GLEBOZNAWSTWO (OÅš)
ĆWICZENIA LABORATORYJNE
Ćwiczenie
OZNACZANIE WEGLANU WAPNIA, ODCZYNU i
ZASOLENIA GLEB
1. CEL I ZAKRES Ć WI CZENI A
Celem ćwiczenia jest nabycie umiejętności określania wybranych
podstawowych wskaz
ników pomocnych przy określaniu stanu gleb.
Ćwiczenie w swoim zakresie obejmuje:
1. Zapoznanie się z wiadomościami dotyczącymi tematu;
2. Praktyczne poznanie metody analizy zawartości węglanu wapnia w glebach, .
3. Praktyczne poznanie metody analizy odczynu gleb, .
4. Praktyczne poznanie metody analizy zasolenia gleb, .
5. Wykonanie zadań zawartych w instrukcji;
6. Sporządzenie sprawozdania z wykonanego ćwiczenia.
2. WI ADOMOŚ CI OGÓLNE
Oznaczanie Występowanie węglanu wapnia (CaCO3) w glebach przeciwdziała ich
węglanu wapnia w zakwaszaniu. Dlatego też gleby w których znajdują się chociażby
glebie śladowe ilości węglanów poza kompleksem sorpcyjnym, mają odczyn
obojętny lub zasadowy. W niektórych glebach poza węglanem wapnia,
może występować węglan magnezowy (MgCO3), a rzadziej węglany
innych pierwiastków. W wierzchnich  ornych poziomach naszych gleb
1
węglany występują rzadko, częściej można je spotkać w głębszych
poziomach, leżących poniżej 80  100 cm od powierzchni. Jak wynika z
badań przeprowadzonych przez stacje chemiczno-rolnicze, około 70%
naszych gleb wykazuje odczyn kwaśny w powierzchniowych warstwach
i wymaga wapnowania. Gleby powstałe ze skał wapiennych,
dolomitowych i siarczanowych zawierają z reguły węglany w całym
profilu. Również większe prawdopodobieństwo występowania
węglanów w całym profilu glebowym istnieje na terenach najmłodszego
zlodowacenia bałtyckiego. Ponadto niektóre gleby brunatne,
czarnoziemy i czarne ziemie wykazują zawartość CaCO3 w całym
profilu. Gleby zawierające węglan wapnia nie wymagają wapnowania
przez długie lata. Ponadto gleby ciężkie, w których występuje CaCO3
wykazują znacznie lepsze, z punktu widzenia rolniczego, właściwości
fizyczne, np. lepszą przepuszczalność, penetrację powietrza, stan
zgruz
lenia. Węglan wapnia stosunkowo słabo rozpuszcza się w wodzie;
jednak jego rozpuszczalność wzrasta w wodzie zakwaszonej CO2.
Wówczas przechodzi on w kwaśny węglan wapnia, który może w
warunkach klimatu umiarkowanego ulegać stopniowemu wymywaniu z
warstwy ornej w głąb profilu glebowego. Proces ten przebiega według
następującej reakcji:
CaCO3 + H2O + CO2 = Ca(HCO3)2
Obecność węglanów w poszczególnych poziomach genetycznych
profilu glebowego łatwo jest wykryć w warunkach polowych za pomocą
10% kwasu solnego. Próbkę gleby polewamy kwasem solnym z
kroplomierza i w przypadku obecności węglanów następuje mniej lub
bardziej wyraz
ne burzenie siÄ™ masy glebowej, co jest wynikiem
uwalniania się dwutlenku węgla.
Wszystkie metody oznaczania węglanu wapnia we glebie opierają się na
reakcji rozkładu węglanu kwasem, najczęściej solnym i oznaczaniu
wydzielającego się CO2 w myśl następującej reakcji
CaCO3 + 2HCl = CaCl2 + H2O + CO2
O ilości węglanu wnioskujemy z ilości wydzielonego CO2. W zależności
od sposobu oznaczania wydzielajÄ…cego siÄ™ CO2 metody oznaczania
CaCO3 można podzielić na dwie grupy:
1) metody wagowe,
2) metody objętościowe.
