MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Mariusz Pyrka
Paweł Pirosz
Realizowanie projektu scenograficznego
313[04].Z1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr inż. Tomasz Ciszewski
dr inż. Mieczysław Kornaszewski
Opracowanie redakcyjne:
Piotr Stępień
Konsultacja:
dr inż. Janusz Figurski
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 313[04].Z1.03.
Realizowanie projektu scenograficznego w modułowym programie nauczania dla zawodu
technik urządzeń audiowizualnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Dobieranie, instalowanie i obsługa reflektorów dekoracyjnych, reflektorów
PAR, reflektorów teatralnych, laserów, zmieniaczy kolorów 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 12
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Dobieranie, instalowanie i obsługiwanie sterowników analogowych,
sterowników DMX 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 19
4.2.3. Ćwiczenia 19
4.2.4. Sprawdzian postępów 20
4.3. Dobieranie, instalowanie i obsługiwanie końcówek mocy głośników,
rozdzielaczy sygnału, korektorów graficznych, mikserów 21
4.3.1. Materiał nauczania 21
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 29
4.3.3. Ćwiczenia 30
4.3.4. Sprawdzian postępów 31
4.4. Dobieranie, instalowanie i obsługiwanie mikrofonów, słuchawek,
odtwarzaczy płyt 32
4.4.1. Materiał nauczania 32
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 36
4.4.3. Ćwiczenia 36
4.4.4. Sprawdzian postępów 37
4.5. Dobieranie i instalowanie przewodów zasilających i sygnałowych 38
4.5.1. Materiał nauczania 38
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 41
4.5.3. Ćwiczenia 41
4.5.4. Sprawdzian postępów 42
4.6. Dobieranie, instalowanie i obsługa efektów technicznych, projekcje wideo 43
4.6.1. Materiał nauczania 43
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 47
4.6.3. Ćwiczenia 47
4.6.4. Sprawdzian postępów 49
5. Załącznik do ćwiczeń 50
6. Sprawdzian osiągnięć 66
7. Literatura 71
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w ukształtowaniu umiejętności przy realizacji projektu
scenograficznego.
W poradniku znajdziesz:
wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
materiał nauczania  wiadomości teoretyczne, które są niezbędne, aby przygotować się do
realizacji zaplanowanych ćwiczeń,
zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już jesteś przygotowany do wykonywania
ćwiczeń,
ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności zawarte w tej jednostce modułowej jako cele kształcenia,
sprawdziany postępów, czyli zestawy pytań, na które należy odpowiedzieć dla
samooceny,
sprawdzian osiągnięć  przykładowy zestaw zadań; pozytywny wynik testu potwierdzi, że
dobrze pracowałeś na zajęciach i ukształtowałeś umiejętności z zakresu tej jednostki
modułowej,
literaturę uzupełniającą, do której należy sięgać dla pogłębienia wiedzy.
Ćwiczenia praktyczne opierają się na scenariuszu spektaklu  Jacek Malczewski  Książę
Niezłomny . Są one tak dobrane, abyś po ich wykonaniu umiał zrealizować pełny projekt
sceniczny.
Przed przystąpieniem do wykonywania ćwiczeń zapoznaj się z pytaniami
sprawdzającymi, które pozwolą Ci ocenić stan Twojej wiedzy, potrzebnej do wykonania
ćwiczeń.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po wykonaniu ćwiczeń sprawdz
poziom swoich postępów rozwiązując test zamieszczony
po ćwiczeniach.
Poznanie przez Ciebie wiadomości i umiejętności z zakresu realizacji projektu
scenicznego będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę do przeprowadzenia sprawdzianu
poziomu przyswojonych wiadomości i nabytych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży
się zestawem pytań zawierających różnego rodzaju zadania.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
Podczas zajęć musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy instrukcji przeciwpożarowych i ochrony środowiska, wynikających z rodzaju
wykonywanych zadań. Przepisy te poznasz w czasie trwania zajęć.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
313[04].Z1
Praca z urzÄ…dzeniami
audiowizualnymi
313[04].Z1.01
Organizowanie stanowiska
pracy
313[04].Z1.02
Dobieranie urządzeń
audiowizualnych do realizacji
projektu scenograficznego
313[04].Z1.03
Realizowanie projektu
scenograficznego
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej  Realizowanie projektu
scenograficznego powinieneś umieć:
- rozpoznać podstawowe style i konwencje spotykane w sztuce audiowizualnej na planach
gry scenicznej w teatrze, filmie i telewizji oraz studio słuchawkowym,
- zastosować posiadane wiadomości o stylach i konwencjach przy realizacji efektów
technicznych,
- określić podstawowe pojęcia z dziedziny elektroakustyki,
- zastosować dostępne metody poprawy efektu dz
więkowego, określić podstawowe pojęcia
techniki świetlnej, techniki oświetleniowej, wybrane zagadnienia z techniki świetlnej
i fotometrii,
- rozpoznać problemy fizjologii widzenia, urządzeń oświetlenia wnętrz, oświetlenia
zewnętrznego, iluminacyjnego,
- zastosować w praktyce miernictwo promieniowania optycznego,
- zastosować wspomaganie komputerowe w technice świetlnej,
- zastosować różne rodzaje z
ródeł światła: dekoracyjne, reflektory PAR, stroboskopy,
reflektory teatralne, lasery, Reflektory UV, zmieniacze kolorów,
- zastosować z
ródła efektów, takich jak: dym (mgła), bańki mydlane, śnieg, hazer,
- zastosować niezbędne do realizacji projektu urządzenia elektroakustyczne,
- zastosować przewody audio, przewody DMX, przewody głośnikowe, przewody
głośniowe, przewody wielostykowe, przewody wielożyłowe,
- zastosować sterowniki, panele włącznikowe, przełączniki cyfrowe, regulatory cyfrowe,
regulatory z wyjściem sieciowym, sterowniki analogowe, sterowniki DMX, sterowniki
skanerów,
- stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej,
przeciwporażeniowej oraz ochrony środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem zasad
postępowania z urządzeniami zasilanymi prądem elektrycznym, obowiązujące podczas
wykonywania prac z urzÄ…dzeniami audiowizualnymi,
- obsługiwać komputer na poziomie podstawowym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku procesu kształcenia uczeń powinien umieć:
- zinterpretować rolę dz
więku, charakteryzacji, kostiumu, dekoracji, oświetlenia,
- zinterpretować pod względem technicznym, artystyczne dyspozycje realizatorów
spektakli audiowizualnych,
- nawiązać współpracę z zespołem realizatorów projektu w zakresie artystycznym,
technicznym i logistycznym,
- dobrać urządzenia do technicznej realizacji wizji scenografa i reżysera widowiska
audiowizualnego,
- dobrać urządzenia zgodnie z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy,
- zastosować nowe rozwiązania urządzeń audiowizualnych i oświetleniowych,
- skorzystać z katalogów podzespołów i urządzeń elektronicznych,
- zorganizować i wyposażyć stanowisko pracy,
- zastosować narzędzia, sprzęt i urządzenia, zgodnie z przeznaczeniem,
- określić szacunkowo ilość potrzebnego materiału np.: przewodu, punktów
oświetleniowych,
- przeprowadzić konserwację narzędzi, urządzeń i sprzętu,
- wykonać instalację zgodnie z wymaganiami bezpieczeństwa i higieny pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Dobieranie, instalowanie i obsługa reflektorów
dekoracyjnych, reflektorów PAR, reflektorów teatralnych,
zmieniaczy kolorów
4.1.1. Materiał nauczania
Scena, jej budowa i rodzaje
Sceną nazywamy przestrzeń przeznaczoną do działań teatralnych i estradowych. Jest to
miejsce, w którym reżyser przy współudziale scenografa, zespołu technicznego,
specjalistycznych urządzeń oraz aktorów kreuje określoną rzeczywistość zgodnie ze
scenariuszem stanowiącym podstawę realizacji każdego przedstawienia teatralnego
i estradowego.
Występują następujące rodzaje scen:
- tradycyjna scena pudełkowa oddzielona od widowni kurtyną, rampą, zwana sceną włoską,
- scena estradowa  otwarta, pozbawiona kurtyny, gdzie przestrzeń do gry znajduje się
pośród widzów; ten rodzaj sceny wywodzi się z teatru elżbietańskiego,
- scena en ronde  okrągła lub czworoboczna, otoczona widzami ze wszystkich stron,
- sceny przenośne służące organizacji koncertów plenerowych w dowolnie wybranych
miejscach miasta. Są to sceny oparte na modułowym systemie przenośnych podestów
scenicznych. Taki system umożliwia błyskawiczny montaż i demontaż sceny o dowolnej,
regulowanej wysokości oraz wytrzymałości. Dzięki uniwersalności i kompatybilności
modułów i elementów uzupełniających możliwe jest budowanie sceny w wielu wariantach,
na przykład z powierzchniami pochylnymi lub stopniowanymi. Podstawą systemu są
podesty wykonane z profili aluminiowych i wodoodpornej płyty antypoślizgowej. Całość
uzupełniają niezbędne akcesoria: uchwyty montażowe, schody, poręcze i elementy
stabilizujÄ…ce.
Klasyczna scena teatralna zbudowana jest według takiego systemu technologicznego,
w którym leży ona na przecięciu ramion krzyża, utworzonego przez dwie kieszenie boczne,
zascenie i widowniÄ™ (rys. 1).
Taka technologia umożliwia wjazd dekoracji zarówno z lewej jak i z prawej kieszeni na
scenę. Podobnie, pełną dekoracje można wprowadzić z zascenia za pomocą specjalnej
platformy nazywanej sceną obrotową. W kieszeniach bocznych znajdują się wózki z napędem
elektrycznym, poruszające się po szynach. Scena jest wyposażona w szereg zapadni
o napędzie hydraulicznym. Dzięki zastosowanemu systemowi mechanizacji istnieje
możliwość przygotowania przed spektaklem trzech kompletnych zestawów dekoracji
i wprowadzenie ich na scenę bez konieczności montażu i demontażu podczas przedstawienia.
Taka szufladowa konstrukcja sceny, z zapadniami, wózkami bocznymi i sceną obrotową,
a także licznymi wyciągami, stwarza olbrzymie możliwości inscenizacyjne. Również
orkiestron (czyli fosa dla orkiestry lub inaczej kanał orkiestrowy) ma możliwość regulacji
wysokości.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Obecnie w nowoczesnych teatrach stosuje się automatykę urządzeń scenicznych. Dzięki
temu można zaprogramować jazdę zapadni, ich ruch, ruch dekoracji.
zascenie
scena
scena
obrotowa kurtyna
główna
tylna
(horyzont)
kieszeń
sceniczna
prawa
kieszeń
kurtyna proscenium
sceniczna
przednia
lewa
kanał
orkiestrowy
(orkiestron)
widownia
Rys.1. Schemat budowy sceny [z
ródło własne]
Ważnym aspektem realizacji przedstawień na scenie jest oświetlenie. W języku
teatralnym większość aparatów oświetleniowych potocznie nazywa się reflektorami. Jednakże
należy mieć świadomość, że jest to w niektórych przypadkach sformułowanie mylne,
ponieważ do grupy reflektorów należy zaliczyć wszystkie oprawy oświetleniowe, w których
jedynym układem optycznym jest odbłyśnik. Projektory są wyposażone dodatkowo
w soczewkę, dzięki której kształtowana jest bryła fotometryczna.
Reflektory dzielimy na kilka podstawowych grup, w zależności od kształtu bryły strumienia
świetlnego, oraz zastosowania:
Reflektory PC
Są najczęściej stosowane w teatrach oraz wszędzie tam gdzie istotne jest precyzyjne
ustawienie oświetlenia poszczególnych elementów dekoracji czy osób. Plama świetlna
wytwarzana przez ten aparat charakteryzuje się dużą równomiernością o miękkich i wyraz
nie
zarysowanych krawędziach. Zmianę szerokości kąta, w którym wysyłany jest strumień
świetlny uzyskuje się poprzez przesuwanie wózka, na którym umieszczone jest z
ródło
światła, względem ogniskowej soczewki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Reflektory F
Spotykane są zarówno w teatrach jak i w studiach telewizyjnych. Wyposażone są
w soczewkę Fresnela (schodkową) służącą do zmiękczania strumienia świetlnego. Reflektory
tego typu na ogół stosowane są do oświetlania, tzw.  zalewania światłem z małych i średnich
odległości planów scenicznych i dekoracji. Plama świetlna jest  miękka , wyraz
nie jaśniejsza
w środku i mniej jasna w miarę zwiększania odległości od środka.
Reflektory profilowe
Pozwalają uzyskać plamę świetlną o idealnie wyraz
nych krawędziach. Posiadają
skomplikowany układ optyczny z odbłyśnikiem elipsoidalnym. Występują w dwóch
wersjach: o stałym i zmiennym kącie świecenia. Dodatkowo do zmiany średnicy plamy
świetlnej stosuje się  Iris  przystawkę, która umożliwia zwężenie kąta, w którym wysyłany
jest strumień świetlny.
a) b) c)
Rys.2. Układ plam świetlnych w reflektorach: a) F, b) PC, c) profilowym [3]
Naświetlacze
Służą do oświetlania dekoracji od dołu, oświetlania dużych planów i  horyzontów .
Cechą charakterystyczną jest szeroki kąt rozsyłu strumienia świetlnego. Kąt ten można
regulować jedynie przy pomocy zewnętrznych osłon. Wśród naświetlaczy istnieje podział ze
względu na kształt bryły fotometrycznej, na aparaty symetryczne i asymetryczne.
Naświetlacz symetryczny Naświetlacz asymetryczny
Rys.3. Kąt rozsyłu strumienia świetlnego w naświetlaczu symetrycznym i asymetrycznym [z
ródło własne]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Reflektory prowadzÄ…ce
Służą do oświetlania osób poruszających się na scenie. Swoim układem optycznym
przypominajÄ… reflektory profilowe.
Reflektory estradowe PAR
To najprostsze a zarazem najtańsze aparaty oświetleniowe. Nie posiadają soczewek,
a cały układ optyczny jest umieszczony w żarówce. Są wykorzystywane głównie do
oświetlania kontrowego. Żarówki dostępne są w wersjach o różnym kącie świecenia.
Wszystkie typy omawianych reflektorów wyposażone są w ramkę umożliwiającą
współpracę z filtrami barwnymi.
Światło boczno-
kontrowe
Światło
Światło
rysujÄ…ce
wypełniające
Rys.4. Schemat trójpunktowego modelu oświetlenia obiektu [z
ródło własne]
Zastosowanie światła na scenie
Światło rysujące (ang. key light) jest głównym światłem na planie i wywiera największy
wpływ na fotografowany czy filmowany obiekt. Jest zazwyczaj najjaśniejsze i najostrzejsze -
w naturze jego odpowiednikiem jest słońce. Wydobywa szczegóły rysunku, określa
przestrzeń i fakturę, a także tworzy cienie. Ustawiane jest najczęściej z lewej bądz
prawej
strony, pod kątem 30-45 stopni do osi kamery oraz dość wysoko, aby cienie rzucane były na
podłogę a nie na ściany czy sufit.
Światło wypełniające (ang. fill light) ma za zadanie złagodzenie działania światła
rysującego. Ustawia się je jak najbliżej osi widzenia kamery. Jest raczej miękkie i mniej
intensywne  takie jakie daje zachmurzony nieboskłon. y
ródłem takiego światła może to być
tzw. soft box czyli reflektor ze specjalnym kloszem z białego materiału, światło odbite od
blendy (ang. reflector) bÄ…dz
przepuszczone przez materiał zmiękczający np. fizelinę lub
zwykłą kalkę techniczną. Światło wypełniające stosuje się do zmniejszania kontrastu,
wydobywania szczegółów w cieniach. Korzystając z blendy można nawet wykorzystać do
tego celu światło rysujące. Światło wypełniające powinno byś ustawiane jak najbliżej osi
kamery, tak aby nie tworzyć niepotrzebnych cieni.
Światło kontrowe (ang. back light) służy do zarysowania konturu obiektu,
wyodrębnienia go z tła i jako takie umieszczane jest za obiektem i zwykle dość blisko
filmowanego obiektu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Ponadto występują też:
Światło efektowe  światło, którego natężenie, rozmiar plamy i położenie pozoruje
pewne zjawiska oświetleniowe, np. światło latarki, świecy, telewizora, błyskawicy itp. Może
ono być widoczne w kadrze lub niewidoczne ale  grające .
