OCENA ZAWARTOŚCI CHLORKÓW
I TWARDOŚCI WODY RÓŻNEGO POCHODZENIA
W ASPEKCIE JEJ PRZYDATNOÅšCI DLA
POTRZEB PRZEMYSA
U SPOŻYWCZEGO
CHEMIA ŻYWNOŚCI
II ROK WNoŻiŻ
STUDIA NIESTACJONARNE
Autorzy opracowania:
dr inż. Dorota Piasecka-Kwiatkowska
dr inż. Bożena Stasińska
dr inż. Magdalena Zielińska-Dawidziak
Poznań 2008
Woda jest jednym z najważniejszych składników środowiska, w którym żyje człowiek.
Stanowi główny składnik ilościowy pożywienia, jest także niezbędnym czynnikiem
umożliwiającym przebieg wszystkich procesów życiowych. Z wodą człowiek pobiera
niektóre składniki mineralne, potrzebne do normalnego rozwoju organizmu, np. jod czy fluor.
Niedobór tych składników w wodzie może powodować zaburzenia w funkcjonowaniu
organizmu. Zanieczyszczenia wody związkami szkodliwymi, np. niektórymi metalami
ciężkimi może być przyczyną wielu chorób.
Najważniejszym parametrem określającym skład chemiczny wody jest twardość.
TWARDOÅšCI
WODY NAZYWA SI
WA
AŚCIWOŚĆ WODY, POLEGAJ
C
NA
ZUŻYWANIU PEWNYCH ILOŚCI MYDA
A BEZ WYTWARZANIA PIANY. POWODUJ
J

ROZPUSZCZONE W WODZIE SOLE WAPNIA I MAGNEZU. WYST
PUJ
ONE B
Dy
TO JAKO
WODOROW
GLANY Ca(HCO3)2 i Mg(HCO3)2, B
Dy
TEÅ» JAKO CHLORKI, SIARCZANY,
AZOTANY I KRZEMIANY WAPNIA I MAGNEZU.
TWARDOŚĆ PRZEMIJAJ
CA (węglanowa) spowodowana jest obecnością w wodzie
wodorowęglanów, które podczas gotowania przechodzą w obojętne, nierozpuszczalne
węglany.
TWARDOŚĆ STAA

(niewęglanowa) wywołują pozostałe po zagotowaniu wody siarczany,
chlorki, azotany i krzemiany wapnia i magnezu.
TWARDOŚĆ OGÓLNA WODY = TWARDOŚĆ STALA + TWARDOŚĆ PRZEMIJAJ
CA
Twardość wody wyrażana jest w różnych jednostkach:
stopnie twardości - w krajach UE powszechnie przyjmuje się, że miarą twardości
wody jest stopieÅ„ niemiecki. l°n odpowiada 10 mg CaO w l dm3 wody.
miligramorównowaz
niki wapnia i magnezu w l dm3 wody (mval/ dm3)
ppm - obowiÄ…zujÄ…ca w Ameryce, odpowiada liczbie l mg CaCO3 w l dm3 wody; jest to
jednostka umowna.
Wszystkie wody naturalne zawierają większe lub mniejsze ilości chlorków. Chlorki
zawarte w wodzie mogą pochodzić z gruntu, z pokładów naturalnych soli oraz
zanieczyszczeń ściekami lub różnymi odpadkami pochodzenia zwierzęcego.
Chlorki pochodzące z gruntu niezanieczyszczonego lub pokładów soli, których ilość
w wodzie jest dla danego terenu i pokładu wodonośnego stała, nazywamy chlorkami
2
normalnymi. Wyraz
ne odchylenia od normalnych świadczą o dopływie wody z innych
pokładów lub o dopływie ścieków. Zazwyczaj w przypadku zanieczyszczenia chlorkom
towarzyszą znaczne ilości związków azotowych.
W wodzie chlorki występują w postaci jonów pochodzących z dysocjacji najczęściej
występującego w wodzie chlorku sodowego, chlorku potasowego i chlorku wapnia.
Według wymagań sanitarno-higienicznych zawartość chlorków w wodzie do picia nie
powinna przekraczać 250 mg/dm3.
