Religie świata. Encyklopedia







Religie świata. Encyklopedia

 

 

adamici, adamianie, zwolennicy naśladowania
bezgrzesznego życia pierwszych rodziców w raju; głosili pochwałę nagości.
Praktykowanie nagości podczas wspólnych zgromadzeń
miało utwierdzać ich w przekonaniu, że tylko ten, kto wyzbył się cielesnych
słabości, może bez podniecenia i pożądania patrzeć na nagie ciała.
Przypisywano im swobodę erotyczną i dążenie do wyzwolenia się od wszelkich
nakazów społ. (antynomizm). A. znajdowali miejsce w wielu nurtach chrześcijaństwa
i judaizmu od starożytności do czasów współczesnych. Pierwsza wzmianka o a.
znajduje się u Epifaniusza z Salaminy, który porównał ich do kretów, gdyż
spotykali się w miejscach ukrytych i ciepłych. Mężczyźni i kobiety nago
uczestniczyli w zgromadzeniach: modlili się i czytali święte pisma. Jeżeli
któryś z wyznawców popełnił w ich rozumieniu grzech, nie był więcej
dopuszczany do zgromadzeń i tak jak Adam, który zjadł owoc zakazany, zostawał
wypędzony z raju, tzn. z ich Kościoła. Nurty adamickie pojawiły się
najpierw we wspólnotach gnostyckich; twórcą adamityzmu miał być Karpokrates
lub jego uczeń Prodikos. Adamicką myślą i praktyką inspirowali się także
heretycy średniow.: zwolennicy Tanchelma, beginki (z ich odłamu wędrującego),
bracia i siostry wolnego ducha, turlipini oraz pikardzi; ci ostatni, głosząc
swoją naukę wśród husyckich taborytów, nie poprzestawali na ukazywaniu nagości
w miejscach wspólnych spotkań, lecz obnosili się z nią także publicznie.
Praktyki adamickie przypisywano także staroż. manichejczykom, średniow.
waldensom i lollardom, a także nowoż. anabaptystom. Za podobne do a. można
uznać pewne wspólnoty, które pojawiły się w Austrii 1781 i 1848; elementy
adamityzmu występowały również we wspólnotach falansterów we Francji.
Przejawy adamityzmu były konsekwentnie zwalczane przez władze kośc. i świeckie.

 

 

Bene Jisrael, Bene Israel [hebr.
'synowie Izraela', 'Izraelici'], żyd. wspólnota zamieszkała w Indiach, gł. w
Bombaju i okolicach. Cześć jej członków uważa się za potomków Dziesięciu
Zaginionyeh Plemion Izraela, inni zaś przybycie z Palestyny tłumaczą
katastrofą statku u zach. wybrzeży Indii, na którego pokładzie znajdowali się
Żydzi uciekający przed prześladowaniami Antiocha IV (zm. 163 p.n.e.);
uratowanych 7 par dało początek wspólnocie. B.J. z czasem zapomnieli języka
hebrajskiego, posługiwali się nim jednak, recytując modlitwę Szema Jisrael.
Obchodzili uroczyście, choć w nieco zmienionej formie szabat i gł. święta żyd.,
m.in. Rosz ha-Szana, Jom Kipur, Pesach, Sukot, zachowali znajomość większości
przepisów dotyczących pożywienia, przestrzegali obrzezania. Od Hindusów
przejęli język marathi, a także pewne elementy społ. organizacji kastowej,
widoczne w podziale na tzw. białych i czarnych (potomków B.J. i tubylców).
B.J. żyli odizolowani od innych wspólnot żyd., z którymi kontakty nawiązali
dopiero w XVIII w. - po przybyciu Żydów z Koczin: Dawida Rahabiego
(1694-1772) i Samuela Diwekara (1730-97), następnie w pocz. XIX w. - z osiadłymi
w Bombaju arabskojęzycznymi Żydami z Bagdadu. Wraz z nimi umacniał się
nieznany dotąd wśród B.J. judaizm rabiniczny; zaczęły powstawać synagogi
(pierwszą w obrządku sefardyjskim zbudowano 1796) i jesziwy, gdzie uczono
m.in. hebrajskiego. W latach 1948-69 wyemigrowało do Izraela ok. 12 tys. członków
B.J. (w Indiach pozostało ok. 6 tys.). Napotkali tam trudności z adaptacją
społ., poważnym problemem stały się różnice w przestrzeganiu przez nich
rel. prawa dotyczącego zawierania małżeństw i rozwodów. Początkowo Nacz.
Rabinat Izraela sprzeciwiał się ich małżeństwom z innymi Żydami; wywołało
to wielkie niezadowolenie i sprzeciw; gdy 1964 premier L. Eszkol uznał członków
B.J. za pełnoprawnych Żydów, Rabinat zgodził się na orzekanie każdorazowo
prawomocności zawieranego małżeństwa.

 
 
bezpopowcy [ros.
biez popow 'bez
duchownych'], sekty rel. powstałe w obrębie ros. raskołu (staroobrzędowcy),
odrzucające hierarchię kościelną i sakramentalne kapłaństwo.
Historia. Na pocz. XVIII w. w wyniku przekonania,
że duchowni wyświęceni za rządów patriarchy Nikona po przeprowadzonej przez
niego w 1666 reformie ksiąg liturgicznych mają nieważne święcenia i są sługami
antychrysta, staroobrzędowcy pozostali bez duchownych, chociaż przez dłuższy
czas wierzyli w legendę o zachowaniu kapłaństwa w baśniowej krainie Biełowodije.
Brak duchownych stał się przyczyną rozłamu staroobrzędowców na popowców
zachowujących hierarchię i na b., jej pozbawionych. Za założyciela ruchu b.
uważa się bpa P. Kołomienskiego, który został zesłany do Pomoria nad rz.
