwa staÅ‚ instynkt zakazu-
jÄ…cy kazirodztwa.
RODZINA
Rodzina  najmniejsza jednostka organizacji społecznej.
Typologia rodziny:
·ð maÅ‚e, pierwiastkowe  skÅ‚adajÄ… siÄ™ z rodziców i dzieci. Rodzina maÅ‚a ma wiÄ™ksze znacze-
nie w ubogich społecznościach zbieraczy i łowców, którzy żyją w znacznym rozproszeniu,
ponieważ jest bardziej operatywna od dużej i może przejawiać wyższą ruchliwość. Rodzi-
ny te wędrują w większych grupach, ale ich przynależność do hordy jest zawsze zmienna
(np. Buszmeni);
·ð duże, rozgaÅ‚Ä™zione  skÅ‚adajÄ… siÄ™ z rodziców, dzieci, dziadków, ciotek i ich mężów, wujów
i stryjów z rodzinami oraz innych krewnych. Jej znaczenie wzrasta wraz z osiadłością i do-
stępnością dóbr. Jej struktura może się zmieniać w zależności od pory roku i zasobów (np.
niektóre rodziny rozpadają się sezonowo na małe, które wędrują w poszukiwaniu środków
przetrwania).
MAA
ŻEC
STWO
Koncepcja wymiany małżeńskiej Claude a Levi-Straussa  podstawą istnienia więzi społecznej w
zbiorowości jest wymiana kobiet, która zachodzi między dwoma grupami mężczyzn. Zawarcie
małżeństwa z kobietą, czyjąś córką lub siostrą, jest jednocześnie wejściem w związek z jej ojcem
ANTROPOLOGIA  CWICZENIA
1
7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
ZJAZD V
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury,
14.11.2009
s. 349-380
lub bratem  w ten sposób zawiązuje się stosunek powinowactwa. Małżeństwo jest więc podstawą
wszelkiej więzi społecznej.
Wybrane formy małżeństwa:
¨ð podziaÅ‚ ze wzglÄ™du na liczbÄ™ czÅ‚onków:
·ð monogamia  małżeÅ„stwo jednej kobiety i jednego mężczyzny,
·ð poligamia:
Ä™ð poliandria  małżeÅ„stwo jednej kobiety z wiÄ™cej niż jednym mężczyznÄ…,
Ä™ð poliginia  małżeÅ„stwo jednego mężczyzny z wiÄ™cej niż jednÄ… kobietÄ…;
¨ð podziaÅ‚ ze wzglÄ™du na miejsce zamieszkania:
·ð patrylokalizm  małżeÅ„stwo mieszka z rodzinÄ… męża lub w jej pobliżu,
·ð matrylokalizm  małżeÅ„stwo mieszka z rodzinÄ… żony lub w jej pobliżu,
·ð bilokalizm  małżeÅ„stwo mieszka raz z rodzinÄ… męża, raz z żony,
·ð ambilokalizm  miejsce zamieszkania małżeÅ„stwa nie jest okreÅ›lone,
·ð neolokalizm  małżonkowie mieszkajÄ… bez rodziny;
¨ð podziaÅ‚ ze wzglÄ™du na reguÅ‚y panujÄ…ce w spoÅ‚ecznoÅ›ci:
·ð egzogamia  zakaz zawierania małżeÅ„stw wewnÄ…trz okreÅ›lonej grupy,
·ð endogamia  zakaz zawierania małżeÅ„stw z kimÅ› spoza wÅ‚asnej grupy.
KAZIRODZTWO
Zakaz kazirodztwa jest jednym uniwersalnym zakazem w odniesieniu do rodziny pierwiastko-
wej, który funkcjonuje we wszystkich znanych społeczeństwach. Jest również podstawowym wy-
znacznikiem grupy, w obrębie której mogą się dobierać partnerzy. Istnieją jednak głębokie różnice
w ustaleniach, kto jest krewnym na tyle bliskim, że nie może wchodzić w związki intymne.