Oznaczanie chlorków oparte jest na metodach strąceniowych. W surowcach
i produktach spożywczych określa się ich zawartość wagowo lub objętościowo metodami
argentometrycznymi:
metodą Mohra (bezpośrednią) w produktach, których roztwory są bezbarwne lub jasno
zabarwione, np. woda, sok jabłkowy, truskawkowy, a także w mleku i jego przetworach
oraz w pieczywie.
metodą Volharda (pośrednią) w produktach zawierających barwniki antycyjanowe.
WYBRANE WSKAy
NIKI JAKOÅšCI WODY
W PRZEMYŚLE SPOŻYWCZYM
Podstawą systemu kontroli jakości wody jest ustalenie najwyższych dopuszczalnych
stężeń (NDS) dla wybranych wskaz
ników. W Polsce warunki, jakim powinna odpowiadać
woda do picia i na potrzeby gospodarcze, określone są w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia
z dnia 13 marca 2007 roku. Zgodnie z tym rozporządzeniem woda nie powinna zawierać
substancji szkodliwych dla zdrowia lub wskazujÄ…cych na jej zanieczyszczenie, ani
składników wpływających ujemnie na jej smak, zapach lub barwę oraz powodujących
zmętnienie. Z uwagi na to, że praktycznie każda woda zawiera pewne ilości substancji
niepożądanych, w rozporządzeniu podano szczegółowo ich najwyższe dopuszczalne
zawartości (Tabela 1). Rozporządzenia tego nie stosuje się do naturalnych wód mineralnych,
wód z
ródlanych, wód stołowych oraz wód leczniczych dla których wymagania określają
odrębne przepisy opisane w Ustawie z dnia 25 sierpnia 2006 roku o bezpieczeństwie
żywności i żywienia. Zgodnie z tym Rozporządzeniem naturalna woda mineralna oznacza
wodę podziemną wydobywaną otworami naturalnymi lub wierconymi, różniąca się od wody
3
przeznaczonej do spożycia przez ludzi pierwotną czystością pod względem chemicznym
i mikrobiologicznym oraz charakterystycznym stabilnym składem mineralnym, a także
właściwościami mającymi znaczenie fizjologiczne, powodującymi korzystne oddziaływanie
na zdrowie. Raz do roku w Dzienniku Urzędowym Ministra Zdrowia Główny Inspektor
Sanitarny podaje wykaz wód uznanych jako naturalne wody mineralne wraz z zawartością
charakterystycznych składników mineralnych w litrze wody. Jednocześnie przekazuje
każdorazowo Komisji Europejskiej informację o uznaniu lub uchyleniu uznania wody, jako
naturalnej wody mineralnej. Oznakowania wód przeznaczonych do spożycia przez ludzi,
niebędących naturalnymi wodami mineralnymi, nie może wprowadzać konsumenta w błąd
informacjami, które sugerowałyby, że woda ta jest naturalną wodą mineralną,
w szczególności nie może zawierać oznaczenia  naturalna woda mineralna .
Naturalna woda z
ródlana oznacza wodę podziemną wydobywaną otworami naturalnymi
lub wierconymi, pierwotnie czystą pod względem chemicznym i mikrobiologicznym,
nieróżniącą się właściwościami i składem mineralnym od wody przeznaczonej do spożycia
przez ludzi, określonymi w przepisach ustawy z dnia 7 czerwca 2001 o zbiorowym
zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzeniu ścieków.
Woda stołowa oznacza wodę z
ródlaną, do której dodano naturalną wodę mineralną lub sole
mineralne zawierające co najmniej jeden składnik mający znaczenie fizjologiczne, taki jak:
sód, manez, wapń, chlorki, siarczany, wodorowęglany, węglany.
4
Tabela 1
Niektóre wybrane warunki organoleptyczne i fizyko-chemiczne jakim powinna odpowiadać woda do picia i na
potrzeby gospodarcze (zgodnie z rozporzÄ…dzeniem Ministra Zdrowia z dnia 13 marca 2007 roku).
Wskaz
nik Jednostka Najwyższa dopuszczalna zawartość lub
Nazwa substancji miary przedział
Organoleptyczne:
Barwa mg/dm3 15
Odczyn pH 6,5-9,5
Mętność NTU 1
Twardość (CaCO3) mg/dm3 60-500
naturalny, akceptowalny nieuciążliwy zapach
Zapach -
chloru
Zawiesiny, organizmy wodne martwe i
niewidoczne w szklanych naczyniach
żywe, plamy oleju itp.