Wyg i szerzył swoją naukę, rozpowszechnianą następnie przez igumena
Dosifieja, diakona I. Sołowieckiego i mnicha Kornela. W 1867 Sołowiecki, chcąc
uniknąć represji, spalił się wraz ze swoimi zwolennikami, co później stało
się zjawiskiem masowym. W 1692 do grupy pomorskiej przyłączył się członek
zamożnego rodu książęcego, A. Denisow (1674-1730), który zorganizował
pierwszą grupę b. (zw. pomorcami lub daniłowcami), pustelnię wygowską; wyłonione
z niej klasztory przyczyniły się do zagospodarowania Pomoria. Do rozwoju ruchu
b. przyczyniła się działalność pisarska mnichów, zwł. przepisywanie ksiąg
liturgicznych, cechujące się charakterystycznym pismem, tzw. pomorskim; poza
tym Denisow oprac. w 1722 część dzieła Pomorskije otwiety (1911), w
którym zawarł doktrynę b. Jego brat Siemion (1682-1740) jest autorem żywotów
obrońców starej wiary Winograd rossijskij, ili opisanije postradawszych w
Rossii za driewniecerkownoje błagoczestije (1906) oraz Istorija
ob otcech i stradalcach sołowieckich (1907), a I. Filippow (1655-1744)
opisał historię klasztorów nad Wygiem Istorija wygowskoj
staroobriadczeskoj
pustyni (1861). B. zakładali liczne szkoły, które sprzyjały podnoszeniu
poziomu oświaty, i kształciły malarzy ikon, kierowników gmin zw.
nastawnikami, śpiewaków i misjonarzy. Powaga pustelni sprawiła, że ośrodek
ten stał się z czasem odłamem (ros. sogłasije) pomorskim i zajmował
znaczącą pozycję w ruchu b. Odłam ten charakteryzował się rygoryzmem
ascetycznym, unikał kontaktów z Kościołem prawosł. i głosił szybkie nadejście
Antychrysta. Spodziewając się szybkiego końca świata, odrzucali małżeństwo,
ale w praktyce tolerowali nawet związki nie usankcjonowane żadną ceremonią
religijną. W 1855 część ich obiektów zburzono, inne zostały zamienione na
cerkwie prawosławne. 
Spory dotyczące problemów teol. spowodowały rozpad b.
na wiele małych grup; dość wcześnie powstało sogłasije nazwane od założyciela
F. Wasiljewa z Nowogrodu Wielkiego fiedosiejewskim (fiedosiejewcy), którego
doktrynę znamy z postanowień soboru nowogrodzkiego 1694-96. Fiedosiejewcy
głosili skrajny ascetyzm, a pożycie małżeńskie uważali za grzech równy
nierządowi, co powodowało wykluczanie małżonków ze wspólnoty modlitwy; z
upływem czasu stanowisko to uległo złagodzeniu, ale jedynie gmina w Rydze
uznała za ważne małżeństwo zawarte bez udziału kapłana. Z powodu
prześladowań cześć fiedosiejewców opuściła Rosję i przeniosła się do
Prus Wsch. oraz do Polski, gdzie została przez miejscową ludność nazwana
filiponami. Głównym ich ośrodkiem w Rosji był zał. 1771 przez kupca I.
Kowylina (zm. 1809) cmentarz Preobrażeński w Moskwie wraz z instytucjami
charytatywnymi i cerkwiami; cmentarz ten został skonfiskowany ukazem cesarskim
z 21 VIII 1853; ok. 1890 część fiedosiejewców połączyła się z Kościołem
prawosł. w obrębie jednowierców i zał. na terenie
cmentarza monastyr. Twórcą sogłasija filipowskiego (filipowcy), zw. też
staropomorskim, był mnich Filip, który po zaakceptowaniu przez pustelnię nad
Wygiem modlitw za cara, opuścił ją i zał. własną nad rz. Umbą, gdzie 1773
otoczony przez wojsko spalił się wraz z 70 zwolennikami. Pozostali zwolennicy
zaniknęli w końcu XIX w; ich doktryna była bardziej rygorystyczna od innych
grup, a samospalenie uważali za akt cnoty. Najbardziej radykalnym nurtem
bezpopowców była nietowszczyna, odrzucająca sakramenty i nabożeństwa; głosili,
że w czasie schizmy 1666 "łaska odeszła do nieba", chociaż uważali,
że zbawienie jest możliwe, ale jego sposób znany jest wyłącznie samemu Bogu
(stąd inna nazwa tej grupy - spasowo sogłasije); w późniejszych
latach podzielili się na kilka małych sekt, jak jarzębinowcy (ros. riabinowcy),
którzy głosili, że Chrystus umarł na krzyżu z jarzębiny (otaczali to
drzewo szczególną czcią), dziurników (ros. dyrniki), modlących się
pod gołym niebem, przed otwartym oknem lub dziurą w ścianie; w obrębie b.
powstali także bieguni, charakteryzujący się skrajną negacją świata. Na
terenie Rosji działało ponad 20 odłamów b. różniących się doktryną i
obyczajami. Prześladowania za rządów ces. Piotra I Wielkiego (1682-1725) i
jego następców spowodowały emigrację b. do sąsiednich krajów.
Liberalizacja nastąpiła dopiero za rządów Aleksandra II Romanowa; pełną
wolność działania zyskali w wyniku ukazu Mikołaja II z l V 1905, ale po
rewolucji październikowej padli ofiarą masowych prześladowań (b. zajęli
wrogie stanowisko wobec rewolucji). Z ok. 10 mln wyznawców obecnie pozostało
ok. 1 mln. W1906 zorganizowali w Moskwie pierwszy zjazd pomorców. Kościół
prawosł. 1 VI 1971 zdjął anatemy nałożone na staroobrzędowców przez sobór
1667, uznając je za niebyłe, jednak większość b. odniosła się do tego
negatywnie. Obecnie mieszkają w Rosji, na Litwie, Łotwie, w Estonii, Rumunii,
Polsce, obu Amerykach i w Australii. W 1990 w Moskwie powstał instytut
staroobrzędowy, który publikuje czasopisma "Cerkow' " (od 1990) i "Staroobriadiec"
(od 1995); w Sydney ukazuje się czasopismo "Cerkow' " (1980-93, od
1995). 
Doktryna. Rozbicie b. na liczne sekty i ich izolacja nie pozwalają na
charakterystykę całości ich doktryny. Wszyscy jednak kierują się zasadą,
że Kościół prawosł. jako instytucja od czasów Nikona podlega szatanowi i
utracił laskę Bożą, natomiast w wyniku wymarcia duchownych wyświęconych
przed Nikonem niemożliwe stało się sprawowanie sakramentów, których miejsce
zajęły zewn. praktyki pobożności; kult sprawują wybrani świeccy mężczyźni,
zastępujący duchownego, w domu modlitwy zw. molelnią. Każdy wierny może
udzielać chrztu, który jest jedynym sakramentem; uznają także spowiedź
przed nastawnikiem i surową pokutę; rozbieżności wywołuje sprawa małżeństwa
i pożycia seksualnego. Uznają autentyczność Pisma Świętego, które
jednak interpretują dowolnie; szczególnym szacunkiem darzą Apokalipsę. Podstawę
ich doktryny stanowi przekonanie o panowaniu Antychrysta, upatrywanego początkowo
w osobie Piotra I, a ostatecznie w duchowym panowaniu Antychrysta, który
zlikwidował kapłaństwo na ziemi.