W metodach wagowych najczęściej absorbuje się wydzielający się CO2
w rurkach wypełnionych wapnem sodowanym lub w aparatach
wypełnionych roztworem KOH i z przyrostu masy oblicza się ilość CO2,
a stąd zawartość CaCO3. Metody te znajdują zastosowanie w przypadku
analiz ścisłych. Szybsze i znacznie prostsze od metod wagowych i
dlatego powszechnie stosowane są metody objętościowe, w których
zawartość CaCO3 oblicza się z objętości wydzielonego CO2
2
Oznaczanie Pod pojęciem odczynu rozumie się stosunek jonów wodorowych H+ do
odczynu gleby jonów wodorotlenkowych OH-. Kwaśny odczyn jest wtedy, gdy ten
(pH) stosunek jest większy od 1, odczyn zasadowy zaś, gdy stosunek jest
mniejszy od 1. W przypadku równej ilości jonów wodorowych i
wodorotlenowych odczyn jest obojętny.
Poznanie odczynu gleby jest zagadnieniem bardzo ważnym. Od odczynu
zależą bowiem w dużym stopniu własności chemiczne, fizyczne i
biologiczne gleby, a więc ważne czynniki decyduje o jej żyzności. Ze
zmianą odczynu wiąże się mniejsza lub większa przyswajalność
składników pokarmowych zawartych w glebie, a więc łatwość
pobierania ich przez rośliny. Od odczynu zależy również w dużym
stopniu rozwój drobnoustrojów glebowych, odgrywających szczególnie
ważną rolę w procesie uprzystępniania i pobierania przez roślinny
składników pokarmowych. Oprócz tego odczyn gleb wpływa
bezpośrednio na rozwój samych roślin. Oznaczenie odczynu w różnych
poziomach genetycznych gleby pozwala na zorientowanie siÄ™ w
procesach zachodzÄ…cych w profilu danej gleby.
Przy omawianiu odczynu gleby posługujemy się symbolem pH. pH jest
to ujemny logarytm dziesiętny ze stężenia jonów wodorowych. Pomiar
pH ma na celu znalezienie wzajemnego stosunku stężenia jonów H+ i
OH- w roztworach glebowych, gdyż jeżeli:
[H+] = [OH-], to odczyn będzie obojętny i pH = 7,
[H+] > [OH-}, to odczyn gleby będzie kwaśny i pH < 7,
[H+] < [OH-], to odczyn gleby będzie zasadowy i pH > 7.
Stężenie jonów wodorowych oznacza się w wyciągach wodnych z gleb i
wówczas mówi się o stężeniu czynnych jonów wodorowych
znajdujących się w roztworach glebowych. Stężenie to oznaczamy
symbolem pH (H2O) lub pHc Gdy określamy pH w wyciągach 1M KCl
mówimy o stężeniu wymiennych jonów wodorowych zasorbowanych
wymiennie przez kompleks sorpcyjny i oznaczamy je symbolem pH (KCl)
lub pHw. Należy podkreślić, że pomiar prowadzony w 1M KCl daje
niższe pH od pomiaru przeprowadzonego w wodzie. Pochodzi to stąd że
przy oznaczaniu pH w wodzie mierzymy stężenie jonów wodorowych
roztworu glebowego, natomiast przy oznaczaniu pH w 1M KCl
mierzymy stężenie jonów wodorowych roztworu glebowego oraz pewną
ilość jonów H+ wypartych z kompleksu sorpcyjnego gleby: pHw < Hc
Na przykład, jeżeli zmierzymy stężenie jonów wodorowych w wyciągu
wodnym z gleby i wyniesie ono 5,5, to w wyciÄ…gu 1M KCl tej samej
gleby pH może wynosić dla przykładu 4,8, a nigdy odwrotnie.
W Polsce przyjęto następujący podział gleb ze względu na stężenie
jonów wodorowych mierzonych w 1M KCl:
1) gleby silnie kwaśne o pH < 4,5,
2) gleby kwaśne o pH od 4,6 do 5,5,
3) gleby słabo kwaśne o pH od 5,6 do 6,5,
4) gleby obojętne o pH od 6,6 do 7,2,
5) gleby zasadowe o pH > 7,2.
3
3. METODYKA BADAC

OZNACZANIE W
GLANU WAPNIA W GLEBIE
Określenie zawartości CaCO3 metodą polową
Przed przystąpieniem do analizy próbkę glebową sprawdzamy jakościowo pod
kątem zawartości w niej węglanów. W tym celu do porcelanowej parowniczki lub na
szkiełko zegarkowe wsypujemy około 1 g gleby i dodajemy kilka kropli 10% HCl.