Światło sceniczne (ang. practical)  świecący rekwizyt widoczny w kadrze.
Termin  trójpunktowy nie oznacza bynajmniej zastosowania tylko trzech z
ródeł światła.
Wszystkie trzy nazwy określają kierunki oraz funkcje jakie pełnią poszczególne z
ródła.
Światła ustawia się w takiej kolejności jak przedstawiono powyżej czyli najpierw
najmocniejszym światłem ustawia się podstawowy rysunek a następnie dodaje się kolejne
(wypełnienie, kontra).
Oświetlenie kluczowe jest sumą światła rysującego i wypełniającego, czyli świateł
z kierunków przedniobocznych. Stanowi podstawę do wyznaczania optymalnej ekspozycji.
UrzÄ…dzenia efektowe
Ogromny postęp technologii nie ominął przemysłu urządzeń efektowych produkowanych
na potrzeby obiektów widowiskowych. Urządzenia te o zaawansowanej technologii
pozwalajÄ… na wzbogacenie scenografii scenicznej, a nawet w miejsce tradycyjnych dekoracji
umożliwiają wykreowanie oprawy plastycznej sceny.
Do urządzeń efektowych zaliczyć należy ruchome projekcje świetlne realizowane za
pomocą techniki wideo, całą gamę inteligentnych skanerów i reflektorów tzw. ruchomych
głów, lasery, lampy stroboskopowe i ultrafioletowe, specjalne urządzenia wytwarzające dym,
mgłę i śnieg, efekty pirotechniczne. Znajdują tu zastosowanie materiały inscenizacyjne takie
jak tiule bezszwowe, ekrany do projekcji przedniej i tylnej, folie lustrzane.
Programowanie parametrów urządzeń efektowych, tworzenie i odtwarzanie scen
z użyciem urządzeń efektowych odbywa się sygnałem cyfrowym DMX na nowoczesnych
pulpitach sterowniczych.
Zmieniacze kolorów (filtry, diody LED)
Występujący często problem z zakolorowaniem światła pochodzącego z reflektora PC,
Fresnel, PAR czy reflektora prowadzącego rozwiązywany był do tej pory w następujący
sposób: aluminiowa ramka z włożonym doń filtrem świetlnym była sposobem
uniemożliwiającym zmianę barwy światła podczas spektaklu. Zmieniacze kolorów pozwalają
uzyskać interesujący nas kolor światła pochodzącego z reflektora. Urządzenia te znakomicie
nadają się do wszelkiego rodzaju studiów, TV, teatrów, estrady, gdzie wymagana jest
kontrola barwy światła o wysokim natężeniu. Zastosowanie wiatraków chłodzących pozwala
na używanie zmieniaczy nawet do lamp o mocy do 10kW. Standard DMX stosowany do
komunikowania się z urządzeniem pozwala na wybór jednego z palety nawet 30 kolorów.
Dobór dostępnych kolorów polega na stworzeniu rolki z filtrów różnego koloru według
instrukcji, bÄ…dz
zaopatrzeniu się w przygotowane rolki filtrów. Polecane są tu filtry
wysokotemperaturowe zapewniające stabilną pracę urządzenia dzięki specjalnym materiałom
z których są produkowane i posiadają certyfikat Polskiego Centrum Naukowo-Badawczego
Ochrony Przeciwpożarowej zaświadczający, iż należą one do materiału trudnozapalnego wg
normy PB/BM/1.
Obserwując aktualne trendy w oświetleniu efektowym zauważamy, że coraz częściej
wykorzystywane są diody LED. Producenci opraw oświetleniowych szybko zorientowali się,
że na bazie zjawiska elektroluminescencji można skonstruować oprawy oświetleniowe,
których możliwości byłyby rewolucyjne względem dotychczas stosowanych.
Zjawisko elektroluminescencji zostało po raz pierwszy zaobserwowane
i udokumentowane przez Henry ego Josepha Rounda w roku 1907. PierwszÄ… diodÄ™ emitujÄ…cÄ…
światło czerwone zdołano wytworzyć dopiero w roku 1962. Następnie po 6 latach laboratoria
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
opuściła dioda zielona. Rok 1992 przyniósł kolejny wynalazek  diodę niebieską. I dopiero
w tym momencie uzyskano możliwość wytworzenia dowolnej barwy światła poprzez
wymieszanie w odpowiednich dla powstania tej barwy proporcjach światła pochodzącego z
trzech emiterów: R (czerwony), G (zielony) i B (niebieski). Na rysunku 5 przedstawiono
reflektor z zastosowaniem diod LED  IMG Stage Line PARL-36/SW.
Mieszanie barw światła to nie jedyna zaleta opraw opartych na diodach LED. To miedzy
innymi:
- wyjątkowo długa żywotność określana przez producentów od 50000 do 100000 godzin,
- wyjątkowe nasycenie kolorów bez strat światła na filtrach,
- brak promieniowania UV w strumieniu świetlnym,
- wysoka efektywność przy świetle barwnym, co daje oszczędności energii elektrycznej,
- niski poziom wydzielanego ciepła,
- zasilanie niskim napięciem,
- łatwa obsługa i bieżąca eksploatacja.
Rys.5. Reflektor IMG Stage Line PARL-36/SW [13]
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Jakie znasz rodzaje scen?
2) Jak zbudowana jest klasyczna scena teatralna?
3) Jakie znasz urzÄ…dzenia sceniczne?
4) Co to jest klucz świetlny?
5) Do czego służą reflektory prowadzące?
6) Do czego służą naświetlacze?
7) Jakie rodzaje światła wykorzystywane są do oświetlenia sceny?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz i zainstaluj odpowiednie typy reflektorów w celu oświetlenia scenografii do
spektaklu  Jacek Malczewski  Książę Niezłomny według projektu przedstawionego na
rys. 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Rys.6. Projekt scenografii do spektaklu  Jacek Malczewski [autor: Krzysztof CiecielÄ…g]
Scenografia przedstawia wnętrze pracowni artysty malarza.
ZnajdujÄ… siÄ™ tam charakterystyczne rekwizyty, takie jak: sztaluga malarska, drabina,
blejtramy malarskie, gotowe obrazy, różnego rodzaju kompozycje, w skład których wchodzą
fragmenty zbroi, futra, manekiny w kostiumach, itp.
W pracowni stoi fortepian, krzesła, stolik.
Całość skomponowana jest w taki sposób, ażeby w jednej przestrzeni scenicznej
wykreować przy pomocy oświetlenia i efektów technicznych kilka różnych planów,
w których dzieje się akcja spektaklu. Na tylnej kurtynie w kolorze czarnym rozpięta jest
zasłona z czarnego tiulu, na której podczas spektaklu rzutowane będą obrazy z rzutnika
multimedialnego. Pomiędzy kurtyną a tiulową zasłoną powinna być zachowana odległość od
20 do 50 cm, co spowoduje wrażenie trójwymiarowego obrazu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze scenariuszem spektaklu i projektem scenografii,
2) zapoznać się z sugestiami scenografa i reżysera dotyczącymi klimatu sceny,
3) wykonać szkic scenografii,
4) dobrać odpowiedni sprzęt oświetleniowy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- scenariusz spektaklu i projekt scenografii,
- arkusz papieru,
- przybory do pisania,
- reflektory i dodatkowy osprzęt,
- scenografia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Ćwiczenie 2
Dobierz i zainstaluj odpowiednie typy reflektorów w celu oświetlenia dwóch aktorek
grających w SCENIE I spektaklu  Jacek Malczewski  Książę Niezłomny .
A2
A1
Rys.7. Usytuowanie Aktorki I i Aktorki II w SCENIE I [z
ródło własne]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze scenariuszem spektaklu i projektem scenografii,
2) wykonać szkic sytuacyjny SCENY I,
3) dobrać odpowiedni rodzaj światła,
4) dobrać odpowiedni sprzęt (reflektory, statywy, filtry).
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- scenariusz spektaklu i projekt scenografii,
- arkusz papieru,
- przybory do pisania,
- reflektory i dodatkowy osprzęt,
- scenografia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
TAK NIE
1. Omówić budowę sceny teatralnej?
2. Omówić podstawowy schemat oświetlenia scenicznego?
Dobrać i zainstalować odpowiedni rodzaj reflektorów
3.
w celu oświetlenia aktorów (postaci)?
Scharakteryzować rodzaje światła wykorzystywane
4.
w projekcie scenicznym?
Dobrać i zainstalować odpowiedni rodzaj reflektorów
5.
w celu oświetlenia scenografii?
Nawiązać współpracę z zespołem realizatorów spektaklu
6.
w zakresie artystycznym, technicznym i logistycznym?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2 Dobieranie, instalowanie i obsługiwanie sterowników
analogowych, sterowników DMX
4.2.1 Materiał nauczania
Sterownik analogowy ośmiokanałowy
Na rys. 8 przedstawiono analogowy sterownik oświetlenia scenicznego MIDI-LIGHT
ML-88S.
Rys.8. Oświetleniowy sterownik analogowy ML -88S [16]
Sterownik oświetlenia MIDI-LIGHT przeznaczony jest głównie do współpracy
z urządzeniami wyposażonymi w MIDI (Musical Instrument Digital Interface), czyli cyfrowe
złącze muzyczne. Można przez nie, na kilka różnych sposobów, sterować światłem lub
innymi urządzeniami scenicznymi w sposób najbardziej efektywny, wykorzystując wszystkie
możliwości sterownika.
Sterownik ML-88S umożliwia sterowanie każdego kanału na zasadzie włącz-wyłącz.
Poziom od 0 do 64 oznacza kanał wyłączony, od 65 do 127 - kanał włączony. ML-88S służy
do sterowania oświetleniem o charakterze rezystancyjnym oraz o charakterze indukcyjnym
(żarówki halogenowe zasilane przez transformator, np. Par 36). Może załączać również inne
urządzenia np.: efekty świetlne typu Flower, Lotos itp., napędy ruchomych z
ródeł światła,
wentylatory, przekaz
niki, styczniki itp.
W najwyższej wersji produkowany jest jeden typ sterownika: 8-mio kanałowy; 8 kanałów
mocy do 1000W w każdym kanale (łączna moc do 2200W); zasilanie 220V/50Hz -
jednofazowo z typowego gniazdka sieciowego; obudowa rack 1U.
System DMX512
Teatr i estrada to miejsce, w którym przy pomocy specjalistycznych urządzeń kreuje się
nowa rzeczywistość. To blask reflektorów, obrazy malowane światłem, czyli wszystko to, co
składa się na park oświetleniowy teatru.
Rozwój systemów oświetleniowych oraz potrzeba sterowania coraz większą ilością
urządzeń spowodował konieczność zastąpienia systemów analogowych cyfrowymi. Obecnie
standardem są systemy DMX, np. DMX512, którego schemat przedstawia rysunek 9.
Ogólna zasada sterowania urządzeniami w sieci DMX jest następująca:
Urządzenie sterujące wysyła do sieci wiązki informacji (dla maks. 512 kanałów). Każde
z urządzeń sterowanych ma nadany adres, na podstawie którego z wiązki informacji wybiera
rozkazy przeznaczone dla niego, a następnie wykonuje polecenia. Wysyłanie informacji
powtarzane jest min. 40 razy na sekundę. Podstawowym założeniem jest liniowość sieci, tzn.
sygnał przechodzi z jednego urządzenia do następnego. Ponieważ taka sieć jest zazwyczaj
niewystarczająca, wprowadzono rozdzielacze (splitery)  urządzenia o jednym wejściu i kilku
wyjściach DMX, a także wzmacniacze umożliwiające przesyłanie sygnałów na odległości
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
większe niż 500m oraz wykorzystywane w liniach o większej ilości urządzeń niż 32 sztuki.
Aby umożliwić współpracę z urządzeniami analogowymi wprowadzono multipleksery
i demultipleksery, pełniące jednocześnie rolę przetworników analog/DMX i DMX/analog.
Rys.9. Schemat sieci DMX [3]
W systemie DMX można tworzyć rozbudowane sieci umożliwiające sterowanie dużymi
systemami oświetlenia. Przy budowie sieci DMX należy zwrócić uwagę, aby każda linia
zakończona była terminatorem (opornik 80-120&!). Jako standard przyjęto, że wszystkie
urządzenia pracujące w sieciach DMX wyposażone są w gniazda i wtyki XLR5 (lubXLR3).
Bardzo istotne przy zastosowaniu sieci DMX jest wyposażenie w odpowiednie przewody 
powinny one mieć impedancję falową 100  120&! (w zależności od rozwiązania). Dla
urządzeń inteligentnych typu: skanery, ruchome głowice itp. informacja sterująca zawarta jest
w kilku kolejnych kanałach DMX. Adresując takie urządzenie nadajemy mu numer
pierwszego przeznaczonego dlań kanału.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys.10. Konsoleta oświetleniowa z polską wersją językową ETC CONGO [12]
Rysunek 10 przedstawia nowoczesną konsoletę do sterowania oświetleniem ETC
CONGO. Posiada ona kilka unikalnych rozwiązań:
- sekcja świateł niezależnych pozwala wygodnie sterować światłami roboczymi,
oświetleniem widowni, reflektorami prowadzącymi czy też maszynami do dymu,
- elastyczny interfejs zapewnia dowolne rozmieszczenie wyświetlanych informacji na
trzech monitorach oraz dziewięciu zintegrowanych wyświetlaczach LCD, co umożliwia
dowolne dostosowanie konsolety do wymagań użytkownika,
- radiowe sterowanie pozwala na zdalną kontrolę poziomów, scen oraz sekwencji bez
konieczności ładowania nawet przez 1 rok. Klasyczna para potencjometrów odtwarzania
(Cross Faders) przeznaczona dla teatru, 40 wielozadaniowych masterów umożliwiających
zapisanie grup, scen, efektów, sekwencji i pętli, 40 przycisków bezpośredniego wyboru
dedykowanych do obsługi świateł automatycznych,
- obsługa do 3072 urządzeń na 12 liniach DMX 512 lub EDMX,
- obsługa Ethernetu w standardach Avab, ArtNet, EtcNet2, ACN,
- zapis na twardym dysku lub pamięciach USB,
- import spektakli z innych konsolet.
System ze standardem ETHERNET
Protokół sterowania DMX 512 posiada niestety dużo ograniczeń w momencie gdy
chcemy stworzyć wielki system sterujący. Ograniczona ilość kanałów, sterowanie z różnych
miejsc, czy łączenie różnych sygnałów, powoduje wiele komplikacji przy zastosowaniu
jednokierunkowych magistrali systemu DMX 512. W zwiÄ…zku z tym opracowano nowy
system sterowania oświetleniem scenicznym pracujący na bazie sieci komputerowej
ETHERNET. Cała koncepcja sieci ETHERNET oparta jest, tak jak sieć komputerowa, na
systemie otwartym i równoległym. Oznacza to, że w każdym miejscu sieci, gdziekolwiek
zainstalujemy koncentrator (hub) można podłączyć dowolne urządzenie będące elementem
systemu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie funkcje spełnia analogowy sterownik oświetlenia?
2. Na czym polega zasada sterowania urzÄ…dzeniami w sieci DMX?
3. Jakie funkcje umożliwia konsoleta oświetleniowa?
4. Co to sÄ… rozdzielacze?
5. Czy możliwe jest sterownie oświetleniem przez lokalną sieć komputerową?
6. W jaki sposób rozpoznawane są przez sterownik urządzenia w systemie DMX?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Podłącz do sterownika DMX zestaw reflektorów oraz urządzeń audiowizualnych
i efektowych niezbędnych do realizacji scenariusza spektaklu zamieszczonego w załączeniu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją obsługi sterownika,
2) podłączyć sterownik do z
ródła zasilania za pomocą specjalnego kabla,
3) połączyć wyjścia DMX sterownika z wejściem DMX urządzeń tworząc łańcuch,
4) uruchomić cały układ zgodnie z dokumentacją.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sterownik DMX,
- instrukcja obsługi sterownika,
- urzÄ…dzenia dodatkowe (audio, efektowe, reflektory),
- okablowanie,
- arkusze papieru formatu A-4,
- przybory do pisania.