 
 
bóstwa uraniczne [gr.
ouranos 'niebo'], rodzaj bóstw zaliczanych przez religioznawców do
najstarszej warstwy kultowej sięgającej korzeniami paleolitu. Typologicznie
dzielą się na 2 kategorie: pierwszą (zapewne starszą) stanowią nadziemskie
istoty utożsamiane z całym obszarem niebiańskim, drugą - istoty rządzące
jakąś jego częścią, ciałami niebieskimi lub szczególnym stanem. Zarówno
w panteonach religii ludów piśmiennych, jak i w wierzeniach ludów plemiennych
b.u. pierwszej kategorii są najczęściej utożsamiane z Bogiem Najwyższym i
Bogiem Stwórcą, co doprowadziło do powstania teorii pramonoteistycznej.
Religioznawcy są skłonni uważać, iż bóstwa najstarszej warstwy
wierzeniowej były z biegiem czasu "wypierane" przez bardziej aktywne
"młodsze" bóstwa atmosferyczne związane z burzą i gromem, przechodząc
do kategorii bogów "w stanie spoczynku" lub bóstw astralnych,
solarnych, lunarnych, oraz żeńskie personifikacje ziemi. Trzeba jednak zauważyć,
iż w znacznych regionach świata (np. w pn. Azji, na Wielkim Stepie i w
Chinach) b.u. wg wierzących zachowują wciąż władzę nad światem. W wielu
staroż. tekstach (np. Indie, Iran, Chiny) b.u. są gwarantami i dyspozytorami właściwego
porządku rzeczy oraz dawcami majestatu upoważniającego ziemskich władców do
sprawowania rządów. Ponieważ na etapie historycznym b.u. przedstawiane są
zarówno jako istoty męskie (w przewadze), jak i żeńskie, sądzi się, iż już
we wczesnym paleolicie mogły być one personifikowane jako Pan Dzikiej
Zwierzyny i Potnia Theron (gr. Władczyni Zwierząt).
 
 
bracia apostolscy, herezja
łącząca cechy 2 typów herezji średniowiecznych: herezji dobrowolnego ubóstwa
i herezji millenarystycznych. Rozwijała się gł. w Lombardii od ok. 1259 do
ok. 1400. W pierwszym okresie istnienia (ok. 1259-1300) przywódcą wspólnoty
b.a. był Gerard Segarelli, który podobnie jak św. Franciszek z Asyżu sprzedał
swój majątek, a pieniądze rozdał ubogim, naśladując życie apostolskie.
Segarelli i jego zwolennicy utrzymywali się z jałmużny i nawoływali do
czynienia pokuty. Ich skromne szaty miały przypominać odzienie apostołów
przedstawianych na kościelnych malowidłach. Wyrzeczenie się wszelkiej własności,
gł. ideę b.a. tego okresu, miała ilustrować ceremonia przyjmowania do
zgromadzenia, gdy kandydat rozbierał się do naga. B.a. twierdzili, że Kościół
od czasów Sylwestra I, gdy zrezygnował z przestrzegania ubóstwa, utracił
pierwotną świętość i oddal się w niewolę szatana. Oprócz Kościoła
"cielesnego" istnieje Kościół duchowy, którego zalążkiem są
uczniowie Segarellego. B.a. zostali potępieni przez papieży Honoriusza IV
(1286) i Mikołaja IV (1290). W 1300 Segarelli został osądzony przez inkwizycję
i spalony na stosie. Objęcie kierownictwa nad b.a. przez niedoszłego zakonnika Dolcino (zw. Fra Dolcino) rozpoczęło drugi okres istnienia wspólnoty
(1300-07). Doktryna b.a. wzbogaciła się wówczas o idee millenarystyczne
oparte na spekulacjach bibl. Joachima z Fiore. Dolcino w swoich 3 listach
skierowanych do współwyznawców głosił, że historia ludzkości dzieli się
na 4 okresy: 1) do narodzenia Chrystusa, 2) do pontyfikatu Sylwestra l, 3) gdy
Kościół zerwał z cnotą ewangelicznego ubóstwa i znalazł się w upadku,
4) gdy duchowieństwo ulegnie zagładzie, a na ziemi zapanuje zapowiadany w Apokalipsie
tysiącletni pokój, po którym nastąpi przyjście Antychrysta i koniec świata.
W tej ostatnie i epoce rządy nad Kościołem obejmie święty papież, któremu
podporządkują się b.a. Trafna przepowiednia Dolcina o upadku papieża
Bonifacego VIII ośmieliła go do ogłoszenia daty zniszczenia duchowieństwa na 1305. Siłą polit. mającą doprowadzić do
obalenia papieża i
ustanowienia nowego porządku miał być król Sycylii Fryderyk II. Gdy
proroctwo się nie spełniało, Dolcino  w 1304 wzniecił zbrojne powstanie, które
stłumiły wojska wezwane na krucjatę przez papieża Klemensa V. Większość
b.a. zginęła w walce, sam Dolcino i 140 jego zwolenników zostało pojmanych,
osądzonych i spalonych na stosie w 1307. Nieliczni przetrwali do pocz. XV w.
Dante uczynił z Dolcina jedną z postaci Boskiej Komedii i umieścił go
w piekle. [patrz: Imię Róży Umberto Eco]
 
 
chrześcijanie świętego Tomasza,
grupa Kościołów lokalnych na Wybrzeżu Malabarskim (stan Kerala, pd. Indie)
wywodząca się od św. Tomasza Apostoła. Według tradycji potwierdzonej przez
patrystykę oraz archeologię św. Tomasz 57-72 r. miał prowadzić w Indiach
działalność misyjną, a potem ponieść męczeńską śmierć (grób apostoła
znajduje się w Majlapur na przedmieściach Madrasu). Niektórzy historycy (np.
E. Tisserant, J. Kieniewicz) uważają, że św. Tomasz oraz pierwsi misjonarze
chrześć. (m.in. współtwórca aleksandryjskiej szkoły egzegetycznej, Panten,
oraz przybyły z Konstantynopolu mnich Teofil) prowadzili ewangelizację w
"India Citerior" (ob. Jemen), ch. św. T. zaś wywodzą się od syryjskich
i perskich chrześcijan szukających w Malabarze schronienia przed prześladowaniami.