Teorie wyjaśniające z
ródła zakazu kazirodztwa mogą odwoływać się do czynników:
ªð biologicznych  czÅ‚owiek prymitywny byÅ‚ przekonany o biologicznym pogarszaniu siÄ™ ga-
tunku na skutek związków kazirodczych, dzisiejsza genetyka nie uznaje takiego tłumacze-
nia za zasadne (Morgan i Westermarck);
ªð psychologicznych  zwiÄ…zki kazirodcze rozbijaÅ‚yby zwartość rodziny, uniemożliwiajÄ…c
identyfikację poszczególnych ról i utrzymywanie ich konsekwencji (Malinowski), reguły
postępowania składające się na poszczególne role społeczne nie mogą pozostawać ze sobą
w konflikcie (Radcliffe-Brown);
ªð spoÅ‚ecznych  zakaz kazirodztwa umożliwia integracjÄ™ wiÄ™kszych zbiorowoÅ›ci, jego brak
mógłby prowadzić do zamykania się społeczności w obrębie pojedynczych rodzin, a w
konsekwencji do izolacji i autarkicznej egzystencji. StÄ…d bierze siÄ™ zasada egzogamii (Levi-
Srauss).
ANTROPOLOGIA  CWICZENIA
2
7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
ZJAZD V
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury,
14.11.2009
s. 349-380
Kazirodztwo w kulturach pierwotnych jest surowo karane (np. u plemion australijskich  śmiercią,
u Indian z Wielkich Równin uważa się, że takiego czynu może dokonać tylko umysłowo chory, u
krajowców z Bali  chłosta i konfiskata ziemi, u Aszanti panuje przekonanie, że przestałyby istnieć
klany).
W niektórych kulturach, szczególnie matrylinearnych (np. Triobriandczyków) surowiej postrzega
się związek między siostrą i bratem ponieważ oni są tam najbliżej spokrewnieni.
EGZOGAMIA I ENDOGAMIA
Rodzina duża jest jednostką, która wyznacza egzogamiczną strukturę społeczną. Siostrę czy brata
klanowego, czyli osobę odmiennej płci należącą do jednego klanu, tratuje się tam tak jak rodzoną
siostrę czy brata. Dlatego panuje zasada egzogamii  współmałżonka należy szukać poza grupą.
Oprócz zakazów istnieją też nakazy i zalecenia  odnoszą się one do małżeństw preferencyjnych.
Typy małżeństw preferencyjnych:
¨ð małżeÅ„stwo kuzynów:
Ä™ð przeciwlegÅ‚ych, czyli dzieci brata i siostry (np. Australia, Melanezja)  w spoÅ‚eczeÅ„-
stwach matrylinearnych brat matki (czyli wuj) i cała jej linia nie są uważani za
krewnych, wuj jest dla młodego chłopca starszym kolegą, dlatego może mu dać za
żonę swoją córkę,
Ä™ð równolegÅ‚ych, czyli dzieci sióstr lub braci (np. Semici, Arabowie);
¨ð lewirat:
Ä™ð w małżeÅ„stwie monogamicznym  poÅ›lubienie przez wdowÄ™ brata jej zmarÅ‚ego
męża,
Ä™ð w małżeÅ„stwie poliandrycznym  jedna kobieta jest żonÄ… dwóch braci;
¨ð sororat:
Ä™ð w małżeÅ„stwie monogamicznym  poÅ›lubienie siostry zmarÅ‚ej żony,
Ä™ð w małżeÅ„stwie poliginicznym  poÅ›lubienie kolejno dwóch lub wiÄ™cej sióstr żyjÄ…cej
żony.
Każda forma egzogamii stwarza zarazem jakąś formę endogamii, czyli jakiś nakaz ograniczenia się
w poszukiwaniu kandydata na współmałżonka do pewnej grupy. Występuje szczególnie w gru-
pach uprzywilejowanych ekonomicznie lub prestiżowych, na wysokim stopniu w hierarchii. En-
dogamia (np. mezalians) sprzyja zachowaniu integralności biologicznej lub służy jako ochrona
przed utratą rodzimej kultury (np. kasty indyjskie  kasta to z definicji grupa ściśle endogamicz-
na).