Metoda ta na podstawie burzenia, pozwala nam określić w przybliżeniu zawartość
węglanów:
Ò! Brak burzenia - gleba nie zawiera CaCO3, lub zawiera mniej niż 1 %.
Ò! SÅ‚abe burzenie - gleba zawiera 1  3 %CaCO3.
Ò! Silne i krótkie burzenie- gleba zawiera 3  5 % CaCO3,
Ò! Silne i dÅ‚ugie burzenie - gleba zawiera powyżej 5% CaCO3.
Sposób ten stosowany jest do określania CaCO3 w warunkach polowych.
Metoda Scheiblera
RoztartÄ… w porcelanowym moz
dzierzu i przesianą przez sito o średnicy oczek 1 mm
glebę w stanie powietrznie suchym odważamy, zależnie od wstępnie oszacowanej zawartości
węglanów, w ilości od 1 do 10 g. Przy mniejszej zawartości węglanów odważamy większą
naważkę, a przy większej  mniejszą. Odważona próbkę wsypujemy do kolby. Za pomocą
pipety wlewamy 10% HCl do probówki umieszczonej w kolbie. Kolbę zatykamy korkiem i
wyrównujemy poziom cieczy w obu rurkach do poziomu punktu zerowego, manipulując
naczyńkiem wzbiorczym połączonym z drugim ramieniem rurki o kształcie litery  U . Rurka
ta napełniona jest roztworem siarczany miedzi, który nie pochłania wydzielającego się CO2, a
niebieski kolor tego roztworu ułatwia odczyt.
Przed przystąpieniem do pomiaru należy sprawdzić szczelność wszystkich połączeń
i kranów. W tym celu, po uprzednim nasypaniu odważki gleby i wprowadzeniu do kolby
probówki z kwasem, kolbę zamykamy korkiem. Zamykamy również kranik, łączący biuretę
z atmosferą. Następnie obniżamy naczynie wzbiorcze o około 20 cm  30 cm i obserwujemy
poziom cieczy w biurecie. Jeżeli układ jest szczelny, to poziom cieczy w biurecie nie będzie
się stale obniżał, lecz po chwili ustabilizuje się i będzie stały. W przypadku istnienia
jakichkolwiek nieszczelności  poziom cieczy w biurecie będzie się systematycznie obniżał,
4
dążąc do wyrównania poziomów. W takim przypadku nieszczelności trzeba usunąć przy
pomocy prowadzącego ćwiczenia.
Po przeprowadzeniu testu na szczelność podnosimy naczynie wzbiorcze do poziomu
zerowego, otwieramy kran Å‚Ä…czÄ…cy biuretÄ™ z atmosferÄ… i podnoszÄ…c albo opuszczajÄ…c naczynie
wzbiorcze ustawiamy poziom cieczy w biurecie na poziom  0 .
Znajdujący się u góry kranik zamykamy, a następnie kolbę z glebą i HCl przechylamy
w ten sposób, aby HCl wylał się z probówki na glebę. W czasie wywiązywania się CO2
wstrząsamy kolbę oraz stopniowo spuszczamy roztwór siarczanu miedzi do butelki, w miarę
jak opada menisk tego roztworu w wyskalowanym prawym ramieniu aparatu. Pomiar trwa aż
do zaniku wydzielania się CO2. Wtedy ponownie wyrównujemy poziom w obu ramionach
rurki  U przez spuszczenie roztworu do naczynia zbiorczego, a aparat pozostawiamy w
spokoju na 10 minut. Jeżeli nie wydzieliło się więcej C02, wówczas na skali prawego
ramienia rurki wykonujemy odczyt, jeżeli natomiast wydzieliło się jeszcze trochę CO2,
wyrównujemy poziomy w obu ramionach i dopiero wtedy dokonujemy odczytu. Ilość cm3
wydzielonego CO2 otrzymamy z ilości wypartego roztworu siarczanu miedzi. Ponieważ
objętość gazów zależy od temperatury i ciśnienia odczytujemy ponadto temperaturę i
ciśnienie barometryczne panujące w danym pomieszczeniu. Następnie w tabeli 1 znajdujemy
masę CaCO3 w mg na 1 cm3 wywiązanego w odpowiedniej temperaturze i ciśnieniu CO2.