Chemiczne:
Amonowy jon (NH4+) mg/dm3 0,5
Arsen (As) mg/dm3 0,01
Azotany (NO3-) mg/dm3 50
Azotyny (NO2-) mg/dm3 0,5
Bromiany mg/dm3 0,025
Chlorki (Cl) mg/dm3 250
Chlor wolny (Cl2) mg/dm3 0,3
Chrom (Cr) mg/dm3 0,05
Cyjanki wolne (CN-) mg/dm3 0,05
Fluorki (F-) mg/dm3 1,5
Formaldehyd µg/dm3 50
Glin (Al) mg/dm3 0,2
Kadm (Cd) µg/dm3 5
Mangan (Mn) mg/dm3 0,05
Miedz
(Cu) mg/dm3 2
Nikiel (Ni) mg/dm3 0,02
Ołów (Pb) mg/dm3 0,025
Rtęć (Hg) mg/dm3 0,001
Selen (Se) mg/dm3 0,01
Siarczany (SO4) mg/dm3 250
Sód (Na) mg/dm3 200
Srebro (Ag) mg/dm3 0,01
Żelazo (Fe) mg/dm3 0,2
Suma wielopierścieniowych
µg/dm3 0,1
węglowodorów aromatycznych
Suma pestycydów µg/dm3 0,5
5
WODA W PRZEMYŚLE SPOŻYWCZYM
Woda używana w przemyśle spożywczym musi odpowiadać wymaganiom stawianym
dobrej wodzie do picia. Wymagania te zależą od przerobu i rodzaju otrzymywanego produktu
oraz celu, jakiemu ma służyć. Inne wymagania stawiane są zatem wodzie używanej
bezpośrednio do przerobu, inne natomiast używanej do mycia, zasilania kotłów, urządzeń
chłodniczych itp.
WODA UŻYWANA DO CELÓW POŚREDNICH
WODA KOTA
OWA
Woda kotłowa powinna charakteryzować się:
" jak najmniejszą skłonnością do tworzenia kamienia kotłowego i mułu
" nie powinna działać korodująco na ściany kotła
" nie powinna być z
ródłem zanieczyszczenia pary.
WODA DO MYCIA NACZYC
I POMIESZCZEC

Woda używana do mycia naczyń i pomieszczeń powinna być bezbarwna,
przezroczysta, bez obcych zapachów, nie zawierać związków szkodliwych dla zdrowia (ołów,
arsen itp.), jak również związków, które mogłyby wpłynąć na zmianę i pogorszenie się
właściwości produkowanych wyrobów. Woda ta musi być kontrolowana pod względem
mikrobiologicznym.
WODA UŻYWANA DO CELÓW BEZPOŚREDNICH
PRZEMYSA
KROCHMALNICZY
W przemyśle krochmalniczym woda jest używana do ekstrakcji skrobi z miazgi
ziemniaczanej, w tzw. procesie ekstrahowania i rafinacji krochmalu. Duże znaczenie ma
wtedy twardość przemijająca. Stwierdzono bowiem, że woda o dużej twardości przemijającej
wpływa na lepkość kleików skrobiowych uzyskiwanych z krochmalu. Obecność żelaza w tej
wodzie powoduje ciemne zabarwienie krochmalu.
6
Tabela 2. Normy dla wody stosowanej w produkcji krochmalu
Twardość przemijajÄ…ca 3°-4°n.
Twardość ogólna 9°-12° n.
Fe 1-1,5 mg/dm3
SO3(H2SO4) 60 mg/dm3
Cl- 60 mg/dm3
NH3 0 mg/dm3
N2O3 0 mg/dm3
N2O5 0 mg/dm3
H2S 0 mg/dm3
Utlenialność 10 mg KMnO4/dm3
Sucha pozostałość po odparowaniu wody 400-600 mg/dm3
PRZEMYSA
CUKROWNICZY
Jakość wody używanej do celów bezpośrednich ma również w tym przemyśle duże
znaczenie, zarówno dla prawidłowego przebiegu samego procesu, jak i dla jakości cukru.