Reguły egzogamii służą przełamywaniu izolacji, która może doprowadzić do zakłócenia proporcji
płci w określonej grupie wieku i uniemożliwić znalezienie współmałżonka przez część osób. Dla-
tego nakazuje się poszukiwanie współmałżonka w innych grupach zainteresowanych również
wymianą małżeńską. W tym celu organizowane są okresowo spotkania starszych, które ożywiają
życie towarzyskie i obrzędowe.
ANTROPOLOGIA  CWICZENIA
3
7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
ZJAZD V
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury,
14.11.2009
s. 349-380
ZAWI
ZYWANIE I ROZWI
ZYWANIE MAA
ŻEC
STWA
Obrzędy związane z zawarciem małżeństwa przewidują wszystkie społeczeństwa, dają one wyraz
społecznemu uznaniu dla związku (np. u Pueblo umycie chłopcu głowy przez dziewczynę). Zwy-
kle obrzędom zaślubin towarzyszy wymiana darów między rodzicami nowożeńców. Taki obliga-
toryjny dar nazywa siÄ™ w antropologii cenÄ… za narzeczonÄ… (powszechne np. w Afryce, Indonezji) 
wysokość tej opłaty zależy od miejsca zamieszkania młodej pary po ślubie. Opłata jest wyższa,
gdy dziewczyna po ślubie odchodzi z domu rodzinnego (małżeństwo patrylokalne). Jeżeli żona po
upływie ustalonego czasu nie daje potomka (czasem męskiego) to część ceny za narzeczoną musi
zostać zwrócona rodzinie męża.
Stosunki seksualne są istotą, czyli cechą definicyjną małżeństwa. W większości społeczeństw
(zwłaszcza prostych) przedmałżeńskie i pozamałżeńskie stosunki seksualne są akceptowane. W
kulturze europejskiej z seksem związanych jest znacznie więcej zakazów i nakazów.
W społeczeństwach patrylinearnych nacisk kładzie się na seksualną czystość dziewczyny (np. u
Czejenów jest to sprawa honoru mężczyzny). Zachowaniem oczekiwanym jest natomiast chwale-
nie się podbojami erotycznymi. W społeczeństwach matrylinearnych nie przywiązuje się tak wiel-
kiego znaczenia do czystości przedmałżeńskiej (np. na Triobriandach dość wcześnie nawiązuje się
przypadkowe kontakty seksualne).
Ojcostwo może być kwestionowane, macierzyństwo nigdy. W wielu społecznościach zajście w
ciążę przypisywane jest zdarzeniom nadprzyrodzonym  w takiej sytuacji, w społeczeństwach
matrylinearnych, biologiczne ojcostwo w ogóle nie ma znaczenia. W społecznościach patrylinear-
nych z kolei ojcostwo przyznaje się mężowi matki, nawet jeśli nie jest ojcem biologicznym dziecka.
Rozwód w społeczeństwach matrylinearnych kobieta uzyskuje dość łatwo (np. u Indian Zuni ko-
bieta zbiera w węzełek rytualne przedmioty męża i kładzie je na progu). Wśród społeczności pa-
trylinearnych rozwód jest zwykle przypisywany zaniedbaniom żony (np. u Indian z Wielkich
Równin powodem do rozwodu jest śmierć dziecka).