Procentową zawartość węglanu wapnia obliczamy według wzoru:
Q Å" a 100
x = Å"100 Å"
q Å"1000 Sm
gdzie:
Q  ilość cm3 wywiązanego CO2,
q  masa użytej do oznaczania wysuszonej próbki gleby w gramach,
a  wartość odczytana z tablicy przy określonej temperaturze i ciśnieniu w mg/cm3,
Sm  procentowa zawartość suchej masy w glebie powietrznie suchej.
Ciężar CaCO3 (w mg), z którego w danej temperaturze i ciśnieniu wywiązuje się 1 cm3
CO2 (wg Scheiblera); Ciśnienie w hektopaskalach (mm słupa rtęci)
Tabela 1.
Temp. 989,3 992,7 996,0 998,7 1001,3 1004,7 1008 1010,7 1013,3 1016,7 1020 1022,7 1025,3
[ºC] (742) (744,5) (747) (749) (751) (753,5) (756) (758) (760) (762,5) (763) (767) (769)
23 4,111 4,126 4,141 4,156 4,171 4,186 4,200 4,214 4,226 4,237 4,248 4,259 4,270
5
22 4,125 4,140 4,155 4,170 4,185 4,200 4,214 4,229 4,240 4,252 4,263 4,274 4,285
21 4,139 4,154 4,169 4,184 4,199 4,214 4,229 4,243 4,255 4,267 4,279 4,290 4,301
20 4,153 4,169 4,184 4,199 4,214 4,229 4,243 4,258 4,269 4,281 4,292 4,303 4,314
19 4,168 4,189 4,198 4,213 4,228 4,243 4,258 4,272 4,284 4,296 4,307 4,318 4,329
18 4,182 4,198 4,213 4,228 4,243 4,258 4,272 4,286 4,298 4,310 4,321 4,332 4,343
17 4,197 4,212 4,227 4,242 4,57 4,272 4,286 4,300 4,312 4,324 4,335 4,346 4,375
16 4,211 4,226 4,241 4,256 4,271 4,286 4,300 4,314 4,326 4,338 4,349 4,360 4,371
Uwaga!
Zamiast korzystania z danych zawartych w tabeli można posłużyć się sposobem
opisanym w normie PN ISO (w opracowaniu) dotyczącej oznaczania węglanu wapnia
w glebie. Polega on na tym, że przed przystąpieniem do badań właściwych, wykonuje się
próbę kontrolną na wydzielenie CO2 z określonej naważki CaCO3 cz.d.a. Ważne jest, aby w
trakcie wykonywania była ustabilizowana temperatura w laboratorium oraz aby nie było
wahań ciśnienia barometrycznego. Jeżeli warunki te są spełnione, badania można uznać za
nieobciążone błędami spowodowanymi wyżej wymienionymi zmianami, a procentową
zawartość węglanów w przeliczeniu na węglan wapnia obliczamy wg wzoru:
a Å" m 100
x = Å" Å"100[%]
b Å"1000 Å" M Sm
g
gdzie:
a  objętość CO2 wydzielonego z badanej próbki [cm3],
b  objętość CO2 wydzielonego z naważki CaCO3 [cm3],
m  masa naważki CaCO3 [mg],
Mg  masa gleby użytej do badań [g],
Sm  procentowa zawartość suchej masy w glebie powietrznie suchej.
Potrzebne materiały, odczynniki i sprzęt:
1) próbki gleby w stanie powietrznie suchym zawierające węglan wapnia,
2) 10% kwas solny (HCl) w kroplomierzu i butelce,
3) kalcymetr (aparat Scheiblera),
4) waga techniczna z odważnikami,
5) moz
dzierz porcelanowy,
6) sito o średnicy oczek 1 mm,
6
7) parowniczka porcelanowa o średnicy około 10 cm,
8) pipeta o pojemności 10 cm3 (ml)
9) termometr
10) barometr rtęciowy.
OZNACZANIE ODCZYNU GLEBY
W gleboznawstwie, do oznaczania stężenia jonów wodorowych w glebie stosujemy
orientacyjne metody kolorymetryczne, używane najczęściej w badaniach terenowych, a w
laboratoriach - dokładne metody elektrometryczne.