Ćwiczenie 2
Zaprogramuj sterownik DMX pod kątem realizacji poszczególnych scen spektaklu
według scenariusza zamieszczonego w załączeniu, w zakresie oświetlenia, nagłośnienia
i efektów specjalnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać scenariusz spektaklu i uwagi reżyserskie,
2) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
3) zaplanować tok postępowania,
4) wykonać szkice sytuacyjne poszczególnych scen spektaklu,
5) dobrać odpowiedni sprzęt oświetleniowy, nagłośnieniowy i efektowy,
6) zapoznać się z instrukcją obsługi poszczególnych urządzeń,
7) podłączyć do sterownika DMX wybrane urządzenia,
8) zaprogramować poszczególne sceny zgodnie z instrukcją obsługi sterownika DMX.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Wyposażenie stanowiska pracy:
- scenariusz spektaklu z uwagami reżyserskimi,
- arkusz papieru,
- przybory do pisania,
- sterownik DMX,
- urzÄ…dzenia audiowizualne i efektowe,
- scenografia.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
TAK NIE
1. Posłużyć się dokumentacją techniczną i instrukcją obsługi
sterownika DMX?
2. Podłączyć sterownik DMX do z
ródła zasilania?
3. Podłączyć do sterownika szereg urządzeń audiowizualnych
i efektowych tworząc łańcuch DMX?
4. Wykonać w oparciu o scenariusz spektaklu szkice
techniczne poszczególnych scen?
5. Zaprogramować poszczególne sceny pod kątem
oświetlenia, wykorzystania efektów dz
więkowych
i innych?
6. Zrealizować próbę techniczną polegającą na płynnym
przechodzeniu z jednej sceny do drugiej na podstawie
dokumentacji sterownika oświetlenia?
7. Zaprogramować ustawienie scen, korzystając z instrukcji
obsługi urządzeń niezbędnych do realizacji oświetlenia?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.3. Dobieranie, instalowanie i obsługiwanie końcówek mocy
głośników, rozdzielaczy sygnału, korektorów graficznych,
mikserów
4.3.1. Materiał nauczania
Nagłośnienie sceny
Przed realizacją audycji, przede wszystkim należy odróżnić nagłośnienie widowni, od
nagłośnienia sceny. Zarówno w przypadku realizacji muzycznych spektakli operowych jak
również programów estradowych, artyści na scenie niedostatecznie słyszą orkiestrę lub zespół
akompaniujący. Dlatego też umieszcza się na niej specjalne kolumny głośnikowe tzw.
odsłuchy, które podają dz
więk z orkiestronu lub zespołu muzycznego. Zawodowi realizatorzy
dz
więku pracują na ogół na kilku konsoletach dz
więkowych (stołach mikserskich). Główna
konsoleta umieszczona na tyłach widowni, tworzy całościowy obraz dz
więkowy spektaklu
z tego, co podane jest z mniejszych konsolet umieszczanych w kieszeniach scenicznych czy
orkiestronie.
Oprócz głównego systemu  nagłośnienia centralnego, gdzie wielkie kolumny
umieszczane są w portalu sceny, coraz częściej stosuje się w teatrach systemy polegające na
umieszczaniu wokół widowni kilkudziesięciu małych głośników, które umożliwiają
uzyskanie efektu  biegnÄ…cego czyli otaczajÄ…cego widza dz
więku. Efekty dz
więkowe można
nagrać i odtwarzać poprzez systemy przestrzennego nagłośnienia planów sceny i widowni.
W niektórych teatrach stosuje się również systemy kwadrofoniczne. Efekt kwadrofoniczny
powstaje w oparciu o cztery głośniki  dwa z przodu i dwa z tyłu słuchacza. W kinach (i nie
tylko) wykorzystuje się systemy nagłośnieniowe oparte o standard Dolby Digital czy DTS. Na
rys. 11 i 12 przedstawiono przykładowe systemy nagłośnieniowe.
Ogromny postęp technologii dotyczy nie tylko urządzeń sterujących wzmocnieniem
i barwÄ… dz
więku. To również cała gama mikrofonów, słuchawek, odtwarzaczy i innych
urządzeń efektowych.
Rys.11. Schemat kompletnego zestawu nagłośnieniowego  dwudrożnego [8, str. 99]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Rys.12. Schemat kompletnego zestawu nagłośnieniowego  trójdrożnego [8, str. 99]
Końcówki mocy
Wzmacniacz mocy jest przedostatnim ogniwem toru akustycznego. Jego zadaniem jest
takie wzmocnienie napięcia i prądu (czyli mocy), aby można było wysterować kolumny
głośnikowe.
Wzmacniacze mocy mają wbudowaną ochronę przed krótkim spięciem, infradz
więkami,
przegrzaniem, falami radiowymi, stałą składową na wyjściu, a nawet bezpieczniki
transformatorowe w przypadku, gdy kabel zasilający zostanie wpięty do złego gniazdka.
Rys.13. Końcówka mocy firmy Elektro-Voice CP 3000S [15]
Zainstalowane limitery chronią głośniki przed przesterowaniem i uszkodzeniem, zaś
przełączane filtry wysokoprzepustowe oraz infradz
więkowe chronią głośniki niskotonowe
(woofery) przed zniszczeniem. Przedstawiona na rys. 13 końcówka mocy CP3000S
zbudowana jest w klasie H, czyli z przełączanym napięciem zasilania. Mamy tu do czynienia
z dwoma oddzielnymi zasilaczami o wymaganych napięciach i prądach. Został tu
zastosowany bardzo stabilny i wydajny zasilacz impulsowy, który daje nam dwa poziomy
napięć +/-54V i +/- 108V. Zastosowanie zasilacza impulsowego pozwala na eliminację
ważnych problemów występujących w tradycyjnych końcówkach z zasilaniem
transformatorowym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Rys.14. Zasada działania przetwornicy impulsowej [15]
Rysunek 14 przedstawia zasadę działania zasilacza impulsowego:
napięcie sieciowe 220 V prostujemy i filtrujemy do postaci stałej,
zespół kluczy sterowanych za pomocą układu sterowania i kontroli z odpowiednią
częstotliwością i wypełnieniem podaje prąd do transformatora impulsowego; proces ten
odbywa się w paśmie ponadakustycznym nawet z częstotliwością 400 kHz,
za transformatorem przebieg jest prostowany i filtrowany do postaci użytkowej,
układ kontroli śledzi na bieżąco napięcie wyjściowe i steruje odpowiednio wypełnieniem
przebiegów prądu kluczowania.
Zasilacz impulsowy potrafi zareagować na spadek napięcia wyjściowego niezwykle
szybko. ZakÅ‚adajÄ…c, że pracuje z czÄ™stotliwoÅ›ciÄ… 100 kHz, to jego czas reakcji wynosi 10µs,
a nie jak w przypadku zasilaczy transformatorowych  100 ms. Kolejnym plusem takiego
zasilania jest znaczna redukcja masy transformatora. Transformator to około 60% całkowitej
masy końcówki mocy.
Uwaga! Wzmacniacz mocy może współpracować z każdym głośnikiem, którego
impedancja jest większa od nominalnej podanej przez producenta. Powoduje to spadek
maksymalnej mocy wyjściowej, ale równocześnie zmniejsza zniekształcenia nieliniowe
i ryzyko przegrzania.
Nie wolno łączyć równolegle wyjść wzmacniaczy, ponieważ bardzo małe oporności
wyjściowe stanowią zwarcie dla drugiego wzmacniacza.
Głośniki
Głośnik to jedno z najstarszych urządzeń telekomunikacyjnych. Służy do transformacji
sygnału elektrycznego na ciśnienie akustyczne. W zastosowaniach estradowych królują od
wielu lat głośniki dynamiczne charakteryzujące się dość prostą budową. Są one częścią
systemów nagłośnieniowych.
Mówiąc o systemach nagłośnieniowych, należy pamiętać, że każdy z nich składa się
najczęściej z kilku, a nawet kilkunastu z
ródeł dz
więkowych. Tymi z
ródłami są najczęściej
głośniki umieszczone w specjalnych obudowach, które razem nazywane są zestawami
głośnikowymi. W zaawansowanych i większych systemach nagłośnieniowych, głośniki tego
samego typu, odpowiedzialne za generacjÄ™ dz
więku w danym pod-paśmie, grupuje się
w ramach jednej obudowy. Możemy je również nazwać kolumną głośnikową. Kilka kolumn
grupuje się w tzw. macierze (rys. 15), matryce, tablice. W języku angielskim stosuje się
nazwę cluster, tak więc sensownie wydaje się nazywanie ich po prostu klastrami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Rys.15. Macierz głośnikowa [15]
Na rys. 15 przedstawiono przykładową macierz (matrycę) głośnikową. Rozwiązanie takie
stosuje się na dużych scenach plenerowych, stadionach. Natomiast optymalnym
rozwiązaniem dla nagłośnienia mniejszych sal widowiskowych czy klubów są pasywne
zestawy głośnikowe. Przykładowe rozwiązanie takiego zestawu firm Mackie i EAW znane
jako Tetrad Driver Alignment Technology, przedstawiono na rys. 16 i 17. PodstawÄ… tej
technologii jest zastosowanie czterech mniejszych głośników zamiast jednego większego. I
tak w satelicie S408 zamiast stosowanego najczęściej w zestawach 2-drożnych pojedynczego
głośnika 15 występują cztery 8 drivery LF. Zalety takiego rozwiązania są oczywiste 
przetwornik 8 charakteryzuje siÄ™ szybszÄ… odpowiedziÄ… na transjenty1, a wykorzystanie
czterech głośników powoduje zwiększenie powierzchni i co za tym idzie efektywności
zestawu.
Według podobnej koncepcji, w subwooferach zamiast jednego dużego głośnika można
zastosować cztery mniejsze, uzyskując większą moc, wydajność i przede wszystkim mocne,
czyste brzmienie.
1
Transjent  stany nieustalone, krótkotrwałe zmiany wewnętrznej struktury dz
więku, występujące w każdym
zjawisku dz
więkowym podczas jego kolejnych faz. Transjenty wpływają na: wyrazistość i rozpoznawanie
dz
więków, określanie stopni dynamicznych, barwy, oraz ogólnego charakteru brzmienia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Rys.16. Satelita S408 [2]
Rys.17. Subwoofer S410s [2]
Usytuowanie wszystkich elementów zestawu w obudowie również nie jest przypadkowe.
Znajdująca się w centrum tuba otoczona jest przez drivery LF (ang. Low Frequency), dzięki
czemu uzyskano symetrię zarówno horyzontalną jak i wertykalną oraz umieszczono z
ródła
wysokich i niskich częstotliwości w jednym punkcie. Zastosowany układ zapewnia
równomierny rozkÅ‚ad zawartoÅ›ci LF i HF w caÅ‚ym 75° obszarze zasiÄ™gu kolumny.
Subwoofer
Subwoofer to zestaw głośnikowy służący do odtwarzania najniższych częstotliwości
akustycznych. Subwoofery stosuje się w kilku różnych konfiguracjach:
- sprzedawane całkowicie osobno, dla uzupełnienia zwykłych zestawów głośnikowych,
w celu poszerzenia odtwarzanego zakresu pasma i dynamiki, jako jeden z elementów
wielodrożnego zestawu do kina domowego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
- jako element tradycyjnego zestawu do dwukanałowego stereo w komplecie z głośnikami
satelitarnymi,
- w postaci osobnego modułu stanowiącego część wielodrożnej kolumny głośnikowej.
Dość często spotykane są subwoofery aktywne. Są one wyposażone we wbudowany
wzmacniacz, który steruje głośnikiem (lub głośnikami) subwoofera. Subwoofery pasywne
wykorzystują zewnętrzne wzmacniacze, albo jest to osobny wzmacniacz, albo wzmacniacz
zasilający głośniki główne. W subwooferach często stosuje się przełączane czy też
regulowane układy filtrów, tak by użytkownik mógł dobrać górną częstotliwość graniczną
pracy subwoofera w sposób zoptymalizowany pod kątem zestawów odtwarzających średnie
i wysokie tony.
Główną zaletą użytkową subwooferów jest to, że można je ustawiać w znacznej
odległości od zestawów odtwarzających wyższe częstotliwości. Takie ustawienie jest
możliwe dzięki temu, że ucho ludzkie nie jest zdolne precyzyjnie zlokalizować dz
więków
o bardzo niskich częstotliwościach. Lokalizacja instrumentów takich jak duże bębny,
kontrabasy itp. odbywa się dzięki temu, że widmo tych dz
więków zawiera nie tylko niskie
częstotliwości, ale wraz z nimi występują wyższe składowe.
Badania psychoakustyczne wskazują, że ucho ludzkie nie jest w stanie lokalizować
dz
więków o częstotliwości niższej niż 80Hz. Dlatego też wskazane jest aby w zestawach
wysokiej jakości górna granica pasma przenoszenia subwoofera wynosiła nie więcej niż
80Hz. W wielu zastosowaniach praktycznych subwoofery odtwarzajÄ… jednak dz
więki do stu
kilkudziesięciu lub nawet dwustu kilkudziesięciu Hz. W takich przypadkach ustawienie
subwoofera ma wpływ na postrzeganą przez słuchacza lokalizację niskich tonów.
Rozwiązanie takie jest wynikiem kompromisu  kosztem pogorszenia wierności efektów
stereofonicznych poprawia się użytkowe walory zestawu dzięki temu, że kolumny satelitarne
mogą być mniejsze.
Krosownica (rys.18)  jest, w dużym uproszczeniu, układem od kilkudziesięciu do
kilkuset gniazd (wejść/wyjść) umieszczonych we wspólnej obudowie, połączonych ze sobą.
Typowa krosownica w obudowie posiada najczęściej 2 rzędy po 24 gniazda na panelu
przednim i tyleż samo na panelu tylnym. Gniazda z przodu odpowiadają pod względem
numeracji leżącym naprzeciw nim gniazdom z tyłu.
Sygnał dostarczony do jednego z gniazd z tyłu, domyślnie przekazywany jest do gniazda
znajdującego się nad nim, również z tyłu. Jeżeli do gniazda z przodu, leżącego naprzeciw
gniazda, do którego dostarczyliśmy sygnał, wetkniemy wtyczkę, wówczas sygnał zostanie
podany na kabel, który właśnie podłączyliśmy, a przy tym zostanie odcięty od drugiego
gniazda z tyłu.
Rys.18. Krosownica PX2000 firmy Behringer  widok panelu przedniego panelu tylnego [10]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Rys.19. Działanie krosownicy w trybie normalnym [10]
Rysunek 19 przedstawia przepływ sygnału przy różnych konfiguracjach wtyczek
podłączonych do krosownicy.
Krosownica jest urzÄ…dzeniem niezwykle przydatnym w pracy na estradzie czy w studiu.
Bardzo często w trakcie koncertu zachodzi potrzeba zmiany konfiguracji połączeń licznych
urządzeń peryferyjnych (procesory dynamiki, equalizery, procesory efektowe). Biorąc pod
uwagę warunki panujące na estradzie, (plątanina kabli, niedostateczne oświetlenie) oraz różny
układ gniazd w różnych urządzeniach, nietrudno o pomyłkę. Dzięki krosownicy możemy
szybko i bezbłędnie przekierować sygnał w konkretne miejsce w zależności od potrzeb.
Kolejnym urządzeniem w tej kategorii sprzętowej jest crossover. Jest to zwrotnica
częstotliwościowa, której zadaniem jest podział pasma pomiędzy poszczególne drogi zestawu
nagłośnieniowego, np. wydzielenie w układzie trójdrożnym tonów niskich, średnich
i wysokich. Do podstawowych funkcji crossoverów należy możliwość ustalania
częstotliwości podziału oraz głośności poszczególnych torów. Wśród dodatkowych funkcji
w bardziej zaawansowanych zwrotnicach aktywnych, spotkać możemy możliwość zmiany
polaryzacji sygnału na poszczególnych drogach lub nawet możliwość płynnej kompensacji
czasowej, co z kolei pozwala na lepsze zgranie fazowe głośników.
Korektor graficzny (equalizer)  służy do zmiany wartości natężenia dz
więku dla
poszczególnych częstotliwości. Można w ten sposób uzyskać głośniejsze lub cichsze tony
wysokie, średnie lub niskie. Korektor graficzny ma za zadanie skorygowanie (stąd nazwa
korektor) barwy dz
więku. Korektor w zestawach wieżowych włącza się w szereg pomiędzy
z
ródłem sygnału (np. tunerem) a wzmacniaczem. W systemach hi-end nie stosuje się tego
typu urządzeń, ze względu na ogromne zmiany w torze sygnału, a co za tym idzie
wprowadzenie bardzo dużej ilości zakłóceń i  zanieczyszczeń dz
więku.