W 512 ch. św. T. przyjęli nestorianizm, a od przeł. VI i VII w. pozostawali w
pełnej łączności z nestoriańskim Wsch. Kościołem Asyryjskim i podlegali
jurysdykcji archidiakona całych Indii. Istnienie wspólnot chrześć, w tej części
kontynentu azjat. potwierdzili m.in.: geograf i pisarz egipski Kosma
Indikopleustes (530), Jan z Montecorvino (1291), Marco Polo (1295) i Vasco da
Gama (wg niego 1498 miało być w Indiach 300 tysięcy ch. św. T. podległych
katolikosowi w Bagdadzie). W okresie kolonializmu portugalskiego na tzw.
synodzie zjednoczeniowym w Diamper (1599) zostali oni zmuszeni do porzucenia
nestorianizmu i zawarcia unii z Rzymem, jednak wskutek lekceważenia tradycji
malabarskich i przymusowej latynizacji (mianowanie biskupów portugalskich,
zmiany w liturgii, używanie rzym. szat liturgicznych, wprowadzenie celibatu księży
i ustanowienie inkwizycji) większość wyznawców oderwała się 1655 od Kościoła
zach. i podporządkowała syryjskiemu patriarsze Antiochii, zapoczątkowując
jakobicki Syryjski Kościół Malabarski. Dzięki działalności karmelitów
bosych, przybyłych 1656 na Wybrzeże Malabarskie na prośbę ch. św. T., znaczna
część schizmatyków powróciła 1662 do Kościoła katol. i utworzyła Kościół
Syro-Malabarski rytu chaldejskiego, któremu przewodził rodzimy biskup A.
Parampil. W 1704 papież Klemens XI dekretem Inter graviores zabronił
stosowania rytów malabarskich, co potwierdzali później także jego następcy
(Benedykt XIV - 1727, Klemens XII); odtąd ch. św. T. podlegali jurysdykcji wyłącznie
biskupów łacińskich. Po upadku Portugalii i ogłoszeniu przez Anglię wolności
rel. w Indiach powstał 1831 wikariat apostolski Wybrzeża Malabarskiego.
Papież Leon XIII ustanowił 2 wikariaty apostolskie Kościoła rytu
syro-malabarskiego (Kottajam i Trićur, 1887), Pius XI zaś utworzył dla obrządku
syro-malankarskiego archidiecezję Triwandrum z sufraganią Tiruwalla (1932).
W poł. XIX w. pod wpływem protestantyzmu wykształcił się ewangelicki
Syryjski Kościół Malabarski Mar Thoma, który połączył naukę protest, z
jakobicką liturgią i ustrojem episkopalnym; pod koniec XX w. liczył on ok.
700 tys. wiernych. Inna grupa potomków ch. św. T. z arcybpem Mar Ivaniosa (P.T.
Geevarghese) zał. pierwszą wspólnotę monastyczną Betania (późniejszy
zakon naśladowania Chrystusa) w Malankarskim Prawosławnym Kościele Syryjskim;
1930 odłączyła się od niego część wyznawców, by połączyć się z
Rzymem i utworzyć ryt antiocheński. Grupa pierwotna, pielęgnująca najstarsze
tradycje ch. św. T, uniezależniła się 1960 od syryjskiego patriarchatu
Antiochii jako autokefaliczny katolikat p.n. Kościół Syryjsko-Malankarski w
Indiach (w latach 90. XX w. liczyła ok. 1,6 mln czł.). Mimo ogłoszonej
autokefalii, część chrześcijan syryjsko-malankarskich nadal uznaje
zwierzchnictwo patriarchy Antiochii i działa jako Malankarski Prawosławny Kościół
Syryjski, liczący ok. 2 mln wiernych, którzy zamieszkują Indie, państwa
Zatoki Perskiej, Europę Zach. i Amerykę Północną. Kościół
Syryjsko-Malankarski w Indiach był współzałożycielem Światowej Rady Kościołów;
wyszło z niego wielu działaczy ekumenicznych (m.in. metropolita R Gregorius,
P. Verghese). Od pocz. XIX w. prowadzi on w Kottajam jedną z najlepszych
uczelni teol. w Azji - Seminarium Teologii Prawosł. (75 studentów). 
Idee
chrześcijaństwa w kształcie wypracowanym przez Syryjczyków z Antiochii
przetrwały w Indiach dzięki sprawowaniu wspólnego kultu, a nie uprawianiu
systematycznej teologii - indyjscy chrześcijanie nie toczyli sporów teol.,
opierając swe istnienie na wyznawaniu Chrystusa i kanonicznej sukcesji biskupów
oraz poszanowaniu lokalnych zwyczajów i tradycji liturgicznych. Duże znaczenie
ma dla nich osobista pobożność (obowiązuje jak najczęstsze odwiedzanie kościoła)
i mistyczna filozofia religii. Zmartwychwstanie w dzień Sądu Ostatecznego
interpretują dosłownie - jako powstanie ciał, stąd odrzucają hinduski
zwyczaj palenia zwłok. Pod koniec XX w. liczba potomków ch. św. T. wynosiła
ok. 5 mln; podzieleni są na 5 Kościołów wschodnich: Wsch. Kościół
Asyryjski (15 tys.), Syryjski Kościół Prawosł., Syryjski Prawosł. Kościół
Malankarski, Syro-Malabarski Kościół Katol., Syro-Malankarski Kościół
Katol. z duchowym centrum w aśramie Karisumala (G. Krzyża), zał. 1958 przez
trapistów F. Mathieu i B. Griffitsa. Aśram ten stał się centrum spotkań
chrześcijan i hindusów. Do ch. św. T. zalicza się także odrębną wspólnotę
etniczną Southists (lub Knanaya), wywodzącą się z 72 chrześć, rodzin żyd.,
które około poł. IV w. przybyły do Indii z Mezopotamii i przestrzegały
zakazu zawierania małżeństw z osobami spoza wspólnoty; obecnie (1998) liczą
ok. 200 tys. wiernych w 2 diecezjach etnicznych w Kerala, należących do
Syro-Malabarskiego Kościoła Katol. i Syryjskiego Patriarchatu Prawosławnego.
 
 
herezje średniowieczne, dysydenckie
ruchy rei., które rozwijały się w średniow. Europie od pocz. XI w. do pocz.
XVI w; często do tak rozumianych h.ś. zalicza się także bogomilizm i
paulicjanizm, które powstały wcześniej i miały częściowy (bogomilizm) lub
nie miały wcale (paulicjanizm) kontaktu z Kościołem zachodnim. Wspólne h.ś.
było potępienie, jakie spotkało je ze strony Kościoła zachodniego.
Konflikty z władzami kośc. wywoływała krytyka Kościoła za porzucenie ideałów
pierwotnego chrześcijaństwa, spontaniczna religijność nie mieszcząca się w
ramach oficjalnego Kościoła oraz tworzenie niezależnych wspólnot. Odmienność
wspólnot heretyckich przejawiała się w sferze doktryny (idee dualistyczne,
millenarystyczne, panteistyczne), kultu (odrzucenie lub ograniczenie pośrednictwa
w zbawieniu albo ustanowienie własnych obrzędów zbawczych) i w postulacie
przekazania świeckim uprawnień duchowieństwa (głoszenie Słowa Bożego przez
świeckich, upowszechnianie znajomości Pisma Świętego). Często, zwł.
w przypadku wielkich herezji (bogomilizm, kataryzm, husytyzm), h.ś. stały się
zjawiskami także z dziedziny polit., nar., społ., obyczajowej czy militarnej.