Zanieczyszczenia wody substancjami organicznymi może doprowadzić do rozwoju
w dyfuzorach znacznych ilości mikroorganizmów, wpływających niekorzystnie na przebieg
procesu dyfuzji (tworzą inwert, substancje śluzowate, gumy alkohol, CO2, metan, wodór
itp.). Natomiast zbyt duża ilość substancji mineralnych utrudnia proces gotowania soku,
krystalizację cukru oraz zwiększa ilość soli mineralnych w gotowym produkcie. Woda
w cukrownictwie powinna być miękka. Większa zawartość soli potasowych i sodowych oraz
azotanów utrudnia krystalizację cukru, a siarczany utrudniają proces rafinacji. Sole żelaza
i manganu zwiększają zawartość soli mineralnych w cukrze oraz jego ciemne zabarwienie.
PRZEMYSA
SA
ODOWNICZY
Woda używana do procesów słodowania zarówno w gorzelnictwie, jak i browarnictwie
powinna odpowiadać cechom dobrej wody do picia. Do zalewania ziarna jest pożądana woda
o znacznej twardości węglanowej. Obecność wodorowęglanów powstrzymuje proces
ekstrakcji substancji barwnych ziarna, natomiast obecność jonów wapnia sprzyja kiełkowaniu
ziarna. Wysoce szkodliwe są większe ilości żelaza (5-10 mg/dm3), które wytrąca się z wody
w postaci wodorotlenku żelaza, który z kolei adsorbuje się na powierzchni ziarna, powodując
ciemnienie wyprodukowanego z niego słodu. Połączenie żelaza z garbnikami słodu nadaje
piwu cierpki smak, zmienia jego barwÄ™ i powoduje zaburzenia procesu fermentacji.
7
PRZEMYSA
GORZELNICZY
Woda stosowana w przemyśle gorzelniczym powinna być przezroczysta, bezbarwna,
bezwonna, dobra w smaku, nie powinna dawać osadów ani zawierać zawiesin,
zanieczyszczeń organicznych i drobnoustrojów. Woda do przygotowania drożdży powinna
zawierać wszystkie składniki mineralne, potrzebne do prawidłowego rozwoju drożdży. Do
składników tych należą Ca, K, Mg oraz w małych ilościach Fe, Mn. Brak w wodzie choćby
jednego z wymienionych składników powoduje niekorzystne zmiany w rozwoju komórek
drożdżowych.
Miękka woda powoduje degenerację drożdży. Niewskazana jest również duża
zawartość CaSO4, gdyż utrudnia on w pewnym stopniu proces scukrzania skrobi
i fermentacji alkoholowej.
Tabela 3. Norma dla wody stosowanej w gorzelnictwie
Twardość ogólna 16°n.
Cl- 30 mg/dm3
SO3 (H2SO4) 80 mg/dm3
Fe 15 mg/dm3
NH3 Åšlady
N2O3 0 mg/dm3
N2O5 30 mg/dm3
H2S 0 mg/dm3
Utlenialność 10mg KMnO4/dm3
Sucha pozostaÅ‚ość (110°C) po odparowaniu 500-600 mg/dm3
PRZEMYSA
BROWARNICZY
W produkcji piwa woda ma podstawowe znaczenie, gdyż jest głównym jego
składnikiem. Wartość smakowa piwa zależy w dużej mierze od składu chemicznego użytej
wody. Woda używana w tym przemyśle powinna charakteryzować się średnią twardością.
Duże znaczenie mają węglany i siarczany zawarte w wodzie oraz ich wzajemny stosunek do
siebie. Zwiększona zawartość dwuwęglanów obniża kwasowość brzeczki. Obecność
w wodzie siarczanu wapnia wpływa na podniesienie kwasowości brzeczki i zacieru, dlatego
zawartość węglanów i siarczanów w użytej wodzie powinna być mała. Bardzo niepożądanym
składnikiem wody jest żelazo. Większe jego ilości (powyżej 5 mg/dm3) powodują zaburzenia
8
w fermentacji brzeczki oraz przyczyniają się do pogorszenia właściwości organoleptycznych
piwa. Obecność natomiast chlorku sodowego sprzyja klarowaniu się piwa oraz nadaje
gotowemu produktowi Å‚agodny smak ( zaokrÄ…gla" smak piwa).