Popularny korektor składa się z suwaków (zwykle 5-10 częstotliwości korekcyjnych na
kanał) oraz wzmocnienia, posiada również możliwość wyłączenia korekcji. Istnieją korektory
studyjne, posiadające znacznie większą i dokładniejszą korekcję dz
więku. Najczęściej
w praktyce nagłośnienia scenicznego stosuje się tzw. korektor tercjowy czyli oferujący 31
punktów korekcji na kanał. Jest on na tyle precyzyjny, że pozwala precyzyjnie modelować
brzmienie a jednocześnie szerokość poszczególnych pasm pozwala na naturalne brzmienie
bez zniekształceń nieliniowych.
Kolejną grupą urządzeń scenicznych są kompaktowe i uniwersalne miksery dysponujące
wejściami mikrofonowymi /liniowymi (w ilości od 5 do 24) oraz wejściami stereofonicznymi.
Wysoką jakość dz
więku zarówno w studio projektowym, jak i systemach nagłośnienia
zapewniajÄ… ultra niskoszumowe przedwzmacniacze mikrofonowe. Filtry dolnozaporowe
zainstalowane w kanałach monofonicznych eliminują niepożądane przydz
więki, jak hałas
sceniczny, podmuchy wiatru oraz niskoczęstotliwościowe rezonanse sal nagraniowych.
Wielopasmowy korektor zainstalowany w każdym torze pozwala na pełną kontrolę nad
miksem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Rys.20. Mikser z interfejsem audio Phonic Helix Board 18 Fire Wire [11]
Przedstawiony na rysunku 20 mikser HB18FW został skonstruowany tak, aby mógł
spełniać rolę jedynego urządzenia znajdującego się w torze sygnału pomiędzy mikrofonami
a komputerem.
Mikser ten posiada 18 wejść: 6 kanałów mono, 4 kanały stereofoniczne (liczymy po 2)
oraz 2 stereofoniczne powroty. Wszystkie wejścia mikrofonowe posiadają filtry
górnoprzepustowe (75Hz, 18dB/oct) oraz załączane globalnie napięcie Phantom 48 V do
zasilania mikrofonów pojemnościowych. Mikser wyposażono w cyfrowy, 24 bitowy procesor
efektów. Wśród algorytmów znajduje się tu kilka rodzajów pogłosu, efekty opóz
nieniowe
i modulacyjne itp. Mikser wyposażono w 10-pasmowy korektor graficzny, którego można
użyć na sumie lub w torze odsłuchowym (AUX I). Korekcji dokonywać możemy w pasmach:
40; 80; 160; 315; 630 Hz oraz 1,25; 2,5; 5; 10 i 16 kHz.
W mikserze HB18FW zastosowano interfejs IEEE 1394 potocznie zwany Fire Wire,
umożliwiający przesyłanie 16 sygnałów bezpośrednio do komputera. Dzięki dużej
przepustowości interfejsu rozdzielczość próbkowania można ustawić na 16 lub 24 bity.
Mikser jest konstrukcją uniwersalną, znakomicie sprawdza się jako główna konsola
studyjna, jako mikser nagłośnieniowy oraz jako urządzenie służące do rejestracji koncertów
na żywo.
W celu nagłośnienia spektaklu pt.:  Jacek Malczewski  Książę Niezłomny został
zainstalowany system nagłośnieniowy (patrz rys. 21). Nagłośnienie centralne złożone
z zestawów głośnikowych (wysoko-, średnio- i niskotonowych) zainstalowano w portalu
sceny. Wokół widowni rozmieszczono zestaw dziesięciu głośników dających efekt płynącego
dz
więku.
Na scenie umieszczono dwa odsłuchy. Stanowisko akustyka z główną konsolą sterującą,
equalizerem, odtwarzaczem CD umieszczono w środkowej części sali widowiskowej. Kablem
Multicore doprowadzono sygnał z mikrofonów znajdujących się na scenie do konsolety.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Portal
Kolumny
sceny
głośnikowe
(satelity)
Okno
Kolumny
sceny
głośnikowe
(niskotonowe)
odsłuchy
Głośniki
wokół
widownia
widowni
Kabel
multicore
konsola
akustyka
Rys.21. Schemat rozmieszczenia aparatury nagłośnieniowej [z
ródło własne]
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Jakie znasz systemy nagłośnienia sceny?
2. Wymień urządzenia wchodzące w skład systemu nagłośnienia.
3. Omów zasadę działania wzmacniacza akustycznego  końcówki mocy.
4. Omów budowę i rodzaje kolumn głośnikowych.
5. Jakie znasz rodzaje rozdzielaczy sygnałów?
6. Do czego służy zwrotnica częstotliwościowa  crossover?
7. Do czego służą korektory graficzne  equalizery?
8. Omów zasadę działania miksera dz
więkowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz i zainstaluj urządzenia wchodzące w skład zestawu nagłośnieniowego sali
teatralnej niezbędne do realizacji spektaklu  Jacek Malczewski  Książę niezłomny
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać scenariusz spektaklu,
2) dokonać analizy całości  obrazu dz
więkowego w spektaklu,
3) sporządzić wykaz urządzeń audio niezbędnych do realizacji spektaklu,
4) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy,
5) dobrać i zainstalować urządzenia wchodzące w skład systemu nagłośnienia,
6) skonsultować z reżyserem spektaklu rozmieszczenie mikrofonów na scenie,
7) uruchomić system nagłośnienia oraz sprawdzić poprawność działania każdego z urządzeń,
8) zapisać wnioski i zaprezentować efekty wykonanej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestawy głośnikowe,
- końcówki mocy,
- krosownica z okablowaniem,
- odtwarzacz CD,
- korektor graficzny, procesory efektów,
- okablowanie typu multicore,
- konsola mikserska,
- przybory do pisania,
- papier samoprzylepny.
Ćwiczenie 2
Dokonaj sprawdzenia i konserwacji urządzeń i sprzętu audiofonicznego
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałami dotyczącymi użytkowania i zastosowania dostępnego sprzętu
oraz instrukcjami obsługi przyrządów pomiarowych,
2) sprawdzić poprawność działania sprzętu nagłośnieniowego za pomocą dostępnych
przyrządów pomiarowych,
3) sprawdzić poprawność połączeń sprzętu audiofonicznego oraz okablowania zasilającego,
4) dokonać niezbędnych poprawek połączeń oraz wymień wadliwe okablowanie,
5) dokonać uruchomienia instalacji nagłośnieniowej,
6) dokonać korekty ustawień urządzeń audio.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestawy głośnikowe,
- końcówki mocy,
- krosownica z okablowaniem,
- odtwarzacz CD,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
- korektor graficzny,
- procesory efektów,
- okablowanie typu multicore,
- konsola mikserska,
- multimetr elektroniczny,
- oscyloskop dwukanałowy,
- instrukcje obsługi przyrządów pomiarowych,
- schemat połączeniowy instalacji nagłośnieniowej,
- przewody połączeniowe.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
TAK NIE
1. Dokonać wyboru urządzeń audio pod kątem realizacji
spektaklu?
2. Zainstalować niezbędne urządzenia audio tworzące system
nagłośnienia spektaklu?
3. Obsłużyć skonfigurowany system nagłośnienia
uwzględniając wskazówki reżysera spektaklu?
4. Współpracować z oświetleniowcem i maszynistą sceny
odpowiedzialnym za efekty?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.4. Dobieranie, instalowanie i obsługiwanie mikrofonów,
słuchawek, odtwarzaczy płyt
4.4.1. Materiał nauczania
W teatrze dramatycznym nie stosuje się na ogół nagłośnienia mowy aktorów, tym
bardziej, że sale teatralne budowane są w specjalnej technologii z użyciem materiałów
poprawiających naturalną akustykę widowni i sceny. Coraz częściej jednak reżyserzy
wykorzystujÄ… efekty dz
więkowe czy też nagrania muzyczne. Dlatego też dla zrównoważenia
poziomu dz
więku i jego barwy stosuje się coraz bardziej nowoczesną i wyrafinowaną
technikÄ™ dz
więkową.
W wybranym przez nas jako przykład spektaklu  Jacek Malczewski  Książę
Niezłomny mamy do czynienia z następującym i z
ródłami dz
więku:
- mowa aktorów,
- muzyka fortepianowa na żywo,
- efekty dz
więkowe (bicie dzwonów, odgłosy XIX wiecznej ulicy tj. konie, bryczki.)
odtwarzane z płyty CD,
- recytacja tekstu na tle muzyki i dz
więku dzwonów.
W związku z powyższym realizatorzy spektaklu postanowili wykorzystać zestaw
nagłośnieniowy (patrz materiał nauczania rozdział 4.3), dodając odpowiedni zestaw
mikrofonowy. Dla aktorów zaproponowano nagłowne mikrofony pojemnościowe
o charakterystyce dookólnej.
Rys.22. Nagłowny mikrofon pojemnościowy o charakterystyce dookólnej [17]
Dobór i ustawienie mikrofonów
Na rys. 22 przedstawiono mikrofon nauszny do przekazu sygnału mowy. Dzięki wkładce
o średnicy zaledwie 2,5 mm, nowy MicroSet łączy wyjątkowo niewielkie rozmiary z wysoką
jakością dz
więku. Jest to nowatorski nagłowny mikrofon pojemnościowy o charakterystyce
dookólnej, ergonomiczny, wygodnie zakładany pod uchem. Elastyczna, bardzo lekka pętla
zahaczona jest za uszami, zapewniając bezpieczne, komfortowe dopasowanie, także podczas
noszenia okularów. Zaprojektowany dla tych użytkowników, którzy w czasie wystąpienia
potrzebują  wolne ręce. Idealny do przedstawień teatralnych, występów muzycznych,
komentatorów sportowych, prezentacji i innych form edukacji. Fortepian został nagłośniony
dwoma mikrofonami instrumentalnymi pojemnościowymi ATM 31 a seria ARTIST (rys. 23).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Rys.23. Mikrofon instrumentalny pojemnościowy ATM 31a Seria Artist [17]
Mikrofony pojemnościowe ATM31a są doskonałe zarówno do wokalu, jak również do
fortepianu i innych instrumentów. Posiadają szerokie pasmo przenoszenia i zasilanie
fantomowe.
Na rysunkach 24  26 pokazano sposoby ustawiania mikrofonów przy instrumentach.
Rys.24 . Nagłośnienie fortepianu [8, str. 167] Rys.25. Nagłośnienie skrzypiec [8, str. 167]
Rys.26. Nagłośnienie instrumentów dętych [8, str. 168]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Rysunek 27 przedstawia zestaw mikrofonów perkusyjnych japońskiej firmy Audio-
Technica. W skład zestawu wchodzi 7 mikrofonów, w tym 1 dynamiczny mikrofon do
 stopy , 2 pojemnościowe  overheady oraz 4  krótkie mikrofony dynamiczne,
przeznaczone do tomów i werbli z klamrami umożliwiającymi przypięcie bezpośrednio do
obręczy tych instrumentów.
Rys.27. Zestaw mikrofonów perkusyjnych Audio Technica MB/Dk7 [9]
Rysunek 28 przedstawia natomiast sposób ustawienia mikrofonów przy poszczególnych
instrumentach wchodzących w skład zestawu perkusyjnego.
a) hi  hat b) talerz c) werbel
d) półkocioł (tom-tom) e) bęben basowy
Rys.28. Sposób ustawienia mikrofonów w zestawie perkusyjnym [8, str. 169]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
SÅ‚uchawki
Słuchawki działają identycznie jak głośniki dynamiczne. Ze względu na niewielkie moce
potrzebne do nagłośnienia przestrzeni pomiędzy słuchawką i błoną bębenkową, masa
elementów drgających jest tu bardzo mała.
Produkowane są trzy zasadnicze typy słuchawek dające różną izolację od dz
więków
zewnętrznych:
- otwarte  nie izolujÄ…ce dz
więków zewnętrznych, umożliwiające odsłuch w warunkach
niskiego hałasu (do użytku domowego),
- półotwarte  wprowadzające pewne tłumienie dz
więków zewnętrznych, stosowane
w studiu i w domu w warunkach niewielkiego hałasu,
- zamknięte  zapewniające silne tłumienie hałasu z zewnątrz (do 30 dB), przeznaczone do
nagrań na żywo.
Pomimo, że słuchawki zapewniają generalnie znacznie lepszą jakość dz
więku niż
głośniki (szersze pasmo, płaska charakterystyka przenoszenia, niewielkie zniekształcenia) to
pomiędzy poszczególnymi typami występują znaczne, dobrze słyszalne różnice w barwie,
czytelności i precyzji obrazu stereofonicznego.
Odtwarzanie efektów dz
więkowych
W spektaklu, w celu odtworzenia efektów dz
więkowych, zastosowano profesjonalny
podwójny odtwarzacz CD firm Reloop RCD-2650s.
Rys.29. Podwójny odtwarzacz CD RELOOP RCD-2650s [18]
Odtwarzacz wyposażony został w pamięć buforową zapobiegającą przeskakiwaniu
lasera. 10-sekundowa pamięć gwarantuje nieprzerwane odtwarzanie muzyki nawet
w przypadku przedostawania się na urządzenie bardzo silnych drgań. Pitch Control w zakresie
+/-16% pozwala na płynne zmiksowanie dowolnych dwu utworów. Odtwarzacz ten posiada
ponadto funkcję szybkiego startu Auto-Cue oraz możliwość rozpoczęcia odtwarzania poprzez
wyzwolenie tłumikiem. Do funkcji efektowych zaliczyć można pętlę i outro. Przy pomocy
pokrętła precyzyjnie można ustalić miejsce początku odtwarzania danego utworu.
Najmniejszym krokiem jest 1 ramka. Odtwarzacz ten posiada specjalny joystick, przy pomocy
którego sterować można takie funkcje jak loop i pitch bending. Odtwarzacz oprócz wyjścia
analogowego posiada koaksjalne wyjście cyfrowe. Model ten może odczytywać zwykłe płyty
CD, jak i płyty CD-R.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Jakie rodzaje mikrofonów należy stosować przy realizacji spektaklu teatralnego?
2. Jak podłączyć mikrofony do nagłośnienia poszczególnych instrumentów?
3. Jakiego rodzaju mikrofony stosuje się dla aktorów?
4. Jakie znasz typy słuchawek?
5. Jaką funkcję w realizacji przedstawienia spełnia odtwarzacz płyt?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz i zainstaluj odpowiedni zestaw mikrofonowy w celu nagłośnienia aktorów
i instrumentów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się na podstawie dostępnej literatury z rodzajami i przeznaczeniem mikrofonów,
2) dokonać wyboru optymalnego rodzaju mikrofonów w uzgodnieniu z reżyserem spektaklu,
3) zapoznać się z instrukcją obsługi wybranych mikrofonów,
4) zainstalować odpowiednie mikrofony dla poszczególnych instrumentów oraz dla aktorów,
5) podłączyć mikrofony do konsoli mikserskiej,
6) wysterować poziom i barwę dz
więku mikrofonów uwzględniając warunki głosowe
aktorów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw mikrofonów z okablowaniem,
- konsola mikserska,
- kolorowa taśma samoprzylepna do oznakowania mikrofonów i torów na konsoli,
- scenariusz spektaklu.
Ćwiczenie 2
Przygotuj i odtwórz ścieżkę dz
więkową z płyty CD zgodnie ze wskazówkami reżysera
spektaklu  Jacek Malczewski  Książę niezłomny .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać scenariusz spektaklu,
2) sporządzić wykaz efektów dz
więkowych występujących w scenariuszu,
3) zlecić realizatorowi dz
więku nagranie ścieżki dz
więkowej według ustalonej kolejności,
4) odtworzyć nagraną płytę CD i sprawdzić jakość nagrania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- scenariusz spektaklu,
- dokładny scenopis zawierający efekty dz
więkowe,
- odtwarzacz płyt CD,
- płyta CD z nagranym materiałem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
TAK NIE
1) Dokonać wyboru mikrofonów potrzebnych do realizacji
nagłośnienia?
2) Podłączyć mikrofony do konsolety mikserskiej?
3) Wysterować poziom i barwę dz
więku mikrofonów?
4) Przygotować na podstawie scenariusza kolejność występowania
efektów dz
więkowych?
5) Nagłośnić poszczególne instrumenty w przedstawieniu?
6) Podłączyć i uruchomić odtwarzacz płyt optycznych?
7) Zrealizować ścieżkę dz
więkową zgodnie ze scenariuszem?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.5. Dobieranie i instalowanie przewodów zasilających
i sygnałowych
4.5.1. Materiał nauczania
Okablowanie
Kable stanowią nieodłączny element pracy ze sprzętem elektronicznym. To właśnie one
w znacznym stopniu decydują o jakości dz
więku i bezawaryjnym przesyłaniu danych
pomiędzy urządzeniami. Okablowanie średniej wielkości sceny to kilkaset metrów kabli.