Mimo polityki Kościoła i władzy świeckiej zmierzającej do wytępienia h.ś.
(przez pokojową rekoncyliację lub przez zbrojne krucjaty i postępowanie
inkwizycyjne) przygotowały one grunt pod rozwój reformacji. 
Doktryna.  H e r e z j e  d u a
l i s t y c z n e.  Dualizm był wyznawany przez 3 h.ś.: paulicjanizm, bogomilizm i
kataryzm. Podstawową jego cechą było przekonanie o istnieniu podwójnego aktu
stworzenia, 2 stwórców i 2 stworzonych światów. Występowała opozycja:
dobry-duchowy-niewidzialny i zły-materialny-widzialny. Istniały 2 wersje
dualizmu: radykalny, zw. skrajnym (paulicjanie, większość katarów), głosił,
że obie zasady istniały odwiecznie i są sobie równe, natomiast umiarkowany,
zw. monarchianizmem (bogomili, część katarów), twierdził, że na początku
istniał jeden stwórca, który powołał świat duchowy, a świat materialny
został powołany do życia przez jego zbuntowanego syna Satanaela. Bogomili
łączyli z koncepcją dobrego Boga dogmat Trójcy, twierdząc, że istniała
ona w Bogu od początku, a Syn Boży i Duch Święty to emanacje wyodrębnione,
aby uporządkować sprawy kosmosu stworzonego wskutek podwójnej kreacji.
Zmieszanie substancji obu światów polegało na umieszczeniu aniołów
(niematerialnych istot ze świata dobrego Boga) w materialnych ciałach, czyli
na powstaniu człowieka. Dualiści podawali różne przyczyny, dla których mogło
tak się stać: 1) aniołowie z własnej woli przyłączyli się do zbuntowanego
Satanaela; 2) diabeł zwiódł ich podstępem; 3) zostali zmuszeni do wejścia w
ciała, które stworzył diabeł; 4) Satanael stworzył ludzkie ciało, lecz nie
mógł tchnąć weń ducha; uczynił to dopiero Bóg Ojciec na jego prośbę.
Chrystus w ujęciu dualistów był nadprzyrodzoną istotą, której misja polegała
na ogłoszeniu nauki o dobrym Bogu. Bogomili i katarzy podkreślali, że zapoczątkował
także sprawowanie chrztu duchowego (consolamentum), który przynosił
obietnicę zbawienia. Według bogomilów Bóg posłał swego Syna, utożsamianego
ze Słowem, Michałem Archaniołem czy Doradcą z Księgi Izajasza (Iz
9,5), by zstąpił w postaci Jezusa i jako Chrystus przyniósł pomoc aniołom
zamkniętym w materii. Jezus umarł na krzyżu pozornie (doketyzm), zstąpił do
piekieł, związał Satanaela i odjął mu boską cząstkę imienia -el, a
następnie powrócił do Ojca. Staraniem dualistów było odseparowanie ich
istoty duchowej od substancji materialnej; dotyczyło to gł. doskonałych
(duchownych Kościołów dualistycznych), którzy poddawali się ascezie
cielesno-pokarmowej i przestrzegali surowej etyki. Consolamentum udzielane
doskonałym wlewało w nich Ducha Świętego, powodując przywrócenie łączności
z niewidzialnym światem dobrego Boga. Według
katarów, oczyszczanie anioła uwięzionego w materii trwało kilka
wcieleń (reinkarnacja). Radykalni katarzy byli zwolennikami "cichego" końca
świata: rozdzielenie obu substancji nastąpi, gdy wszystkie dusze-aniołowie
przejdą swoje inkarnacje i uwolnią się; nie będzie temu towarzyszyć
widzialna katastrofa kosmiczna. Katarzy umiarkowani wierzyli w dramatyczny
koniec świata: po Sądzie Ostatecznym źli pójdą do piekła, a ziemia
zostanie spalona ogniem. 
H e r e z j e   d o b r o w o l n e g o  
u b ó s t w a.  Idea dobrowolnego ubóstwa
była najpopularniejszą doktryną h.ś. Dla części wspólnot była ideą
podstawową (petrobrulanie, henrycjanie, waldensi, humiliaci, franciszkańscy
spirytuałowie i begini, bracia apostolscy w okresie Segarellego), dla
innych była częścią doktryny (bogomili i katarzy, beginki i begardzi,
lollardzi, husyci). Jej istotą było odwołanie się do życia Chrystusa i
apostołów, którzy nie posiadali własności; stąd liczne nawiązania do Ewangelii
i Dziejów Apostolskich, zwyczajów pierwotnego Kościoła, a także
krytyka tzw. donacji Konstantyna (przyznanie Kościołowi własności i
przywileju ściągania dziesięciny). Szczególnym symbolem wyrzeczenia się własności
był przykład nagiego Chrystusa na krzyżu. Nurt dobrowolnego ubóstwa znajdował
miejsce także w ramach oficjalnego Kościoła, popierali go papieże: Grzegorz
VII, Paschalis II i Celestyn V, a Innocenty III zezwolił na działalność wspólnoty
św. Franciszka. Pierwsze zgromadzenia dobrowolnego ubóstwa były wędrownymi
grupami kaznodziejskimi żyjącymi z jałmużny. Już jednak waldensi, reguła
św. Franciszka, a potem spirytuałowie i begini przez dobrowolne ubóstwo
rozumieli życie z pracy rąk, brak własności indywidualnej i wspólnotowej, z
wyjątkiem tej, która służyła bezpośredniemu utrzymaniu się przy życiu (usus
pauper). Doktryna dobrowolnego ubóstwa przez pochwałę prostego życia rel. przeciwstawiała się Kościołowi materialnemu, będąc tym samym podstawą
do rozwoju herezji millenarystycznych i prereformacyjnych.