STOSUNKI WZAJEMNEGO UNIKANIA SI
I STOSUNKI ŻARTOBLIWE
Typy stosunków między określonymi parami krewnych lub powinowatych:
·ð reguÅ‚a wzajemnego unikania siÄ™  obyczaj, który ma na celu zapobieżenie rozbicia maÅ‚-
żeństwa młodych na skutek ewentualnych stosunków erotycznych między:
Ä™ð teÅ›ciowÄ… i ziÄ™ciem  w małżeÅ„stwach matrylokalnych (np. u Antlerów),
Ä™ð teÅ›ciem i synowÄ…  w małżeÅ„stwach patrylokalnych;
·ð stosunki żartobliwe  charakteryzujÄ… siÄ™ dużą zażyÅ‚oÅ›ciÄ… i wzajemnÄ… Å›miaÅ‚oÅ›ciÄ… w dow-
cipkowaniu, dotykaniu się a nawet pieszczotach, które nie wzbudzają zastrzeżeń otoczenia
(np. u Antlerów między szwagrami i szwagierkami oraz wujami i siostrzeńcami lub sio-
strzenicami. Stosunki żartobliwe mogą być też pełne okrucieństwa (np. u Indian Hopi).
ANTROPOLOGIA  CWICZENIA
4
7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
ZJAZD V
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury,
14.11.2009
s. 349-380
PRZYKA
ADY ORGANIZACJI MAA
ŻEC
STWA I RODZINY
Społeczeństwo Suazi (południowo-wschodnia Afryka)  reprezentanci obu grup krewniaczych,
którzy ustalają cenę za narzeczoną. Małżeństwo nabiera mocy prawnej po dokonaniu pełnej zapła-
ty przez rodzinę narzeczonego. Żona otrzymuje własną chatę, ale podlega władzy teściowej. Z
teściem łączą ją stosunki wzajemnego unikania. Małżeństwo może być poligamiczne  mąż może
mieć wiele żon, a każdej musi zbudować chatę i dostarczać jedzenie. Małżeństwo ma charakter
poliginiczny, patrylinearny i patrylokalny.
Społeczeństwo Najara (Indie, Wybrzeże Malabarskie)  dojrzali mężczyz
ni żenią się z dziewczę-
tami, które osiągnęły biologiczną dojrzałość. Dziewczętom dobiera się męża, a następnie odbywa
się publiczny obrzęd zaślubin. Młode żony spędzają trzy noce z mężem, po czym są wolne, wraca-
ją do domu i każda może zaślubić kogo chce. Dzieci zrodzone z różnych związków musi zaakcep-
tować jako własne mąż obrzędowy. Małżeństwo ma charakter seryjny z preferencją praw dla
pierwszego związku obrzędowego.
Społeczeństwo Tiwi (Australia)  dziewczynki już w momencie narodzin są oddawane przez ojca
w małżeństwo dorosłemu mężczyz
nie jako dar. Dziewczynka wychowuje się w domu przyszłego
męża. Małżeństwo ma charakter patrylinearny o silnie rosnącej z wiekiem przewadze pozycji
mężczyzny.
Indianie Tlingit (Północno-Zachodnie Wybrzeże Ameryki Północnej)  dużym domem wieloro-
dzinnym zarządza mężczyzna najbliżej spokrewniony z najstarszą kobietą (brat). Każde nowe
małżeństwo zajmuje w domu jedno pomieszczenie. Struktura pokrewieństwa ma charakter matry-
linearny.
Struktury patrylinearne występują zwykle w zbiorowościach ruchliwych, o prostej strukturze spo-
łecznej i ekonomicznej (np. Pigmeje z Afryki Równikowej, Eskimosi, Buszmeni z pustyni Kalahari,
Szoszoni z Wielkiej Kotliny).
Struktury matrylinearne występują zwykle w zbiorowościach osiadłych, o złożonej strukturze spo-
Å‚ecznej, bardziej zaawansowanej technologii i produktywnej gospodarce.