W czasach, gdy metody korekty jakości wody, jakie są dziś do dyspozycji, nie były
jeszcze znane, woda warunkowała powstanie określonego typu piwa. Tak powstały słynne,
znane dziÅ› typy piwa jasnego i monachijskiego dolnej fermentacji. Cechy charakterystyczne
wód, na bazie których te piwa powstały, różnią się nieraz bardzo istotnie. Wody
w Monachium, Londynie czy Dublinie cechuje wysokie stężenie soli głównie węglanów
i z tego powodu najlepiej nadają się do produkcji piw ciemnych o pełnym słodkawym
smaku. Węglany dobrze neutralizują duży wzrost kwasowości, jaki występuje przy
zacieraniu słodów ciemnych. Natomiast woda dortmundzka zawiera zarówno węglany, jak i
siarczany neutralizujące się pod względem kwasowo-zasadowym, co sprzyja produkcji piw
jasnych mocnych. Całkiem inna jest woda w Burton on Trent w Anglii. Zawiera ona bardzo
dużo siarczanu wapnia i świetnie nadaje się do produkcji mocnych, pełnych piw jasnych
Bass ale.
Tabela 4. Norma dla wody do produkcji piwa
pH 7,0-8,0
Twardość ogólna bez konkretnego limitu
Ca 250 mg/dm3
Mg 22 mg/dm3
Fe < 0,1 mg/dm3
Mn < 0,05 mg/dm3
NH4 0,5 optymalnie 0,05 mg/dm3
NO2- 0,1 mg/dm3
NO3- 11,4 optymalnie < 5,7 mg/dm3
Cl- < 250 mg/dm3
Siarczany < 240 optymalnie 150 mg/dm3
PRZEMYSA
DROŻDŻOWY
Woda używana do produkcji drożdży powinna mieć właściwości dobrej wody do picia.
Ponieważ drożdże czerpią z wody potrzebne im do rozwoju sole mineralne, woda powinna
zawierać wszystkie kationy niezbędne do prawidłowego ich wzrostu. Kationy te powinny być
9
w takim stężeniu, aby zapewniały drożdżom optymalne warunki wzrostu. Zawartość żelaza
i manganu nie powinna przekraczać 5 mg/dm3. Ponadto woda nie powinna mieć
zanieczyszczeń organicznych i produktów ich rozpadu. Utlenialność wody nie powinna być
większa niż 0,5 g tlenu na 100 dm3.
PRZEMYSA
ZBOŻOWY I PIEKARSKI
Woda używana w przemyśle zbożowym powinna odpowiadać warunkom dobrej wody
do picia. Woda do zwilżania i mycia ziarna powinna być wolna od bakterii. Do wyrobu ciasta
musi mieć odpowiedniÄ… twardość (12 - 18°n.) ze wzglÄ™du na korzystny wpÅ‚yw soli wapnia na
tworzenie siÄ™ elastycznego glutenu.
PRZEMYSA
MLECZARSKI
Mleczarnie używają do celów bezpośrednich dużych ilości wody. Surowiec tego
przemysłu jest szczególnie podatny na zakażenie bakteriami, dlatego też woda nie może
wykazywać zanieczyszczeń typu bakteryjnego.
Do wyrobu masła nie należy używać wody o zbyt dużej zawartości soli magnezowych,
gdyż nadają one masłu nieprzyjemny, gorzkawy smak. Zawartość tlenku magnezu nie
powinna przekraczać 40 mg/dm3. Wysoce niepożądane są zanieczyszczenia wody solami
żelaza. Nawet małe ilości żelaza nadają masłu specyficzny posmak, a oprócz tego
przyspieszają katalityczne procesy utleniania tłuszczów.
PRZEMYSA
OWOCOWO-WARZYWNY
Woda używana w tym przemyśle powinna mieć właściwości dobrej wody do picia.
W wodzie o twardoÅ›ci powyżej 16°n. nasiona strÄ…czkowe nie miÄ™knÄ… przy gotowaniu.
Wysoka twardość węglanowa jest szkodliwa, gdyż wpływa ujemnie na kolor warzyw i
owoców. Żelazo i mangan powodują zmianę koloru jasnych konserw warzywnych na szary
lub rdzawy. Poza tym żelazo katalizuje utlenianie witaminy C. Również wyższa zawartość
azotanów (III i V) może stać się powodem zmiany koloru konserw.
10
CEL ĆWICZENIA
Ocena zawartości chlorków, twardości i pH wody różnego pochodzenia
oraz wskazanie możliwości jej zastosowania w wybranych branżach
przemysłu spożywczego
WYKONANIE ĆWICZENIA
1. SPRAWDZANIE KWASOWOÅšCI
Do zlewki pobrać około 50 cm3 badanej wody, następnie zanurzyć elektrodę pehametru
i odczytać wynik. Przed kolejnym pomiarem dokładnie osuszyć elektrodę przy pomocy
bibuły filtracyjnej.