H e r e z j e   m i l l e n a r y s t y
c z n e  (c h i l i a s t y c z n
e).  Zwolennikami herezji millenarystycznych byli przede wszystkim wyznawcy
dobrowolnego ubóstwa: spirytuałowie, begini, bracia apostolscy za przywództwa
Dolcino i taboryci. Nazwa nawiązuje do znanego z Apokalipsy (Ap 20,1-6)
tysiącletniego (łac. millenium, gr. chilioi 'tysiąc') okresu,
gdy szatan zostanie wtrącony do czeluści, a na ziemi będzie rządzić wraz z Chrystusem garstka sprawiedliwych. Wizja ta została rozwinięta w średniowieczu
przez Joachima z Fiore oraz Piotra Jana Oliviego, którzy tysiącletni okres
szczęścia, pokoju, sprawiedliwości i wzajemnej miłości ustalili na ostatni
etap swoich historiozofii (Joachim wyróżnił 3 epoki dziejów ludzkości,
Piotr - 7). W doktrynach wspólnot heretyckich, w porównaniu z ideami obu
teologów, większy nacisk kładziono na program negatywny: potępienie
grzesznego świata i oczekiwanie nadchodzącej katastrofy. Wizja przyszłych
czasów była zróżnicowana w ideologiach poszczególnych wspólnot. Według
franciszkańskich rygorystów (spirytuałowie i begini) owo szczęśliwe tysiąclecie
miało oznaczać realizację "Kościoła duchowego", dla braci
apostolskich był to czas triumfu ich wspólnoty, a dla husyckich taborytów
zwycięstwo "prawdy Bożej". W millenarystycznych wizjach dużego
znaczenia nabrała postać Antychrysta (już działającego lub dopiero nadchodzącego),
utożsamianego najczęściej z konkretnymi władcami lub papieżami. Natomiast
przedstawiciele wspólnot heretyckich identyfikowali się z wybranymi, mającymi
przeżyć apokalipsę i przez tysiąc lat współkrólować na ziemi z
Chrystusem. Wszystkie h.ś. były krytyczne wobec rzeczywistości rel. i społ.,
jednak tylko wyznawcy doktryny herezji millenarystycznych (bracia apostolscy,
taboryci) wstąpili na drogę zbrojną, aby zrealizować swoje ideały. 
H e r e z j e   w o l n e g
o   d u c h a  (p a n t e i s t y c z n e). Wyznawcami herezji wolnego ducha, która
pojawiła się na przeł. XII i XIII w. byli: amalrykianie, beginki, begardzi,
turlipini, pikardzi. Podstawową ideą tych herezji było przekonanie, że człowiek
może sam osiągnąć boski stan doskonałości (wolność ducha), bez pośrednictwa
Kościoła czy Bożej laski. Często owi "wolni duchem" utożsamiali się
z Osobami Trójcy, pierwszymi rodzicami lub którymś ze świętych. Życie
doskonałego miało być całkowicie bezgrzeszne, bez względu na jego czyny i
postawę wobec powszechnych norm rel. i społecznych. Wyznawcy herezji wolnego
ducha uważali, że "wolny duchem" nie jest winien nikomu posłuszeństwa,
gdyż - jak twierdzili - ubi spiritus Domini, ibi libertas ['gdzie
duch Pański, tam wolność']. Jako inspiracje tych herezji wskazywano filozofię
panteistyczną, średniow. mistykę (Amalryk z Bene, Dawid z Dinant) i
spontaniczną religijność kobiecą beginek. Ocena herezji wolnego ducha nie
jest jednoznaczna ze względu na zarzucany im antynomizm i libertynizm. Część
tej krytyki można odrzucić z powodu stronniczości źródeł i błędnego
identyfikowania zgromadzeń wolnego ducha z grupami żebrzącymi pozbawionymi
aspektu rel.; jeżeli przyjąć hipotezę o inicjacyjnym charakterze wspólnot
wolnego ducha (M. Benad), to występki związane z ich działalnością można
przypisać charakterowi ich wieloletniej inicjacji, której jedną z cech było
odrzucenie powszechnych norm.
H e r e z j e   p r e r e f o r m a c y
j n e.  Główny nurt doktryny
herezji prereformacyjnych (lollardzi, husyci) został wyznaczony przez ang.
teologa J. Wiklefa, który idei prawdziwego, niewidzialnego Kościoła
przeciwstawiał instytucjonalny Kościół widzialny. Pierwszy z nich jest wspólnotą
wybranych ("predestynowanych"), żywych i umarłych, o których zbawieniu
wie jedynie Bóg. Kościół widzialny zatracił natomiast swoją doskonałość
przez zaangażowanie się w życie doczesne i lekceważenie sfery duchowej.
Wiklef za jedyne źródło objawienia uważał Pismo Święte, w związku
z tym przypisywał wielką rolę samodzielnej jego lekturze i kaznodziejstwu. Z
sakramentów uznawał tylko chrzest i eucharystię, twierdząc ponadto, że
podczas eucharystii nie dokonuje się przeistoczenie: chleb i wino stają się
jedynie symbolem obecności mistycznego ciała Chrystusa. Lollardzi podejmowali
z myśli Wiklefa przede wszystkim krytykę Kościoła. Proponowali zupełną
sekularyzację dóbr kośc., uproszczenie ceremonii oraz uznanie kaznodziejstwa
za gł. zajęcie kapłanów, a studium Biblii za istotę działalności
religijnej. Podstawowa teza Wiklefa: rozróżnienie między Kościołem
widzialnym i niewidzialnym została przejęta przez J. Husa, gł. ideologa ruchu
husyckiego. Hus, w przeciwieństwie do swego ang. poprzednika, uznawał
przeistoczenie chleba i wina w eucharystii. Pozostałe postulaty rel. husytyzmu:
komunia pod dwiema postaciami dla świeckich oraz odrzucenie odpustów,
wstawiennictwa za zmarłych, czyśćca, pielgrzymek, kultu obrazów i świętych
zrodziły się w innych kręgach reformatorskich (wskazuje się tu często na wpływy
doktryny waldensów oraz tzw. grupę teologów i kaznodziejów Kolegium Czarnej
Róży, w skład której wchodził m.in. Mikołaj z Drezna). W husytyzmie
radykalnego nurtu taboryckiego znajdowały miejsce doktryny adamickie, wolnego
ducha czy millenarystyczne.
Kult. Sferę kultu i liturgii h.ś. określał w
dużej mierze ich stosunek do liturgii i sakramentów Kościoła katolickiego.
Najpowszechniejszy nurt obrzędowości heretyckiej odrzucał niektóre z
sakramentów (np. chrzest dzieci i eucharystię) lub sprawował je w zmienionej
formie (tylko chrzest dorosłych, komunia pod dwiema postaciami dla świeckich,
nabożeństwo w języku nar.), a także postulował uproszczenie kultu
(likwidacja świątyń, wizerunków, kultu świętych, pielgrzymek, odpustów,
modlitwy za zmarłych); towarzyszył on gł. herezjom dobrowolnego ubóstwa (np.
wspólnoty Piotra z Bruis, Henryka z Lozanny, waldensi) oraz ruchom
prereformacyjnym (lollardzi, husyci). Drugi z nurtów liturgicznych h.ś.
odrzucał w całości sakramenty i liturgię Kościoła, zastępując je działalnością
kaznodziejską i duszpasterską (część waldensów i lollardzi) lub własnymi
obrzędami (adamici, herezje dualistyczne, biczownicy, herezje wolnego ducha).