II. STRUKTURY SPOA
ECZNE ZWI
ZANE Z POKREWIEC
STWEM
MATRYLINEARYZM I PATRYLINEARYZM
Istnieją trzy zasady ustalania pokrewieństwa i dziedziczenia w wyniku których powstaje:
·ð struktura lineażowa, jednoliniowa  uznaje siÄ™ zwiÄ…zki krewniacze tylko w jednej linii (a
drugiej linii nie bierze siÄ™ pod uwagÄ™):
ANTROPOLOGIA  CWICZENIA
5
7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
ZJAZD V
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury,
14.11.2009
s. 349-380

ð w linii żeÅ„skiej (matki), np. Trobriandczycy, Indianie Pueblo  dziewczynki dzie-
dziczą wszystko po matce; chłopcy nie mogą niczego dziedziczyć, nawet przedmio-
tów rytualnych, ról czy pozycji obrzędowych, których kobiety nie mogą być właści-
cielkami  wtedy osobą zastępującą matkę jest jej brat, czyli najbliższy męski krew-
ny. Po bracie matki, czyli wuju, chłopak dziedziczy to, czego nie może odziedziczyć
bezpośrednio po matce.
Awunkulat  władza wujowska wynikająca ze związku wuja z siostrzeńcem, wuj
przekazuje siostrzeńcowi wiedzę rytualną, jest jego przewodnikiem, surowym na-
kazodawcÄ….

ð w linii mÄ™skiej (ojca);
·ð struktura rodowa:

ð w linii mÄ™skiej i żeÅ„skiej (zasada pokrewieÅ„stwa obustronnego), np. w kulturze
europejskiej (która ma pewną tendencję do partrylinearyzmu  żona przejmuje na-
zwisko męża).
PRZYPADEK MATRYLINEARNEJ STRUKTURY INDIAN HOPI
System pokrewieństwa u Indian Hopi nie wiąże się z podziałem na pokolenia. Zasada podziału na
pokolenia obowiązuje przy obliczaniu pokrewieństwa od siostry ojca. Podstawą klasyfikowania
krewnych i powinowatych są raczej linie pionowe (rodowe) niż poziome (pokoleniowe).
Jednostką społeczną większą od lineażu jest klan, do którego należy się przez matkę. Każdy jest
spokrewniony ze wszystkimi jego członkami. Zespół współdziałających ze sobą klanów to fratria.
Do swojego klanu czy fratrii można kogoś  zaadoptować , np. za zasługi, w dowód wdzięczności.
Pojęcie ojca często rozszerza się na wodza wioski i kapłanów, również świat przyrody jest opisy-
wany w kategoriach pokrewieństwa, np. słonce jest nazywane ojcem.
Jednostką o charakterze terytorialnym prowadzącą wspólne gospodarstwo domowe jest tzw. gru-
pa domowa  małżonkowie, ich dzieci z małżonkami i swoimi dziećmi. W społeczeństwach matry-
linearnych mężowie po ślubie wprowadzają się do domów żon (domy są własnością kobiet).
MAA
ŻEC
STWO PREFERENCYJNE I NAKAZOWE W KONCEPCJI LEVI-STRAUSSA
Zgodnie z tą koncepcją małżeństwo jest jednym z podstawowych elementów wymiany społecznej,
mającej na celu utrzymanie równowagi w zbiorowości. Wymiana jest regulowana przez system
zasad i norm. Wymiana ta zachodzi między dwiema grupami mężczyzn, kobieta jest przedmiotem
wymiany.
Małżeństwa preferencyjne  te, które są dobrze widziane.
Małżeństwa preskrypcyjne  nakazowe.
ANTROPOLOGIA  CWICZENIA
6
7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
ZJAZD V
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury,
14.11.2009
s. 349-380
W zbiorowości patrylinearnej kobieta przechodzi do grupy swego męża. Strata ta wyrównuje się,
gdy córka tej kobiety zawrze małżeństwo z mężczyzną z grupy swej matki.
W patrylinearnej strukturze pokrewieństwa siostrzeńcy danego mężczyzny należą do innej grupy
egzogamicznej niż jego córki. dlatego też małżeństwo dzieci brata i siostry jest dopuszczalne, a
małżeństwo dzieci dwóch sióstr lub dwóch braci nie jest. W strukturze patrylinearnej siostry po-
ślubiają mężczyzn z przeciwnej grupy i do niej przechodzą. Ich dzieci należą więc do tej samej
grupy. Małżeństwo dzieci sióstr nie jest więc możliwe.
ANTROPOLOGIA  CWICZENIA
7