Metoda kolorymetrycznego oznaczania pH gleby
Zasada. W metodach kolorymetrycznych wykorzystuje się właściwość i wskaz
ników 
indykatorów. Wskaz
niki są to związki organiczne o charakterze słabych kwasów , zasad lub
elektrolitów amfoterycznych . W zależności od stężenia jonów wodorowych w badanej
próbce określony wskaz
nik lub ich zespół (mieszanina) zmienia swoje zabarwienie (kolor).
Oznaczenie pH polega na porównaniu barwy, jaką po dodaniu odpowiedniej ilości wskaz
nika
przybierze badany roztwór, z barwną skalą wzorcową.
Wykonanie. Badanie przeprowadzamy w kwasomierzu glebowym. Jest to płytka
porcelanowa , w której znajduje się wgłębienie i rowek. Po obu stronach rowka jest skala
barwna o zakresie pH 4 ÷ 8. We wgÅ‚Ä™bieniu pytki umieszczamy niedużą ilość gleby i
dodajemy kroplami indykator Helliga (zespół wskaz
ników czułych na stężenie jonów
wodorowych w zakresie pH 4  8) w takiej ilości, aby próbka została zanurzona w roztworze.
Płytkę z glebą lekko mieszamy i pozostawiamy na około 3 minuty w spokoju, a następnie
lekko przechylamy, tak aby odczynnik przelał się w rowek. Płyn w rowku porównujemy ze
skalą barwną płytki i odczytujemy pH gleby. Otrzymany wynik daje nam wartość pHw, gdyż
odczynnik (indykator) został wykonany na roztworze 1n KCl.
Metoda elektrometryczna oznaczania pH gleby
Zasada. Metoda ta oparta jest na pomiarze siły elektromotorycznej ogniwa składającego się z
dwu elektrod. Jedna z elektrod ma stały potencjał niezmienny i jest elektrodą porównawczą,
7
druga elektroda posiada potencjał zależny od stężenia jonów wodorowych w badanym
roztworze. Elektrodą pierwszą jest elektroda kalomelowa (o składzie Hg(HgCl2) KCl 
nasycony). Elektrody pomiarowe to: wodorowa, chinhydronowa i najczęściej stosowana
elektroda szklana , uważana za najprostszą w użyciu. Pomiar wykonujemy w ten sposób, że
elektrody kolomelowÄ… i szklanÄ… umieszczamy w badanym roztworze, w wyniku czego
powstaje ogniwo o budowie Hg(HgCl2) KCl-Pt/bufor. Ogniwo to podłączone do
galwanometru, pozwala odczytać napięcie jakie powstaje zależnie od stężenia jonów
wodorowych w badanym roztworze. Im większa koncentracja jonów wodorowych, tym
bardziej wzrasta potencjał na elektrodzie pomiarowej. Oczywiście potencjał ten zależy od
stężenia jonów wodorowych i wynosi V = + 0,058 log10H+, tzn., że jeżeli stężenie jonów
wodorowych wzrośnie dziesięciokrotnie, np. z 0,1 n do 1,0 n roztworu wówczas log10H+
zmieni się o 1, a zatem potencjał zmieni się o wartość 0,058 V.
Obecnie posługujemy się aparatami pomiarowymi, których skala podaje bezpośrednio wartość
pH. Aparaty te sÄ… nazywane pehametrami.
Wykonanie. Do dwóch naczynek szklanych o pojemności 50 cm3 (ml) odważyć po 20 g
gleby powietrznie suchej, przesianej przez sito o średnicy oczek 1 mm . Do jednego naczyńka
wlać 50 cm3 (ml) wody destylowanej uprzednio przegotowanej i ostudzonej pod
zamknięciem, a do drugiego  50 cm3 (ml) 1 n KCl przygotowanego również w wodzie
destylowanej, gotowanej. 1n KCl powinien posiadać pH w granicach 6,5 ÷ 7,0. Zawartość
wymieszać bagietką szklaną i pozostawić przez co najmniej 2 godziny w spokoju. Ponieważ
caÅ‚kowita równowaga pomiÄ™dzy roztworem a glebÄ… zachodzi dopiero po 20 ÷ 24 godzinach,
dlatego przy ścisłych badaniach próbki zalane wodą lub chlorkiem potasu (KCl) lepiej
pozostawić na okres 24 godzin. Po tym okresie wykonać pomiary za pomocą pehametru,
włączając przy tym elektrodę kalomelową i szklaną do aparatu. Aparat włączyć sprawdzając
jego działanie na roztworach buforowych o znanym pH. Następnie wymieszać zawartość
bagietką i wykonać pomiar zanurzając obie elektrody do naczyńka z zawiesiną glebową. Przy
użyciu elektrody szklanej możemy oznaczyć pH w zakresie 0 ÷ 14 z dokÅ‚adnoÅ›ci do 0,1.