Przewód elektryczny  jest to element obwodu elektrycznego służący do prowadzenia
prądu elektrycznego wzdłuż określonej drogi.
Kabel  jest to przewód izolowany, jedno- lub wielożyłowy, otoczony warstwą ochronną
zabezpieczającą przed wpływami zewnętrznymi (np. wilgocią). Żyły kabla mogą być
wykonane z miedzi lub aluminium, w postaci pojedynczego drutu bÄ…dz
linki, o kształcie
okrągłym, eliptycznym lub sektorowym.
Warstwa ochronna kabla składa się z izolacji elektrycznej (np. gumy, tworzywa
sztucznego, bawełny) oraz wodoszczelnej powłoki.
Kable dzieli się w zależności od:
- przeznaczenia  np. energetyczne i telekomunikacyjne
- konstrukcji  np. jedno  lub wielożyłowe, gołe, lub ekranowane
- sposobu i miejsca zainstalowania  np. ziemne, nadziemne, morskie, itp.
Pojęcie  przewód elektryczny informuje nas tylko, że istnieje jakieś połączenie między
urządzeniami, natomiast pojęcie  kabel mówi o fizycznym urządzeniu, za pomocą którego
można dokonać połączenia.
Duża ilość przedłużaczy sieciowych, do tego Multicore, znaczna ilość kabli XLR,
transmisja DMX, tworzy prawdziwą pajęczynę. Dlatego aby uchronić się przed  przykrymi
niespodziankami należy pomyśleć o instalowaniu bardzo dobrych i niestety drogich kabli
zasilających. Koszt kabli może sięgać nawet 20% ceny całej aparatury nagłośnieniowej czy
też oświetleniowej.
Aby uchronić się przed zakłóceniami i awariami systemów akustycznych należy
stosować się do kilku podstawowych zasad:
- używać kabli i wtyków o gwarantowanej jakości,
- od czasu do czasu sprawdzać stan połączeń przy użyciu omomierza,
- okresowo oczyszczać gniazda i wtyki połączeniowe,
- używać połączeń symetrycznych,
- dążyć do minimalizacji długości połączeń (szczególnie niesymetrycznych),
- głośniki podłączać do wzmacniacza za pomocą jak najgrubszych i najkrótszych
przewodów.
Połączenia symetryczne (balanced) to takie, w których sygnał przekazywany jest za
pomocą kabla składającego się z dwóch żył otoczonych wspólnym ekranem. Napięcie
występujące na obu przewodach ma taką samą wartość i kształt, lecz przeciwne znaki. Na
wejściu symetrycznym umieszczony jest wzmacniacz różnicowy, który wzmacnia różnicę
napięć między sygnałem nieodwróconym (+) a odwróconym w fazie (-). Ponieważ oba
przewody przebiegają tą samą drogą, zakłócenia, które się w nich znajdują będą miały taką
samą wartość i znak i w wyniku sumowania różnicy napięć zostaną stłumione. Kable
symetryczne zazwyczaj są zakończone wtykami XLR3 lub TRS.
W połączeniach niesymetrycznych (unbalanced) sygnał przekazywany jest do urządzenia
za pomocą jednego przewodu otoczonego ekranem połączonym z masą. Jeżeli zatem
zakłócenie przedostanie się przez oplot ekranujący, zsumuje się z napięciem użytecznym
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
i będzie dalej traktowane jak sygnał. Aby zminimalizować poziom zakłóceń należy używać
jak najkrótszych kabli doskonałej jakości. Kable niesymetryczne zakończone są najczęściej
wtykami typu RCA lub TS.
Wymagania, jakie powinny spełniać kable
Najważniejsze są parametry mechaniczne:
- kabel powinien być możliwie miękki, by można go było zwijać do wymaganej średnicy,
- osnowa kabla nie powinna mieć tendencji do okręcania się wokół żył sygnałowych,
- materiał, z którego wykonana jest osnowa kabla, powinien być niewrażliwy na działanie
skrajnych temperatur,
- poszczególne żyły w splocie przewodu powinny być drobne i skręcone ze sobą, co
zapobiega powstawaniu naprężeń,
- splot ekranów nie będzie powodował nadmiernej sztywności kabla.
Pod względem parametrów elektrycznych kabel powinien cechować odpowiedni dobór
impedancji w stosunku do jego długości (Ohm/m), a współczynnik ekranowania powinien
być zawsze większy niż 90%.
Kable mikrofonowe są przeznaczone do przenoszenia sygnałów audio, a zatem ich zakres
kończy się w okolicy 20 kHz, natomiast częstotliwość pracy w standardzie DMX to 250 kHz.
Zastosowanie typowego kabla mikrofonowego może przynieść oczekiwany rezultat
jedynie na małych odległościach do kilkunastu metrów. Jeżeli jednak pracujemy
w standardzie DMX powinniśmy stosować specjalne kable DMX-owe. W ich przypadku
sygnał możemy przesyłać na odległość nawet 100 m. Dzięki wykorzystywaniu kabli zgodnie
z ich przeznaczeniem unikniemy wielu nieprzyjemnych niespodzianek, zarówno przy
instalacjach jak i przy pracy na scenie. Dodatkową zaletą kabli DMX-owych jest mała
pojemność pomiędzy żyłami. Ponadto posiadają one odpowiednią impedancję falową. W ich
przypadku wynosi ona 110 Ohm. Impedancja falowa kabli mikrofonowych jest zazwyczaj
mniejsza niż 100 Ohm.
Rys.30. Schemat połączeń XLR [5]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Rys.31. Standardowy kabel mikrofonowy XLR  XLR [5]
Kable głośnikowe
Przy połączeniach głośnikowych spotykamy się najczęściej z dwoma niepożądanymi
zjawiskami: stratami energii w przewodach oraz niekorzystnym wpływie pojemności kabla na
pracę końcówki mocy i przesyłanie sygnałów impulsowych. Dostarczanie dużych mocy do
głośników o niewielkiej impedancji wymusza przepływ znacznych prądów. Aby zmniejszyć
straty energii w kablu głośnikowym należy stosować przewody o dużym przekroju i jak
najmniejszej długości. Im mniejsza impedancja głośnika, tym większy powinien być przekrój
przewodu.
Kable wielordzeniowe (multicore)
Kable multicore służą do wielodrożnej transmisji sygnału pomiędzy urządzeniami
scenicznymi a mikserem. W zależności od rozwiązania zawierają kilkadziesiąt dróg
sygnałowych: wejścia i powroty. Wszystkie drogi sygnałowe są zbalansowane, dwużyłowe,
ekranowane parami, najczęściej zakończone złączami XLR. Przykład takiego kabla
przedstawiono na rys. 32.
Rys.32. Kable Multicore [5]
Na rys. 33 przedstawiono podstawowe rodzaje połączeń stosowanych w połączeniach
sygnału audiofonicznego. Są to: TS ( duży Jack mono ), TRS ( duży Jack stereo ), XLR
( canon ) oraz RCA ( chinch ).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Rys.33. Połączenia wtyków i przewodów [8, str. 171]
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Podaj definicjÄ™ kabla?
2. Jak dzielimy kable?
3. Jakie wymagania techniczne powinny spełniać kable stosowane w aparaturze
nagłośnieniowej?
4. Czym charakteryzujÄ… siÄ™ kable DMX?
5. Czym charakteryzują się połączenia symetryczne?
6. Czym charakteryzują się połączenia niesymetryczne?
7. Do czego stosuje siÄ™ kable multicore?
8. Jaki rodzaje przewodów stosuje się do realizacji połączeń audiofonicznych?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj i zainstaluj odpowiednie okablowanie do sprzętu audiofonicznego
wykorzystanego w spektaklu  Jacek Malczewski  Książę niezłomny .
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokonać przeglądu dostępnego okablowania,
2) dokonać pomiarów rezystancji wszystkich kabli pod kątem wymaganych parametrów,
3) sprawdzić wszystkie wtyczki i usunąć ewentualne usterki,
4) dokonać dokładnych pomiarów odległości i sporządzić specyfikację potrzebnego
okablowania (o ile w miejscu wystawienia spektaklu nie ma specjalistycznego
okablowania),
5) dokonać podłączenia urządzeń audio zgodnie z instrukcją obsługi,
6) sprawdzić funkcjonowanie wszystkich urządzeń akustycznych i oświetleniowych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw aparatury nagłośnieniowej,
- zestaw mikrofonów,
- z
ródło dz
więku, np. odtwarzacz CD,
- urzÄ…dzenia efektowe,
- kable i przedłużacze elektryczne,
- miernik elektryczny,
- wtyczki,
- lutownica i przybory do lutowania.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
TAK NIE
1) Dobrać odpowiednie rodzaje kabli do podłączenia
urządzeń audiofonicznych?
2) Podłączyć wybrane urządzenia za pomocą kabli?
3) Sprawdzić prawidłowość połączeń urządzeń zgodnie
z dokumentacjÄ… technicznÄ…?
4) Określić ilość i długość kabli niezbędnych do podłączenia
urządzeń?
5) Dobrać rodzaje połączeń do przesyłania sygnału
audiofonicznego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4.6. Dobieranie, instalowanie i obsługa efektów technicznych,
projekcje wideo
4.6.1. Materiał nauczania
Wytwornice dymu
Wytwornice dymu sÄ… urzÄ…dzeniami wykorzystywanymi przede wszystkim podczas
koncertów estradowych i imprez klubowych. W ostatnich latach przeszły istną metamorfozę
technologiczną. Jeszcze nie tak dawno dym na scenie wytwarzano w ten sposób, że do
naczynia z wrzącą wodą wrzucano tzw.  suchy lód, czyli zestalony dwutlenek węgla (wzór
chemiczny CO2). Jest produktem bezwonnym, bez smaku, nietoksycznym, o temperaturze
sublimacji -78 ºC. Obecnie dziaÅ‚anie wytwornic dymu opiera siÄ™ podgrzaniu specjalnego
płynu do odpowiedniej temperatury i przepuszczeniu go przez zwężenie o określonej
średnicy, gwałtowne wystudzenie i rozprężanie.
Współczesne maszyny do dymu stanowią standartowe wyposażenie każdej estrady nawet
w podstawowym zestawie. By ułatwić szybkie i równomierne rozprowadzenie dymu
wyposażone są w bardzo wydajne wentylatory, które używane osobno doskonale nadają się
do uzyskania efektu wiatru. W zależności od potrzeb i wizji scenografa stosuje się różne
płyny, które ulegając sublimacji tworzą dymy o różnej gęstości, przejrzystości, a nawet
zapachu. Na przykład w celu wywołania specyficznego nastroju stosuje się tzw. ciężki dym,
który utrzymuje się nisko przy podłodze, idealnie też nadaje się do wytworzenia efektu
w postaci wodospadu. Maszyny do dymu mogą być sterowane prosto z miksera sygnałem
DMX.
Rys.34. Maszyna do dymu ROSCO 170 [19]
Na rys. 34 przedstawiono wytwornicÄ™ dymu ROSCO 170. Jest to wysokiej klasy
profesjonalna maszyna. Zgodnie ze współczesnymi wymaganiami zmniejszono moc grzałki
do 1191 W. W maszynie jest miejsce na 2,5 lub 4 litrowy pojemnik na płyn. Maszyna posiada
gniazdo XLR umożliwiające połączenie do 4 maszyn do jednego zdalnego sterowania.
Zminimalizowano liczbę części zamiennych. Opcjonalnie istnieje możliwość sterowania
poprzez DMX.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Dane techniczne:
- wymiary: 50.2 x 24.5 x 20.4 cm,
- waga: 12 kg,
- zasilanie: 220/240 V,
- zużycie płynu: 50 ml/min.
W spektaklu realizatorzy wykorzystali wytwornicę dymu na tzw. ciężki dym, snujący się
po podłożu (rys. 35). Efekt ten został zastosowany w SCENIE IV, która przedstawia fragment
dramatu  Książę Niezłomny Juliusza Słowackiego. Punktowe światła i efekt mgły dodaje,
zdaniem reżysera, dramatyzmu tej scenie.
dym
Wytwornica
dymu
Aktor II
Aktor I
Rys.35. Usytuowanie na scenie aktorów i wytwornicy dymu  SCENA IV [z
ródło własne]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Rys.36. Laser Mystiqe i efekty świetlne [19]
Lasery i efekty świetlne
Na rys. 36 przedstawiono laser Mystiqe. Jest to najnowsza technologicznie seria
wielobarwnych laserów o mocy dla koloru białego od 0,3 do 3W! Dzięki lepszej widoczności
lasera na bazie ciała stałego jest on w pełni porównywalny z laserem gazowym. Wszystkie
lasery serii Mystiqe mogą pracować bez nadzoru serwisu, bez chłodzenia wodą z normalnego
gniazda 230V. Optymalne chłodzenie pozwoliło na obniżenie powstawania szumu. Cechy
charakterystyczne urzÄ…dzenia:
- duża moc,
- super widzialność (DPSS laser),
- bardzo wysoka prędkość skanowania 30.000pps,
- bez chłodzenia wodą,
- bezobsługowy (nie wymaga stałego serwisu),
- kompaktowa budowa.
Dane techniczne:
- moc wyjściowa: >1000mW RGB typ.1100mW,
- dane promienia: ca. 3mm / 1mrad,
- prędkość skanowania: ok. 60,000 pps max,
- kÄ…t skanowania: 60° optyczny,
- wymiary: 625 x 230 x 140mm,
- waga: ok. 25kg,
- zasilanie: 90-250VAC / 250VA.
Z kolei na przykład projektory laserowe Volcano250 RGY wyposażone zostały w dwie
diody czerwone 65 nm o Å‚Ä…cznej mocy 200mW oraz diodÄ™ zielonÄ… 532nm o mocy 50mW.
Rozwiązanie to pozwala na uzyskanie wielokolorowej projekcji laserowej. Dzięki
mechanizmowi mieszania barw możliwe jest uzyskanie czterech kolorów wiązki (czerwień,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
zieleń, żółty, pomarańczowy. Pełną kontrolę nad laserem uzyskuje się przy pomocy 8
kanałów DMX. Możliwa jest również praca w trybie autoplay, gdzie prędkość animacji
zależy od tempa muzyki, a laser nie wymaga żadnej kontroli.
Projektory multimedialne
Inteligentne światła, kolorowe lasery, wytwornice do dymu to standardy każdej imprezy.
Ostatnio modnym dodatkiem stały się także projektory i inne urządzenia multimedialne takie
jak: ekrany plazmowe, diodowe czy telewizory LCD.
Jest bardzo wiele firm, które wypuszczają na rynek coraz doskonalsze technologicznie
urządzenia. Należy jednak pamiętać, że wizualizacje na imprezach to nie tylko spoty
reklamowe, to także sztuka, która staje się bardzo popularna.
A jakże przydatna bywa coraz częściej w teatrach, gdzie wyświetlane panoramiczne
obrazy zastępują malowane niegdyś horyzonty.
Rys.37. Projektor multimedialny firmy SANYO [19]
Kolejnym efektem wizualnym w spektaklu jest projekcja cyklu reprodukcji obrazów
Jacka Malczewskiego. Praktycznie, są one wyświetlane podczas całego spektaklu na
specjalnie przygotowanej do tego celu powierzchni. W głębi sceny na tle tylnej kurtyny
uszytej z czarnego aksamitu, rozciągnięta jest płaszczyzna z czarnego tiulu (rys. 38). Tiul
zawieszony jest do górnych sztankietów w odległości od 20 do 50 cm od kurtyny. Padający
nań obraz z rzutnika multimedialnego widoczny jest na dwóch płaszczyznach: pierwszej 
tiulowej i drugiej  aksamitnej (nieprześwitującej). Stwarza to wrażenie obrazu
trójwymiarowego. Dodatkowo, każdy najdrobniejszy nawet ruch tiulowej zasłony daje
złudzenie obrazu ruchomego, mimo że wyświetlane są nieruchome kadry. Jako z
ródła
obrazów użyto w spektaklu odtwarzacza DVD.
Niezwykle ważnym elementem jest podświetlenie scenografii w taki sposób, ażeby
uczynić ją bardziej plastyczną, na tyle jednak dyskretne by nie zakłócić projekcji. Podczas
prób oświetlenia należy wypracować metodą prób i błędów najlepsze rozwiązanie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Rys. 38. Widok scenografii z reprodukcjÄ… obrazu rzutowanÄ… na tiulowy ekran [z
ródło własne]
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie fizyczne zjawiska wykorzystuje siÄ™ do wytworzenia dymu?