Kult adamicki polegał na wspólnych zebraniach, gdzie wyznawcy (kobiety i mężczyźni)
nago modlili się i czytali święte pisma; nudyzm miał być pamiątką
bezgrzeszności pierwszych rodziców i świadectwem opanowania cielesnych żądz
przez członków zgromadzenia. Liturgia dualistyczna jest najlepiej znana w
odniesieniu do katarów, ostatniego chronologicznie ruchu dualistycznego. Najważniejszym
rytem w tej liturgii było nałożenie rąk. U doskonałych katarskich w czasach
przed krucjatą i u bogomilów istniały 2 ceremonie nałożenia rąk: pierwsza
stanowiła ryt przyjęcia do wspólnoty, druga właściwą ceremonię, zw. consolamentum.
Inna ceremonia znana katarom i bogomilom to servicium, powszechna
spowiedź, do której byli zobowiązani wszyscy doskonali, aby oczyścić swoją
duszę i nie utracić Ducha Świętego. Odbywała się w obecności diakona lub
biskupa, polegała na wyrażaniu żalu za grzech i prośby o przebaczenie. Dla
biczowników podstawowym obrzędem, który miał zastąpić sakramenty i stać
się gwarancją zbawienia, były wielkie, dobrze zorganizowane procesje
przemierzające całą Europę (gł. zach.). Ich uczestnicy (obojga płci) szli
parami obok siebie, odmawiając modlitwy, śpiewając psalmy i biczując się do
krwi. Takie umartwienie ciała było pokutą za grzechy własne lub wszystkich
grzeszników oraz ofiarą przebłagalną mającą uchronić przed końcem świata.
Herezje wolnego ducha były stowarzyszeniami o charakterze inicjacyjnym, w których
istniał obrzęd przejścia wprowadzający kandydata w krąg uczniów. Polegał
on na przyodzianiu adepta, który stawał nago pośród współwyznawców, w
tunikę z łat, będącą symbolem jego nowego statusu. Po wieloletniej
inicjacji (znany jest przypadek 20-letniej praktyki) kandydaci zostawali
wtajemniczonymi, mogącymi żyć zgodnie ze swoją prawdziwą naturą. Uzyskaniu
stanu bezgrzeszności towarzyszył zapewne także ryt przejścia. 
Organizacja.
Najprostszy rodzaj wspólnoty heretyckiej to grupa uczniów zebranych wokół
herezjarchy-kaznodziei, podziwiających ascezę (np. Piotr z Bruis, Henryk z
Lozanny) lub przepych (Eudo de Stella, Tanchelm z Antwerpii) swojego mistrza, który
mieszkał w pustelni lub częściej wędrował. Tą formą organizacji posługiwali
się później wędrujące beginki, begardzi, biczownicy i lollardzi. Inny sposób
organizacji h.ś. reprezentowały wspólnoty spotykające się w oznaczonych
miejscach w celu wysłuchania kazania lub odprawiania swoich obrzędów (np.
adamici, herezje wolnego ducha, lollardzi). W przypadku herezji wolnego ducha często
wskazuje się na 2 kręgi wiernych: nowicjuszy oraz wtajemniczonych, którzy po
inicjacji mieli uzyskiwać zjednoczenie z Bogiem i stan bezgrzeszności. Niektóre
wspólnoty beginek, begardów i beginów prowadziły całkowicie osiadły tryb
życia, dając często schronienie przedstawicielom swoich nurtów wędrownych.
Ich status był formą pośrednią między stanem świeckim i zakonnym.
Tolerowane przez władze kośc., otrzymywały przewodnika duchowego, którym był
ksiądz lub zakonnik. Wyznawcy największych h.ś. byli zorganizowani w Kościoły.
Wspólnota wiernych Kościołów dualistycznych (paulicjanie, bogomili, katarzy)
była podzielona na 2 podstawowe grupy: doskonałych (duchownych) i wierzących.
Doskonali w trakcie ceremonii consolamentum poprzedzonej wprowadzeniem w
doktrynę i treningiem ascetycznym, uzyskiwali jednocześnie zapewnienie
zbawienia, prawo do udzielania consolamentum i działalności
duszpasterskiej oraz ewentualnie możliwość sprawowania urzędu biskupiego.
Wspólnoty dualistyczne były zorganizowane w biskupstwa, zw. Kościołami (paulicjanie
znali ich 6, bogomili - 8, katarzy - 10); występowały w luźnych
federacjach, nie miały centr. kierownictwa. W przypadku bogomilów i katarów
na czele diecezji stał biskup, któremu towarzyszyli 2 sufragani, zw. starszym
i młodszym bratem (filius maior, filius minor). W przypadku śmierci
biskupa młodszy brat wyświęcał starszego na biskupa, a potem ten mianował
go na swoje miejsce. Funkcje biskupie dostępne były tylko doskonałym i miały
charakter adm. (nie charyzmatyczny). Katarzy mieli także diakonów, którzy
byli odpowiednikami katol. proboszczów. W epoce rozkwitu kataryzmu (XII-XIII
w.) diecezja tuluzańska miała ok. 50 diakonów (godność tę mogły pełnić
także kobiety). Co do paulicjan nie ma pewnych danych o ich organizacji, lecz
wiadomo ogólnie o istnieniu organizacji kośc., własnych domów modlitwy i
doskonałych, co pozwala sądzić, że ich wspólnota zorganizowana była
podobnie jak późniejsze Kościoły bogomilów i katarów. Kościół
bogomilski w Bośni 1199-1463 cieszył się tolerancją, a nawet poparciem
tamtejszych władców i arystokracji; między 1199-1203 a 1232-50 był religią
państwową. Ta sytuacja spowodowała jednak, że uległ on dużym zmianom, tracąc
dawną prostotę: jego organizacja zhierarchizowała się, miejscem kultu stały
się kościoły, powstały też klasztory bogomilskie. Reformatorski ruch
waldensów stał się Kościołem niezależnym od katol. dopiero 1218. Waldensi
pragnęli, aby ich Kościół zajmował się tylko działalnością kaznodziejską
i duszpasterską, nie angażując się w sprawy doczesne. Jednak już od 1270
wspólnota waldensów zaczęła upodabniać się do Kościoła rzym.: nie wyświęcano
kobiet na duchownych, utworzono hierarchię podobną do rzym., a mistrzowie
przywdziewali stroje wzorowane na ubiorach kaznodziejów zakonnych. W XIV w.
organizacja waldensów uległa centralizacji, lokalnymi hierarchiami zarządzały
ciała kolegialne, których przywódcę w Piemoncie nazywano "papieżem",
a w krajach niemieckich "najwyższym". Kościół waldensów, podobnie
jak katarski, był Kościołem wędrującym; także obaj najwyżsi mistrzowie
byli duchownymi wędrującymi. W czeskim Kościele utrakwistycznym (1433-1623)
pozostało niewiele z doktrynalnego i organizacyjnego bogactwa ruchu husyckiego;
różnił się on od Kościoła rzym. tylko komunią pod dwiema postaciami,
przyjmowaną także przez dzieci, oraz kultem J. Husa. 