Ze skali pehametru odczytujemy wartość pHc i pHw. Po każdym odczycie należy
elektrody przepłukać wodą destylowaną z tryskawki.
Potrzebne materiały, sprzęt i odczynniki:
1) próbki glebowe w stanie powietrznie suchym pobrane z różnych poziomów genetycznych,
8
2) waga techniczna,
3) sito o średnicy oczek 1 mm,
4) moz
dzierz porcelanowy z tłuczkiem,
5) kwasomierz glebowy  do kolorymetrycznego oznaczania pH,
6) pehametr Å‚Ä…cznie z elektrodÄ… szklanÄ… i kalomelowÄ…,
7) zlewki o pojemności ca 100 cm3 (ml)
8) parowniczka porcelanowa,
9) pipeta o pojemności 50 cm3 (ml),
10) kawałek bibuły filtracyjnej,
11) pałeczki szklane,
12) tryskawka z wodÄ… destylowanÄ…, indykator Helliga,
13) woda destylowana przegotowana,
14) 1n roztwór KCl,
15) roztwory buforowe o ściśle określonym pH (pH = 7,00 i pH = 4,00)
OZNACZANIE ZASOLENIA (PRZEWODNOÅš CI
ELEKTROLITYCZNEJ) GLEBY
Do wykonania oznaczenia wykorzystujemy roztwór glebowy pozostały po oznaczeniu
odczynu wyciągu wodnego pHc. Bardzo ważne jest, aby próbka ta nie była zanieczyszczona
nawet śladowymi ilościami KCl, który używa się w postaci 1N roztworu do badania pHw
(zanieczyszczenie próbki może nastąpić podczas pomiaru odczynu niezbyt dobrze opłukaną
elektrodą lub też, gdy tą samą bagietką na przemian miesza się zawiesinę glebową w
roztworze 1N KCl i w wodzie destylowanej).
Sam pomiar przewodności elektrolitycznej polega na zanurzeniu czujnika
platynowego wykalibrowanego uprzednio konduktometru do zlewki z wodnÄ… zawiesinÄ…
glebową i odczytaniu wskazania aparatu. W przypadku pomiarów wykonywanych w
temperaqturze innej niż 20ºC  należy albo uwzglÄ™dnić poprawkÄ™ albo użyć czujnika
kompensującego zmiany. Wynik podaje się w źS/cm z zaznaczeniem w jakim stosunku
została zmieszana gleba z wodą (w naszym przypadku wynosi on 4 części wagowe gleby +
10 części objętościowych wody).
4. ZADANI A DO WYKONANI A
9
1) Oznaczyć pH metodą Helliga w próbkach glebowych pobranych z różnych poziomów
genetycznych.
2) Oznaczyć pH(H2O), pH(KCl) metodą elektrometryczną w jednej, analizowanej próbce
glebowej.
3) Oznaczyć procentową zawartość węglanu wapnia w otrzymanej próbce.
LITERATURA
1. Bednarek R., Dziadowiec H., Pokojska U., Prusinkiewicz Z. (2004): Badania
ekologiczno-gleboznawcze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2. Białousz S., Skłodowski P. (2007): Ćwiczenia z gleboznawstwa i ochrony gruntów.
Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa
3. Kowalik S. (2007): Zagadnienia z gleboznawstwa dla studentów inżynierii
środowiska. Wyd. drugie pop., AGH Kraków.
4. Zawadzki S red. (1999): Gleboznawstwo Podręcznik dla studentów. Wyd. IV popr.
PWRiL, Warszawa
5. Kuz
nicki F., Białousz S., Skłodowski P.: Podstawy gleboznawstwa z elementami
kartografii i ochrony gleb. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej,
Warszawa.
10