2. Jakie znasz urządzenia do efektów specjalnych?
3. Jaką rolę pełni projektor multimedialny w realizacji scenariusza?
4. Jakie efekty pozwala uzyskiwać laser?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zainstaluj na scenie maszynÄ™ do wytwarzania dymu i wykorzystaj jÄ… zgodnie
z zaleceniami reżysera spektaklu
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z tekstem SCENY IV scenariusza,
2) skonsultować z reżyserem i scenografem spektaklu użycie maszyny do dymu,
3) dobrać płyn, który wytworzy odpowiednią gęstość dymu,
4) uzgodnić ze scenografem miejsce na scenie dla maszyny do wytwarzania dymu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- kartka, długopis,
- scenariusz spektaklu,
- scenografia,
- maszyna do wytwarzania dymu,
- płyn do maszyny,
- kable połączeniowe.
Ćwiczenie 2
Przygotuj rzutnik multimedialny, odtwarzacz DVD oraz płytę z nagraniami reprodukcji
obrazów Jacka Malczewskiego
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać scenariusz spektaklu i wynotować tematykę obrazów i zdjęć przeznaczonych
do reprodukowania,
2) skonsultować ze scenografem wybrane reprodukcje obrazów i zdjęcia archiwalne,
3) zlecić pracowni filmowej nagranie prezentacji ściśle według scenopisu,
4) zainstalować na scenie rzutnik multimedialny,
5) dokonać prób projekcji dobierając taką moc oświetlenia scenografii, aby rzutowane
obrazy były czytelne i wyraziste,
6) zaprogramować czas trwania na ekranie poszczególnych sekwencji tematycznych,
7) dokonać próbnego uruchomienia rzutnika i odtwarzacza DVD,
8) zaprogramować płynną zmianę natężenia oświetlenia w trakcie zmian scen.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- gotowa instalacja oświetleniowa zawierająca takie elementy jak: sterownik komputerowy
oświetlenia, lampy oświetleniowe sterowane cyfrowo,
- instrukcja programowania komputerowego sterownika oświetlenia,
- gotowa scenografia wraz z przygotowaną płaszczyzną do rzutowania obrazu,
- rzutnik multimedialny,
- odtwarzacz DVD,
- płyta DVD z przygotowaną prezentacją,
- scenariusz spektaklu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz
TAK NIE
1. Wymienić urządzenia do efektów?
2. Zainstalować i uruchomić maszynę do wytwarzania dymu?
3. Nawiązać współpracę ze scenografem, reżyserem i ekipą
techniczna w zakresie przygotowania efektów specjalnych?
4. Zastosować efekty świetlne i lasery?
5. Zainstalować rzutnik multimedialny?
6. Podłączyć do rzutnika z
ródło obrazu (odtwarzacz DVD,
kamera)?
7. Przygotować prezentację multimedialną niezbędną przy
realizacji spektaklu z wykorzystaniem rzutnika
multimedialnego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
5. ZAA

CZNIK DO ĆWICZEC

Scenariusz spektaklu pt.:  Jacek Malczewski  Książę
Niezłomny
Scenografia przedstawia wnętrze pracowni artysty malarza.
ZnajdujÄ… siÄ™ tam charakterystyczne rekwizyty, takie jak sztaluga malarska, drabina,
blejtramy malarskie, gotowe obrazy, kompozycje, w skład których wchodzą fragmenty zbroi,
futra, manekiny w kostiumach, itp.
W pracowni stoi fortepian, krzesła, stolik.
Całość skomponowana jest w taki sposób, ażeby w jednej przestrzeni scenicznej
wykreować przy pomocy oświetlenia i efektów technicznych kilka różnych planów,
w których dzieje się akcja spektaklu.
SCENA I
Akcja dzieje się na scenie w momencie zajmowania przez widzów miejsc na widowni.
Światła na widowni są wygaszone.
Na pierwszym planie, po lewej stronie sceny przy sztaludze pracuje malarka. Wykonuje ona
portret kobiety, która pozuje na siedząco na środku sceny
Aktorka I ( malarka)
- kostium: kobieta ubrana w strój z epoki  długa suknia, bluzka zapięta pod szyję, na
wierzch narzucony fartuch poplamiony farbami,
- charakteryzacja standardowa,
- Aktorkę I należy oświetlić.
Aktorka II  ( modelka)
- kostium: fantazyjna zielona, długa suknia z dużym dekoltem)  oświetlona plastycznie 
punktowo reflektorami typu PAR o mocy 1000 W  z góry prostopadle, i dwoma o mocy
500 W o wąskim strumieniu światła (en face i kontra),
- niektóre elementy scenografii np. broń, obrazy, są delikatnie podświetlone od dołu
światłem o mocy  10  20 %.
Taki żywy obraz trwa w zupełnej ciszy w trakcie wchodzenia widzów.
SCENA II
Spektakl rozpoczyna się powolnym wyciemnieniem świateł na scenie, równocześnie
z głośników rozmieszczonych wokół sali i kolumn frontowych rozlega się wędrujący,
cichutki  rosnÄ…cy (bardzo powoli) dz
więk dzwonów.
Równocześnie w środkowej części sceny na tylnej kurtynie i zasłonie z czarnego tiulu
wyświetlany jest ruchomy obraz dzwonów.
Symetrycznie po obu stronach sceny, w głębi światło punktowe wybiera dwóch aktorów
(oświetlone tylko głowy), którzy zaczynają recytować fragment rapsodu St. Wyspiańskiego
pt.  Kazimierz Wielki . Obaj aktorzy ubrani w surduty. Aktorzy recytujÄ… tekst na zmianÄ™ po
jednej zwrotce, tak jakby komentowali pogrzeb króla.
Aktorzy (wszyscy) posługują się mikrofonami bezprzewodowymi tzw. mikroportami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Idą posępni
a grajÄ… im dzwony
ze wszystkich kościołów
a grajÄ… im dzwony
żałobne.
Idą posępni
a niosÄ… korony
ozdobne, misterne
a dla nich
ciążące jak ołów,
korony sczerniałe,
pogrobne.
A grajÄ… im dzwony
ze wszystkich kościołów
a szumiÄ…, Å‚opocÄ…
szarfami przyczołów
chorÄ…gwie, proporce
pogrzebne.
A grajÄ… im dzwony
ze wszystkich kościołów
ogromne, tętniące,
podniebne.
Pojawia siÄ™ przenikajÄ…cy z dzwonami  dz
więk muzyki organowej  I część Requiem G.
Faure. Jednocześnie obraz dzwonów zanika a pojawia się obraz pt.  Błędne koło  muzyka
emitowana z minidysku.
A śpiewy nad nimi,
jak skrzydła Aniołów
kołyszą się górne,
wróżebne.
A idą posępni
ze wszystkich kościołów
z cechami, wieńcami,
co kwietne, pachnÄ…ce,
w tysiące były liczone.
Wiatr chmury przegania,
to skrywa, odsłania
orszaki pochodne, stokrotne;
A cienie siÄ™ wijÄ…,
to jaśnią, to kryją,
to w biegu znikajÄ… przelotne.
A oni posępni
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
a grajÄ… im dzwony
ze wszystkich kościołów zawodne
. . . . . . . . . . . . . . . .
Czyli łąki nietknięte tak gwarzą,
Czyli kwiaty wycięte się skarżą
Czyli łąki i łany się kłonią,
Czyli wiatru przygięte pogonią?
Czy to lasów stoki się chwieją,
Czy tak wieńce jodłowe wonieją ...
Czy to lasy sosnowe się kłonią,
Czyli wiatru przygięte pogonią?
A idą żałobne,
posępne, pogrzebne
i Å‚Ä…ki pachnÄ…ce
i lasy podniebne,
wnuczęta moje pogrobne.
A grajÄ… im dzwony
ze wszystkich kościołów
ogromne, tętniące,
wróżebne.
SCENA III
Po recytacji muzyka wygasa, światła skierowane na aktorów schodzą do  0 . Po lewej stronie
słup światła z portalu oświetla stolik i siedzącą przy nim aktorkę  malarkę.
Aktorka I ( malarka)
Dziś, ten, który był dla mnie ideałem artysty i człowieka, już nie żyje.
Jeden z największych współczesnych Polaków, pieśniarz Ojczyzny, z zaniku sił dogorzał, jak
gasnący płomyk lampy ofiarnej. Choroba, której nie można było powstrzymać w rozwoju
przecięła pasmo jego dni. Przepracowany i zrujnowany fizycznie zapadał się i chylił ku
końcowi. W jego wielkich, czarnych oczach dziecięcych błąkał się lęk. Ale nie przed
śmiercią. Bał się resztek życia, które tliły w nim jeszcze  i lękał niedołęstwa. Był w nim żal
bezsilności do pracy. I ten go dobił.
Jacek umarł.
Skończyło się dla wszystkich to obcowanie z wielkim duchem, tym cichym człowiekiem,
który sam w życie drugich tak mało się wdzierał, a przecież tak wielki wpływ wywierał.
Zawsze wiedziałam, że pan Jacek życzy sobie być pochowanym w habicie franciszkańskim,
bo był tercjarzem. Stało się temu życzeniu zadość.
W trakcie tekstu delikatne, rozproszone światło oświetla pianistkę, która delikatnie
zaczyna utwór  fragment koncertu f-moll F.Chopina /fortepian bez nagłośnienia 
akustycznie/
Muzyka  f-moll  cichutko na podkład/
Od O.O. Bernardynów, gdzie należał do trzeciego zakonu, pan Gąsecki przywiózł habit
i kaptur. Tłumy ludzi odwiedzały zmarłego z czcią pobożną. Wyglądał dziwnie upodobniony
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
do świętego Franciszka z Asyżu. Zasypany był różami i kwiatami od żony. Trumna tonęła
w kwiatach.
Aktorka II ( modelka)
Jacek Malczewski był konstrukcji duchowej średniowiecza. Wiara jego była prosta jak
Krzyż, a życie na zasadach Ewangelji oparte. Śmierć uważał jako wyzwolenie. I tę śmierć
miał lekką.
Kiedy doktor Oszacki chciał dać ostatni zastrzyk, by podtrzymać uciekające życie, Jacek
Malczewski poprosił:  Już nie zastrzykuj, bo odchodzę! . Zasnął cicho, jak ptak w gniez
dzie.
Śmierć miał spokojną, bo też życie całe jego było ciche i bez skargi. Pan Bóg dał, że się nie
męczył.
Na ekranie zmieniają się obrazy (Malczewski w habicie w trumnie, zdjęcia czarno-białe
z Krakowa, wybrane obrazy J. Malczewskiego.
Za oknami majaczył kopiec Kościuszki. Na ścianie trzymały straż tęczoskrzydłe anioły.
Prowadziły małego Tobiasza z rybą w ręku, mającą moc przywracania wzroku. A w czarnej
trumnie, w obramieniu kaptura zakonnego, śnił ostatni sen połączenia się z Bogiem wielki
pieśniarz narodu. W czarnej trumnie spał na wieki  Książę niezłomny . Niezłomny
w zasadach prawości, niezłomny ideałom, i niezłomny w wieczności...
Muzyka do końca  już koncertowo
W miarę jak aktorki kończą swoje teksty  gaśnie światło, do końca tej sceny pozostaje tylko
oświetlona solistka grająca na fortepianie.
SCENA IV
Po ostatnich dz
więkach muzyki akcja przenosi się na prawą stronę sceny, na proscenium.
Z głośników słychać świst wiatru, pojawia się mgła. Dwaj aktorzy otuleni w płaszcze
prezentują fragment z  Księcia niezłomnego .
Don Fernand
Cóż tak smutny, kolego?
Mulej
Nie słyszałżeś, co pan ten okrutny ?
Don
Owszem, wszystko słyszałem z altany.
Mulej
Czemuż więc pytasz, dlaczegom ja smutny ?
Dlaczego stojÄ™ zmieszany?
Dlaczego rozmawiam z sobÄ…?
Czemu żal mi pierś rozrywa?
Pomiędzy królem a tobą,
posłuszeństwem a przjaz
niÄ…
Straszna siÄ™ walka odbywa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
Sumienie mi będzie kaz
niÄ…,.
Jeśli króla mego zdradzę;
Węgle na głowę zgromadzę,
Jeśli ciebie opuszczę...
Ach , zaszedłem w straszną puszczę!
Myśl zbłąkanego obiega ...
Król na mnie tylko polega.
Ty we mnie masz tylko nadziejÄ™...
Radz
co czynić.
Don
Miłość grzeje
I przyjaz
ń szczęście stanowi;
A choć obiedwie są święte
I zdradzone sÄ… ohydÄ…;
Lecz w porównanie nie idą
Z wiarą należną krajowi
I klękają przed nią zgięte
Te anioły naszych dusz.
Więc radzę, królowi służ
Z ta wiara niepokalanÄ….
A ja tu przyrzekam święcie,
Że choćby mi dziś dawano
Wolność na pierwszym okręcie
Co do Portugalii płynie;
Odrzucę  bo na mnie leży
Twój honor i przeze mnie nie zginie.
Mulej
Jesteś zwierciadłem rycerzy!
Ale mi nie dawaj rad;
Wszak ty mi wróciłeś życie ?
Smętnemu wróciłeś świat ?
A ja miałbym...Nie, mój książę 
Tej nocy, jak była zmowa,
U brzegu ci łódz
przywiążę;
Uchodz
 a moja tu głowa
Odpowie.
Don
Bracie mój miły,
Byłżebym ja sprawiedliwy?
Dałżebym ja dowód siły
I serca, wolności chciwy
Z hańbą mego przyjaciela?
Hańbą się jego bogacąc?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
Honor biorÄ…c, serce tracÄ…c?
Wolność, ten brylant wesela,
Jaż bym jego łzami płacił?
Zostawiał tu męczennikiem?
Jeżeliś miary nie stracił,
Która czyny ludzkie mierzy,
To bÄ…dz
mi sam poradnikiem
I mów, czy mi to należy -Uczynić?
Mulej
Ach, nie wiem, panie,
Co ci sam na to poradzÄ™...
Powiem nie, to serce pęknie,
Powiem tak, to ciebie zdradzÄ™
Jak przyjaciel, co sam zmięknie
I w trwodze z
le radzi może.
Don
Więc ja tu słowo położę
Niewzruszone, głaz ogromny.
Wiedz, że mię tu sądy boże
Skazały, bym wybrał miarę
Litości i tu za wiarę
Skonał jak książę niezłomny.
SCENA V (Syberia i Radom)
Światła gasną, aktorzy znikają za kulisami, rozlega się muzyka - Rachmaninow w trakcie
prezentowane obrazy z serii  syberyjskiej . Muzyka się kończy. Powraca oświetlenie ze
sceny III.
Aktorka I
Pierwsze przebłyski świadomości Jacka, to lata przełomowe dla Kongresówki. Krajem
wstrząsnął spazm powstania styczniowego. O ośmioletnie dziecko obijają się echa tragedii.
Dochodzą go wieści, że powstańcy kryją się po lasach , że otoczyli Radom. Nie wie jeszcze
którzy swoi: powstańcy czy Moskale. Na wsi u babki spotyka kwaterujących oficerów
rosyjskich.
Aktor I
Babka wśród nich jak z kamienia
Surową twarz uśmiechem krasi.
Prosi siąść, zaprasza do jedzenia,
Więc ten i ów się przyłasi
I mówi  My są braty, czestne słowo.
O co się bijem ? ....wszakże ziemi
Mamy już dużo, czestne słowo!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
Ta tylko się pożegnać z Tą Królową
TÄ… PolskÄ…  Czort Proklatyj!
A
zy się stoczyły wtedy duże
Z oczu mej babki, szybko starte.
Na twarzy krwi poczułem róże
I odwróciłem życia kartę.
Aktorka I
Królestwo zostało Królestwem tylko dla Polaków. Oficjalnie to Priwislinskij Kraj. Brak życia
społecznego, politycznego. Skazano na wymarcie polską kulturę. Rosyjska umundurowana
szkoła, rosyjski, umundurowany, przez żandarmów strzeżony uniwersytet.
Kraj mimo rozwoju Warszawy, A
odzi i Zagłębia wiejski, rolniczy, ziemiański. Obok
Warszawy kilka miast prowincjonalnych (gubiernskich), gdzie mieszkają nie tylko żydzi, ale
i kilku adwokatów, lekarzy i urzędników ziemiańskich.