2. SPRAWDZANIE OBECNOŚCI CHLORKÓW
Do probówki pobrać 5 cm3 badanej wody, zakwasić kwasem azotowym (l kropla)
i dodawać kroplami 10 %-owy roztwór azotanu srebra. W razie obecności chlorków pojawia
się białe zmętnienie lub biały, serowaty osad chlorku srebra. Reakcja ma następujący
przebieg:
Cl Å» + Ag+ AgCl
3. OZNACZANIE ZAWARTOŚCI CHLORKÓW METOD
MOHRA
Zasada oznaczenia
Azotan (V) srebra z jonami chlorkowymi (ClÅ» ) strÄ…ca trudno rozpuszczalny w wodzie
chlorek srebra. W roztworze obojętnym w obecności chromianu (VI) potasowego chlorki
początkowo strącają się jako AgCl i gdy zostaną całkowicie wytrącone, dalsze dodawanie
azotanu srebra powoduje powstawanie czerwonego osadu chromianu srebra (Ag2CrO4), przy
czym powstaje brunatne zabarwienie roztworu. Zmiana zabarwienia roztworu wskutek
powstawania chromianu srebra świadczy o zakończonym miareczkowaniu. Siarkowodór,
siarczki, siarczany i fosforany przeszkadzajÄ… w oznaczeniu.
Ag+ + ClÅ» AgCl
2Ag+ + CrO4 Ag2CrO4
11
Odczynniki:
" roztwór 10%-owy chromianu (VI) potasowego.
" roztwór 0,lM AgNO3.
WYKONANIE OZNACZENIA
Do 100 cm3 wody w kolbie stożkowej dodać l cm3 10%-owego roztworu K2CrO4 jako
wskaz
nika i miareczkować 0,1 M roztworem AgNO3. Koniec miareczkowania poznaje się
po wystÄ…pieniu brunatno-czerwonego zabarwienia roztworu.
OBLICZANIE WYNIKU:
Zawartość jonów chlorkowych w wodzie oblicza się według wzoru:
X= a ×
× MCI
×
×
gdzie:
X  zawartość jonów chlorkowych w wodzie (mg/dm3)
a - ilość 0,1 M AgNO3 zużyta do miareczkowania próbki (cm3)
MCl - masa molowa Cl = 35,46
4. OZNACZANIE TWARDOŚCI OGÓLNEJ WODY z UŻYCIEM WERSENIANU SODU
Zasada oznaczenia
Jony wapnia i magnezu tworzą trwałe, barwne kompleksy z kwasem wersenowym (sól
disodowa kwasu etylenodiaminotetraoctowego). Jako wskaz
nika używa się czerni
eriochromowej ET, która przy pH ok.10 daje z jonami wapnia i magnezu nietrwałe
kompleksy o barwie fioletowej. Kompleksy z czernią rozkładają się w czasie
miareczkowania kwasem wersenowym, przy czym wapń reaguje przed magnezem.
Odczynniki:
" bufor amoniakalny o pH 10
" wersenian disodowy: 6,65 g C10H14N2Na 2O8×2H2O / l dm3 H2O
" roztwór nasycony czerni eriochromowej ET w alkoholu etylowym
12
WYKONANIE OZNACZENIA
Do 100 cm3 wody dodać l cm3 buforu amoniakalnego oraz 5 kropli czerni
eriochromowej i natychmiast rozpocząć miareczkowanie roztworem wersenianu sodu.
Z chwilą pojawienia się niebiesko-fioletowego zabarwienia wersenian dodawać powoli
kroplami, energicznie mieszając, aż do zmiany barwy na niebieską. Zmiana zabarwienia
z fioletowego na niebieskie świadczy o zakończeniu reakcji.
OBLICZANIE WYNIKU
Twardość ogólną (To), w stopniach twardości, oblicza się według wzoru:
a × × 1000
× 0,1 ×
× ×
× ×
To =
v
gdzie:
a  ilość roztworu wersenianu sodu (w cm3)
v  ilość próbki wody zużyta do oznaczenia ( w cm3)
0,1  współczynnik przeliczeniowy (1cm3 wersenianu sodu odpowiada 0,1o twardości).
13