Do trzynastu lat mieszkał Jacek Malczewski w domu rodziców w Radomiu, kochany, psuty
i rozwijany  może nawet nad miarę.
Na ekranie wyświetlane są zdjęcia starego Radomia, z głośników płynie gwar uliczny, stukot
bryczek i kopyt końskich po bruku.
Ówczesny Radom, prowincjonalne miasteczko brukowane kocimi łbami, pobielone
jednopiętrowe kamienice, sąsiadujące z drewnianymi dworkami. Hotel, w którego brukowaną
bramę z łoskotem zajeżdżają poczwórne landary z popękanym na budach lakierem i wysokie,
chyboczące na resorach bryczki. Radom nie miał jeszcze kolei. Miał żółte karetki pocztowe,
jakąś obywatelską resursę, raz lub dwa razy do roku teatr albo występy kuglarzy. Tu właśnie
mieszkał pan Julian Malczewski, ojciec Jacka. Zajmował on stanowisko pisarza tj.
generalnego sekretarza Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, godność tradycyjnie
ziemiańską.
Stosunkami siedzą Malczewscy w samym środku warstwy szlacheckiej. Życie tych domów,
tych rodzin to kwintesencja ówczesnej szlacheckiej ziemiańskości. Bujnie rozwinięte życie
rodzinne. Ciągłe zjazdy, odwiedziny, pogawędki, baliki, troska o dzieci, gorące dyskusje
polityczne. Z poczty przychodzi Gazeta Warszawska, Wiek, Tygodnik Ilustrowany, lub
Kłosy pełne miedziorytów, poczciwe, zacne, naiwne. Przetkane ukrytymi westchnieniami
do... przeszłości. Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, chowani czujnie po skrytkach, obok nich
legionowe mazurki, powstańcze piosenki.
MUZYKA fortepianowa koncert e-moll
Aktor II
 Wyraz Polska wciąż wpadał mi w ucho
O Niej wciąż była rozmowa.
Nią ciągle byli zajęci,
Czy to była ich myśli Królowa?
Czy tez oni nie byli Jej święci?
Bo tak, w mieście o Niej było głucho
Może oni z daleka od ludzi
W polu, w żytach i deptanej miedzy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
Widzieli JÄ…, jak siÄ™ budzi
Ofiarnicy dziwnej jakiejÅ› wiedzy
Brzęku kłosów znający rozmowę.
Więc słuchałem czy kłos
ImiÄ™ Polska, trÄ…cany o drugi, nie wypowie...
SCENA VI  (Wielgie)
Cała SCENA VI na tle koncertu e-moll
Aktorka II
Bzy kwitnÄ… gdzieÅ› daleko
Nad mojÄ… rodzinnÄ… rzekÄ…
Czeremchy, grusze w białej szacie
A ziemia w gwiezdnym jest ornacie
Co na aksamitnej tle zieleni
Od żółtych kwiatów aż się mieni
A ciemnych chwastów bujne pędy
Co pod płotami stają wszędy
Zagony ciągną się bez końca
I zbóż zieloność  nie milcząca
Bo skowronkowe wciąż chorały
Muzyką firmament zajaśniły cały
I kłos trącany o drugi dzwoni
W fali co jedna drugÄ… goni
I błyszcząc srebrem tonów
Przewala garby swych zagonów
Aktor II stojÄ…cy przy sztaludze na tle muzyki /cichnÄ…cej/ opowiada:
Jakaż to wieś? Jaki to krajobraz?
Dla ojca był to ten jedyny, najbardziej polski kraj. Tamte lasy, to po prostu pojęcie lasu bez
przymiotnika, droga, to pierwowzór drogi, pole, to właśnie kwintesencja pola.
Jakiż to kraj? Przejście od pagórkowatej Małopolski do sztywno-płaskiego Mazowsza. Od
żyznych rędzin do jałowych piasków. Krajobraz ubogi w formę, o szarej przygaszonej barwie.
Niema tu wielkich perspektyw, łamanych, ani bogato wygiętych linii horyzontu. Nie ma
romantyki Tatr, śmiejącej się pogody Krakowskiego, szerokiej melancholii Kresów. Wzdłuż
rzek szeroko rozłożone doliny łąk. Kaczeńce, czajki. Sosnowe lasy. Sosny rosochate i krzywe.
Białe gaiki brzozowe. Krajobraz, w którym nic nie uderza, nie pociąga oka w oddali.
Rozmaitość tu tkwi w szachownicy poletek, w chwastach wśród drogi, w krzywiz
nie gałęzi,
w prostej sprężystości żytniego z
dz
bła.Tu trzeba patrzeć na szczegóły, tu one przemawiają
i one nabierają duszy. Ten tłum drobiazgów to tutaj polska wieś  to Polska.
Malczewski wychowany w Szwajcarii, widziałby Boga poprzez szczyty i kaskady.
Malczewski wychowany w radomskiem, dostrzegał Go w stworzeniu co pełza, w z
dz
ble
trawy, w nagim pędzie wikliny.  Hostię przez blade widzę zboże mógł powtórzyć za
Norwidem Malczewski. To krajobraz okolic Wielgiego, wsi, w której ojciec spędził kilka lat
u wuja Feliksa Karczewskiego, gdzie wraz z rówieśnikami Karczewskimi przygotowywał się
do szkoły (polskiej szkoły) w Krakowie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
Zakończenie muzyki
SCENA VII
Salon krakowski - wspomnienia
Aktorka I
Malczewski był ogromnie skrupulatny w rzeczach etyki i honoru. Niegdyś miał zajście
honorowe z Fałatem. Z powodu właśnie tych stosunków w Akademii Sztuk Pięknych, za
dyrektury Fałata, Malczewski ustąpił i zrezygnował z profesorostwa.
Bardzo był ciekawy stosunek Matejki do Malczewskiego. Życie całe właściwie byli
rozdzieleni, a ostatnie pojednanie nastąpiło parę miesięcy przed śmiercią Matejki. Nie była to
nieprzyjaz
ń jakaś, oparta na zazdrości czy rywalizacji. Po prostu byli przedstawicielami
dwóch pokoleń artystycznych. Mistrz i uczeń.
Niegdyś w Szkole Sztuk Pięknych Matejko wyróżniał Malczewskiego i bardzo go lubił. Ten
zapalony historyk i epik chciał Młodego Jacka pchnąć na tory tej drogi i niejako zmusić do
podjęcia tego kierunku. Lecz Malczewski się oparł i tutaj się starli.
Aktor I
 Matejko kazał mi malować rzeczy, których ja nigdy nie widziałem!
Aktorka I
Jacek całe życie malował harpie, fauny i anioły, których nigdy nie widział, ale te przeżył od
Wewnątrz, te widział, bo były jego wizjami. Cudzej wizji dojrzeć nie sposób.
Aktor I
 Grottger widzisz namalował Chrystusa, a Matejko Grunwald  a to łatwiej namalować
Grunwald , jak Chrystusa !
Aktor II
Kiedyś Matejko chciał zaprząc Malczewskiego do roboty i zadał mu temat mówiąc:
Mój kochany ty mi to zrobisz: - z łóżka wyciągają księcia  ten wyrywa się ledwo okryty
bielizną, ucieka, za nim siepacze. Wiesz, chciałbym  Śmierć Przemysława .
Malczewski nie chciał jakoś wprost odmówić, ale nie miał ochoty malować takiego obrazu.
Ale jednak zrobił. Na wielkiej ścianie pracowni naszkicował całą kompozycję. Świetną!
Lecz zwykle figlami bronił się przed wszystkim, co dybało na jego indywidualność. Pod
szkicem tym podpisał węglem dwuwiersz:
 Białe gacie
w tarapacie
Matejko tak czuł się obrażony, że już więcej nie mówił z Malczewskim o obrazach, ani jego
pracami się nie zajmował.
Aktorka II
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
Mówiono często o złośliwości Malczewskiego. Miała ona jednak swoją podstawę: służyła na
podkreślenie pewnej prawdy. Przed obrazem ciężkiego Pegaza o maleńkich skrzydłach
przystanęli panowie i pytają o znaczenie.  To dzisiejsza poezja tłumaczy Malczewski. Ależ
mój Jacku  ten Pegaz nigdy nie wzleci.  To też nasza obecna poezja nie wzlata .
Aktor I
Ktoś zwiedzając pracownię, po obejrzeniu wszystkich obrazów, podszedł jeszcze do tych
odwróconych do ściany i kładąc rękę na jednym z nich uprzejmie zapytał: Czy można
zajrzeć panie Rektorze?   A można  odpowiedział najspokojniej pan Jacek  wczoraj ktoś
zajrzał, dostał wprawdzie w pysk, ale widział .
Aktorka I
Raz znowu byliśmy zaproszeni do panny Grafczyńskiej. Śpiewał tam artysta opery
berlińskiej, niejaki Cortilli. Nastrój w salonie był pełen entuzjazmu i rozczulenia, Pani
Malczewska nie miała słów zachwytu, panna Grafczyńska dumna była, że takiego
europejskiego artystę nam prezentuje. Ale gdy ten zabierał się do nowej partytury, pan
Malczewski nagle wstaje z kanapy, podchodzi, obejmuje go i całuje w kamizelkę. Śpiewak
jest rozczulony i najlepszej myśli: Pan Jacek zaś mówi do niego pokornie: Moja duszo, stary
Malczewski tak cię prosi: nie śpiewaj już, bo nie mogę słuchać
Aktorka II
Nigdy nie zapomnę miny jednego profesora, który widząc pana Jacka we wspaniałym
sobolowym futrze, zapytał: Skądże to pan ma takie futro?
A Malczewski poważnie odpowiedział:  Kupiła mi teściowa po księdzu kanoniku
Midowiczu. Teraz będę tylko po prałatach zdzierał
Wszyscy staliśmy w przedpokoju po jakiejś proszonej herbacie. Malczewski zawinął się w tę
szubę i dodał jeszcze:  Dobrze mieć teściową, kupi mi jeszcze kubrak po Puzynie
A gdy niefortunny profesor zamilkł, jeszcze go pan Jacek pocieszył:  Nic się moja duszo nie
martw, bo widzisz moja teściowa za to zatyka dziury w dachu mojemi obrazami.
Scena kończy sie ogólną wesołością i śmiechem
SCENA VIII
Wspomnienia ale o innym charakterze, bardziej intymne, więc i światło jest delikatniejsze
TÅ‚o muzyczne  Krakowiak Op.14 Andantino
Aktorka I
Dużo wspomnień!
Obszerne mieszkanie przy ulicy Krupniczej, z ogromnym salonem o trzech oknach
zajmowało całe drugie piętro. W salonie półmrok. Ze ścian patrzały obrazy oczami
przeszłości. Najwięcej portrecików dzieci  Julci i Rafenia. Dominował Tobiasz z Aniołami.
Dalej  Biały portret Pani Malczewskiej, z białym wachlarzem; ręka z pierścionkiem
zaręczynowym na palcu. Malowany kochającą i ufną dłonią. Każde dotknięcie pędzla
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
delikatne jak pieszczota, każdy fałdzik sukni wygładzony, jakby ręką artysty kierował
nieustanny zachwyt nad modelem.
/Pauza/
Człowiek musi kochać. Każdy czyn ludzki, czy to twórczy czy humanitarny, musi być oparty
o ideę miłości. Bez miłości wszystko byłoby tylko chłodną formą, choćby najcudniejszą, ale
zimnÄ… i bezdusznÄ….
/Krakowiak do wybrzmienia/
Pierwszą miłością Jacka Malczewskiego była jego kuzynka, Wanda Karczewska. Ale rodzina
nie uważała go za odpowiednią partję i nie pozwolono jej wyjść za niego. Opowiadał mi
dzieje tej miłości. Miałam wtedy czternaście lat i byłam strasznie dumna z tych zwierzeń.
Aktor I
 Wiesz dzieciusiu kiedy raz na kuligu tańczyła ze Zdzisiem Heidlem oberka, tom z zazdrości
uciekł w pola i całą noc błąkałem się aż do rana. A teraz przecież przeżyłem życie, choć ona
wyszła za Horocha i dzieci miała  i to wszystko przeszło. Tak dzieciusiu, wszystko to
przechodzi, co człowiek myśli, że nie mogłoby być  a życie idzie  i tak życie samo zmienia
ludzi
Aktorka I
Opowiadał mi jak strasznie cierpiał, kiedy bez słowa pożegnania wywiozła ją rodzina, aby
przerwać znajomość z nim. Miłość to była młodzieńcza, pełna trosk i żalów  przed
zaczęciem skazana na zatratę.
AKTOR II  na tle muzyki Nokturn cis mol F.Chopina
 Wśród starych olch
Wśród nocy cieni
Na Å‚odzi  osamotnieni.
PÅ‚ynÄ…Å‚em z niÄ….
A księżyc drgał
Na wód topieli, czasem nenufar się zabieli,
Zaszumi daleki młyn.
Wśród nocy mar, wśród nocy cieni
Jeszcze jÄ… widzÄ™, jak mi siÄ™ bieli
I jak wiosłuje w morzu z promieni,
Księżycem świecących fal.
Tylkoż więc żal,
Na zawsze złamane wiosło,
W sercu mi tylkoż chwastów przyrosło
Z miłości je ?
A ona ? wciąż,
Gdy księżyc się promieni,
Wśród starych olch cieni
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
Żegluje biała.
Lecz na tę głębię tam
Nigdy nie wpłynie ostrożna.
Czyż w toni  grobu dopatrzeć się można?
Ja nie wiem sam ...
Aktorka II
W końcu jednak ożenił się z miłości...
W domu profesorostwa Janikowskich, z okazji zaręczyn ich córki, poznał Jacek Malczewski
swoją przyszłą żonę pannę Marję Gralewską.
Aktor I
 Marynia miała postać jak łodyga lilji, a kwiatem była jej główka.
 Bladziutką miała twarz,
górskie śnieżyczki u skroni,
Śnieżyczki na ramieniu,
Bukiet śnieżyczek w dłoni.
I mróz w spojrzeniu
Gdym ujrzał pierwszy raz.
Aktorka II
Piękność i wdzięk całej figury panienki oczarował Malczewskiego.
Aktorka I
Mówiła mi pani Malczewska, że gdy póz
niej zapytał jej matki, czy może przyjechać do
Zakopanego, gdzie panie miały spędzić lato, pani Gralewska odpowiedziała:
Aktorka II
 Nie, bo chcę mieć spokojne wakacje .
Aktorka I
Jednak pojechał. Na tle dzikiej przyrody tatrzańskiej, która wtedy jeszcze była w całym
majestacie niedostępności, podczas wycieczek w góry, otrzymał Malczewski przyrzeczenie
od panny Gralewskiej, że zostanie jego żoną. Były to czasy, kiedy malarz artysta, choćby
z bożej łaski, nie był pożądaną partią. To też trzeba było dużej stanowczości ze strony młodej
osoby, by uzyskać pozwolenie rodziców na to małżeństwo. Jednak piękna panna wybrała
Jacka Malczewskiego, bo jak twierdziła:  Był taki inny od wszystkich .
Został wierszyk ulotny, który ten człowiek najczystszego serca, w dniu, w którym ujrzał
pierwszy raz tę, która miała być mu towarzyszką doli i niedoli  aż do śmierci:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
SCENA IX
/Muzyka fortepianowa Wielka Fantazja na tematy Polskie/
Aktor II
Pielgrzym to był i prorok natchniony. Obrazy jego z cyklu syberyjskiej katorgi są pacierzem
o wolność. Ekspresje ich nastroju porównać można tylko do muzyki chopinowskiej, w której
mistrz tonów wyśpiewał tęsknoty i żałość niewolnej ojczyzny.
Trzy są bratnie duchy w twórczości naszego narodu; Słowacki, Chopin i Grottger. Matejko
był wielkim historykiem, a Jacek Malczewski kapłanem niedoli  godnym następcą Grottgera.
Matejko rozsławiał świetność i chwałę ojczyzny, Malczewski uczył dla tej ojczyzny serca
otwierać i na jej ból pamiętać. Każdy jego obraz jakby o zaprzestanie krzywd błagał, jakby
o cud wolności wołał.
Aktorka II / taka sobie Chimera/ bez muzyki
Tekst z Wesela  w tle projekcja obrazów z cyklu Zatruta studnia
....Zbroją świeci, zbroją łyska
postać dawna, coraz bliska.
Dawny rycerz w pełnej zbroi.
Co niczego się nie lęka.
Chyba widma zbrodni swojej.
AS serce mu z bólów pęka
A on z takim sercem, w zbroi,
Zaklęty u z
ródła stoi
I do mętów studni patrzy
I przeglÄ…da siÄ™ we studni.
A gdy wody czerpie ręką
To mu woda siÄ™ zabrudni,
A pragnienie zdroju męką,
Więc mętów czerpa ze studni:
U z
ródła, jakby zaklęty:
Taki jakiś polski święty ....
Aktor II
Bo kto na twórczość Malczewskiego patrzeć będzie ze stanowiska pięknoducha,
szukającego w niej wyłącznie materiału dla swoich wrażeń estetycznych, ten Malczewskiego
nie dojrzy, ani nie zrozumie. Malczewski przemawiał do nas mową, jaką Bóg w duszy jego
złożył. Śpiewał dla nas pieśń bez słów, czarowną i porywającą. Ale trzeba zrozumieć
wszystkie tej mowy wyrazy i usłyszeć wszystkie tej pieśni tony. Bo wtedy dopiero dojrzeć
można, że Jacek Malczewski, to nie tylko artysta malarz znakomity i sławny, ale że przede
wszystkim jeden z tej jasnej plejady rycerzy, których Bóg na szańcach naszego ducha
postawił, gdy nas od zupełnej zagłady zachować postanowił.
SCENA X
Muzyka z minidysku - I część Requiem G. Faure.
Pojawia siÄ™ obraz  Autoportret z paletÄ…
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
Aktor I
Różami wymościli ostatnie twoje łoże
I omotali ciÄ™ w girlandy kwietne 
A około głowy fijołków dali ci wiązankę.
Prawda jak spokojnie ostatni sen się śni ?
Na czole masz świętości znamię,
Na oczach palce wierności położyły ukojenia stygmat 
A ten, co naznacza swoje wybrane,
Wyrzez
bił w twej postaci całej  Pokój i dobro
Jakoby chciał, na twej twarzy bladej,
Wypisać ci świadectwo,
Że życie całe byłeś bezwinny.
Wielkość i nimb sławy,
Dla żyjących to glorja złota
Na brzeg drugi nawet może ciążąca.
Tam, gdzie serce twe teraz siÄ™ raduje,
Nie potrzebne legje ani gwiazdy orderowe.
Tęczoskrzydłe anioły, których kohortę
Wyczarowałeś natchnień twoich wzlotem,
Poniosły cię wysoko, na szczyty
Dosiężne tylko Bogu samemu 
I jemu miłym.
Tam gdzie przy wierzejach sprawiedliwość czuwa,
I nie wnijdzie bogacz w bisiorze 
A cnota,
Uradował się Bóg, żeś już przyszedł wędrowniku !
Ręce twoje drobne nie do miecza,
A jednak wojownik z ciebie orężny 
A
zami, które z ócz ciekły zapatrzonych w twoje dzieła,
Walczyłeś ty na szańcu ojczyzny,
Jak rycerz mężny średniowiecza.
Ręce twojej wolno już wypocząć,
Palce zacisnęły się ostatnim uściskiem
Na krzyżu czarnym ojcowym.
Pod habitem franciszkańskim już nie bije twoje serce,
Które było jako serce samej Polski.
Przepomniałeś to o przyjaciołach i drogich,
Że tak milczysz w majestacie dostojny ?
Niechże ci nasze łzy nie ciążą,
Abyś wolny, jako sługi boże, uskrzydlone już zbawieniem
Tam, skąd niegdyś duch twój przyszedł na ziemię
NielitosnÄ… tobie; -
Abyś wrócił do Pana Boga twego.
A on Chrystus, któregoś tak ukochał,
Żeś szedł za nim dz
wigając krzyż bez skargi,
Niechże ci teraz szczęściem przeogromnem,
Ze sobą obcowaniem, wypłaci twoją wierność.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63
Bóg ma moce, i potrafi cię rozradować
Byś zapomniał swe cierpienia.
Niechże będzie uwielbione Jego imię,
Że nagradza sprawiedliwych. 
A więc radujmy się!
Muzyka do końca
Wszystkie światła przygasają do  0 a następnie po krótkiej pauzie do 70 %
Opracował: Mariusz Pyrka
Projekt scenografii : Krzysztof CiecielÄ…g
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
64
Scenografia do spektaklu  Jacek Malczewski  Książę Niezłomny
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
65
6. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań, w tym:
- 12 pytań z poziomu podstawowego (I część),
- 8 pytań z poziomu rozszerzonego (II część).
Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna jest prawdziwa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, wstawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zaznaczyć odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie tego
zadania na póz
niej i wróć do niego, kiedy zostanie Ci wolny czas.
8. Za rozwiązanie testu możesz otrzymać następujące oceny szkolne:
- dopuszczający  za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego,
- dostateczny  za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,
- dobry  za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu
ponadpodstawowego,
- bardzo dobry  za rozwiązanie 18 zadań, w tym co najmniej 6 z poziomu
ponadpodstawowego,
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
I część
1. Scena en ronde jest to scena:
a) otwarta, pozbawiona kurtyny, gdzie przestrzeń do gry znajduje się pośród widzów,
b) zamknięta, ten rodzaj sceny wywodzi się z teatru elżbietańskiego
c) trójkątna, otoczona widzami z dwóch stron,
d) okrągła lub czworoboczna, otoczona widzami ze wszystkich stron,
2. Naświetlacze są to urządzenia służące do:
a) oświetlania dekoracji od góry, oświetlania małych planów,
b) oświetlania dekoracji od dołu, oświetlania dużych planów i  horyzontów .
c) oświetlania sylwetki aktorów od góry,
d) oświetlania sylwetki aktorów od dołu i góry,
3. Sterownik DMX to urządzenie obsługujące sygnały:
a) cyfrowe,
b) tylko analogowe,
c) zmodulowane,
d) losowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
66
4. Przy budowie sieci DMX należy zwrócić uwagę, aby każda linia zakończona była
a) elementem indukcyjno  pojemnościowym,
b) terminatorem,
c) kondensatorem,
d) cewkÄ… indukcyjnÄ…..
5. Odsłuchy to:
a) kolumny głośnikowe, które podają dz
więk z orkiestronu lub zespołu muzycznego
artystom znajdujÄ…cym siÄ™ na scenie,
b) kolumny głośnikowe, które podają dz
więk z orkiestronu lub zespołu muzycznego na
widowniÄ™,
c) mikrofony umiejscowione u dołu sceny w odstępach 30 cm, które zbierają dz
więk
z orkiestronu lub zespołu muzycznego,
d) mikrofony umiejscowione nad sceną w odstępach 30cm, które zbierają dz
więk
z orkiestronu lub zespołu muzycznego,
6. Subwoofer to zestaw głośnikowy służący do odtwarzania:
a) najwyższych częstotliwości akustycznych,
b) pośrednich częstotliwości akustycznych,
c) najniższych częstotliwości akustycznych,
d) najniższych i najwyższych częstotliwości akustycznych,
7. Krosownica to :
a) urządzenie składające się z kilkudziesięciu (kilkuset) gniazd (wejść/wyjść)
umieszczonych w jednej obudowie i połączonych ze sobą,
b) urządzenie, którego zadaniem jest podział pasma częstotliwości pomiędzy poszczególne
drogi zestawu nagłośnieniowego,
c) urządzenie służące do rozdzielania sygnału audiowizualnego na sygnał audio i wideo,
d) urządzenie służące do cięcia kabli.
8. Crossover to:
a) urządzenie którego zadaniem jest rozdzielanie sygnału audiowizualnego na sygnał
audio i wideo,
b) urządzenie którego zadaniem jest zamiana analogowego sygnału audio na postać
cyfrowÄ…,
c) urządzenie którego zadaniem jest zamiana cyfrowego sygnału fonicznego na sygnał
analogowy,
d) urządzenie którego zadaniem jest podział pasma częstotliwości pomiędzy poszczególne
drogi zestawu nagłośnieniowego,
9. Equalizer to:
a) urządzenie służące do zmiany wartości natężenia dz
więku tylko dla niskich
częstotliwości,
b) urządzenie służące do zmiany wartości natężenia oświetlenia tylko dla kolorów RGB,
c) urządzenie służące do zmiany wartości natężenia oświetlenia dla poszczególnych barw,
d) urządzenie służące do zmiany wartości natężenia dz
więku dla poszczególnych sekcji
częstotliwości.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
67
10. Praca lasera w trybie autoplay, to taka:
a) w której prędkość animacji nie zależy od tempa muzyki, a laser nie wymaga żadnej
kontroli,
b) w której prędkość animacji zależy od tempa muzyki, a laser nie wymaga żadnej
kontroli,
c) w której prędkość animacji zależy od tempa muzyki, a laser wymaga nadzoru,
d) w której prędkość animacji nie zależy od tempa muzyki, a laser wymaga nadzoru.
11. Kablem multicore:
a) doprowadza się zbiorowo sygnały foniczne ze sceny do konsolety mikserskiej,
b) doprowadza się sygnały z mikrofonów bezpośrednio na głośniki,
c) doprowadza się sygnały z mikrofonów bezpośrednio na wzmacniacz mocy,
d) doprowadza się tylko sygnał z odtwarzacza CD lub magnetofonu na głośniki.
12. Światło kontrowe służy do:
a) oświetlenia widowni,
b) oświetlenia kontrabasu,
c) zarysowania konturu obiektu i wyodrębnienia go z tła,
d) zmniejszenia kontrastu obiektu.
II część
13. Klasyczna scena teatralna charakteryzuje się tym, że:
a) leży ona na przecięciu ramion krzyża, utworzonego przez dwie kieszenie boczne,
zascenie i widowniÄ™,
b) leży pomiędzy dwoma kieszeniami  przednią i tylnią, a przed kieszenią przednią
znajduje siÄ™ widownia,
c) zbudowana jest na stałe i nie ma możliwości jej rozbudowy,
d) posiada dwie kieszenie boczne (lewą i prawą) oraz kieszenie przednią (przed którą
znajduje się widownia) i tylnią (za którą znajduje się zascenie).
14. Reflektor typu PC w porównaniu z reflektorem typu F charakteryzuje się tym, że:
a) plama świetlna wytwarzana przez ten aparat jest  miękka , wyraz
nie jaśniejsza
w środku i mniej jasna w miarę zwiększania odległości od środka, natomiast
w reflektorze typu F plama świetlna charakteryzuje się dużą równomiernością
o miękkich i wyraz
nie zarysowanych krawędziach,
b) plama świetlna wytwarzana przez ten aparat jest  miękka , wyraz
nie jaśniejsza
w środku i mniej jasna w miarę zwiększania odległości od środka, natomiast
w reflektorze typu F można uzyskać plamę świetlną o idealnie wyraz
nych krawędziach,
c) plama świetlna wytwarzana przez ten aparat charakteryzuje się dużą równomiernością
o miękkich i wyraz
nie zarysowanych krawędziach, natomiast w reflektorze typu F
można uzyskać plamę świetlną o idealnie wyraz
nych krawędziach,
d) plama świetlna wytwarzana przez ten aparat charakteryzuje się dużą równomiernością
o miękkich i wyraz
nie zarysowanych krawędziach, natomiast w reflektorze typu F
plama świetlna jest  miękka , wyraz
nie jaśniejsza w środku i mniej jasna w miarę
zwiększania odległości od środka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
68
15. Reflektor estradowy PAR:
a) nie posiada soczewek, a cały układ optyczny jest umieszczony w żarówce,
b) posiada skomplikowany układ optyczny z odbłyśnikiem elipsoidalnym,
c) wyposażony jest w soczewkę Fresnela (schodkową) służącą do zmiękczania strumienia
świetlnego,
d) posiada układ soczewek służący do zwiększania lub zmniejszania natężenia oświetlenia.
16. Światło rysujące w porównaniu ze światłem wypełniającym różni się tym, że
a) jest ono  miękkie i mniej intensywne, natomiast światło wypełniające jest zazwyczaj
najjaśniejsze i najostrzejsze,
b) jest ono zazwyczaj najjaśniejsze i najostrzejsze, natomiast światło wypełniające jest
 miękkie i mniej intensywne,
c) jest ono ostre, ale mniej intensywne, natomiast światło wypełniające jest najjaśniejsze
i najostrzejsze,
d) jest ono najjaśniejsze, natomiast światło wypełniające jest najostrzejsze.
17. Do zastosowań estradowych należy użyć głośników:
a) statycznych,
b) dynamicznych
c) dylatacyjnych,
d) statyczno-dynamicznych.
18. Subwoofer aktywny w porównaniu z subwooferem pasywnym, charakteryzuje się tym,
że:
a) posiada wbudowany wzmacniacz, natomiast subwoofer pasywny korzysta
z zewnętrznego wzmacniacza,
b) korzysta z zewnętrznego wzmacniacza, natomiast subwoofer pasywny posiada
wbudowany wzmacniacz,
c) posiada wbudowany wzmacniacz, natomiast subwoofer pasywny może korzystać
zarówno z wewnętrznego wzmacniacza, jak również z zewnętrznego wzmacniacza,
d) może korzystać zarówno z wewnętrznego wzmacniacza, jak również z zewnętrznego
wzmacniacza, natomiast subwoofer pasywny korzysta z wewnętrznego wzmacniacza.
19. Wskaż stwierdzenie odnoszące się do urządzenia wytwarzającego dym:
a) w urządzeniu wytwarzającym dym stosuje się różne rodzaje materiałów palno 
dymiących, które po elektrycznym zapłonie tworzą dymy o różnej gęstości
i przejrzystości, a nawet zapachu,
b) w urządzeniu wytwarzającym dym stosuje się różne płyny, które ulegając sublimacji
tworzą dymy o różnej gęstości, przejrzystości, a nawet zapachu,
c) w urządzeniu wytwarzającym dym stosuje się różne rodzaje materiałów palno 
dymiących, a także różne płyny, do wytwarzania dymów o różnej gęstości
i przejrzystości,
d) w urządzeniu wytwarzającym dym nie stosuje się żadnych płynów, ani żadnych
materiałów palno  dymiących do wytwarzania dymów.
20. Do podłączenia mikrofonu z konsoletą mikserską stosuje się najczęściej złącze XLR,
gdyż umożliwia ono:
a) zasilanie mikrofonu dynamicznego,
b) podłączenie trzech mikrofonów do jednego gniazda,
c) niesymteryczne przesyłanie sygnału i zmniejszenie zakłóceń,
d) symetryczne przesyłanie sygnału i zmniejszenie zakłóceń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
69
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Realizowanie projektu scenograficznego
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Numer
Odpowiedz
Punktacja
pytania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
70
7. LITERATURA
1. Czajkowska A.: Felieton teatralny  Teatralna kuchnia . Dziennik Teatralny 25.X.2005
2. Kaniewska M.:  Pasywne zestawy głośnikowe . Muzyka i Technologia Nr 8/2006
3. Katalog urządzeń Firmy LTT 1999/2000
4. Marek T.:  Przewody, kable, kabelki . Muzyka i Technologia Nr 2/2007
5. Maziewski P.:  Systemy wyrównywane liniowo . Muzyka i Technologia Nr 1/2006
6. Michałowski J.: Kable DMX. Muzyka i Technologia Nr 1/2006
7. Pyrka M.: Scenariusz spektaklu pt.:  Jacek Malczewski  Książę Niezłomny
8. Sztekmiler K.:  Podstawy nagłośnienia i realizacji nagrań . NCK, Warszawa 2003
9. Waszkiewicz P., Pelc J.:  Audio Technica MB/Dk7  zestaw mikrofonów perkusyjnych .
Muzyka i Technologia Nr 9/2006
10. Waszkiewicz P.:  Crossover czy krosownica . Muzyka i Technologia Nr 7/2006
11. Waszkiewicz P.:  Mikser z interfejsem audio . Muzyka i Technologia Nr 2/2006
12. Zacheja R.:  ETC CONGO  pierwsza konsola oświetleniowa z polską wersją językową .
Muzyka i Technologia Nr 10/2006
13. Zacheja R.:  Scenografia LED przyszłość czy teraz
niejszość . Muzyka i Technologia Nr
9/2006
14. http://www.prolight.com.pl/
15. http://www.muzyka-tech.pl/
16. http://www.darys.pl/
17. http://www.konsbud-audio.pl/
18. http://www.gmm.com.pl/produkty/Reloop_rcd-2650s
19. http://www.prosklep.com/
20. http://www.showdesign.pl/
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
71