Herezje średniowieczne a Biblia. Podobnie jak w całej kulturze duchowej średnio w. Europy, w przypadku
h.ś. Biblia (jej łac. wersja Wulgata) pełniła podstawową rolę.
Prawie wszystkie nurty doktrynalne h.ś. odwoływały się do Biblii jako źródła
swojej nauki: herezje dualistyczne znajdowały w niej wątki świadczące o podwójnym
stworzeniu i istnieniu 2 światów (pisma św. Jana, Psalmy, Księga Izajasza),
herezje dobrowolnego ubóstwa powoływały się na Ewangelie i Dzieje
Apostolskie, znajdując tam przykłady ubóstwa pierwotnego Kościoła,
nurty millenarystyczne komentowały obszernie ustęp z Apokalipsy (Ap
20,1-6) o tysiącletnim królestwie pokoju na ziemi, a herezje prereformacyjne kładły
nacisk na samodzielną lekturę Biblii przez świeckich. Postulat
upowszechnienia znajomości Biblii wśród prostych wiernych spowodował,
że h.ś. rozpowszechniły przekłady Biblii na języki narodowe.
Herezje średniowieczne a kwestia kobieca. W
wielu wspólnotach heretyckich kobietom przysługiwały takie same prawa jak mężczyznom,
co stanowiło ewenement w średniow. życiu rel. i społecznym. U katarów mogły
być wyświęcane na doskonałe, u wczesnych waldensów (do ok. 1270) głosiły
kazania i pełniły taką samą rolę jak męscy mistrzowie wspólnoty; w
procesjach biczowników kobiety uczestniczyły na równi z mężczyznami.
Konwenty osiadłych beginek stwarzały kobietom nie tylko możliwość
realizacji wysokich aspiracji rel. (rozwój mistyki), ale także prowadzenie
względnie niezależnego trybu życia w porównaniu z kobietami zamężnymi czy
mniszkami. 
Herezje średniowieczne a kwestia narodowa.
Wielkie h.ś. były wykorzystywane przez wspólnoty nar. jako symbol ich tożsamości;
dotyczy to: bogomilów (Bułgarzy, Bośniacy), katarów (Prowansalczycy), husytów
(Czesi). Właściwie wszystkie warstwy średniow. społeczeństwa zach. Europy
(wyjątkiem było wyższe duchowieństwo) podlegały wpływom herezji. Zasięg
społ. prądów heterodoksyjnych dobrze ilustruje wpływ wielkich h.ś. (bogomilizm,
kataryzm, lollardyzm i husytyzm), które docierały ze swoimi ideami do niższego
duchowieństwa, władców i na ich dwory (bogomilizm w Serbii, lollardyzm,
husytyzm), rycerstwa, środowisk uniwersyteckich (lollardzi i husyci), kupców i
zamożnych rzemieślników, drobnych rzemieślników i biedoty miejskiej oraz chłopów
i wiejskich najemników. Jako grupy społ. najbardziej podatne na wpływy
heretyckie wskazuje się bogate mieszczaństwo (kupcy, bogaci rzemieślnicy),
duchowieństwo zakonne oraz niższe duchowieństwo świeckie (zwł. w
odniesieniu do idei dobrowolnego ubóstwa i herezji prereformacyjnych), a także
na ubogą ludność miejską i wiejską, która uczestniczyła gł. w
radykalnych odmianach herezji (np. wędrujące beginki i begardzi czy taboryci).
Trzy spośród h.ś. miały faktyczny status religii państw, lub wywierały
znaczący wpływ na politykę państw feudalnych: paulicjanie w utworzonym przez
siebie quasi-państw. organizmie o charakterze militarnym (IX w., pogranicze
bizant.-arabskie), bogomili w Bośni 1199-1463 oraz husyci podczas wojen
husyckich 1419-37 i za panowania króla Czech Jerzego z Podiebradów
(1458-71). H.ś. miały zasadniczo charakter pacyfistyczny, jednak w niektórych
przypadkach dochodziło do zbrojnych wystąpień ich zwolenników: paulicjanie w
IX w., ciesząc się poparciem władców muzułmańskich, podejmowali wyprawy
zbrojne przez całą Azję Mniejszą, docierając od dolnego Eufratu aż po
wybrzeże M. Egejskiego; krucjata przeciwko albigensom (1209-29) spowodowała
wojnę między królem Francji a hrabiami Tuluzy i Królestwem Aragonii;
powstanie braci apostolskich (1304-07) wybuchło, gdy nie spełniło się
millenarystyczne proroctwo ich przywódcy Fra Dolcino; lollardzi byli gł.
uczestnikami nieudanego buntu z 1413 pod przywództwem wpływowego ang.
szlachcica J. Oldcastle'a; husyccy taboryci 1420-27 odparli 5 krucjat
zorganizowanych przez papieża i króla Zygmunta Luksemburskiego, a następnie
(1427-37) podjęli wyprawy zbrojne do sąsiednich państw: na Węgry i Śląsk,
a także do Saksonii i posiadłości brandenburskich oraz krzyżackich. 
Herezje
średniowieczne a zbawienie. Wyznawcy h.ś. mieli własne idee zbawienia,
alternatywne w stosunku do Kościoła katolickiego. Członkowie Kościołów
dualistycznych zbawienia upatrywali w zachowaniu zasad etyczno-ascetycznych,
oddaniu własnej doktrynie, potwierdzonych ceremonią consolamentum, w którym
dokonywało się przywrócenie łączności pomiędzy duszą-aniołem uwięzionym
w złym, materialnym ciele a niewidzialnym światem dobrego Boga. Wyznawcy
dobrowolnego ubóstwa wierzyli, że zbawienie ma przynieść naśladowanie
ubogiego życia Chrystusa. Działalność zbawcza biczowników polegała na tzw.
krwawym chrzcie, publicznym zadawaniu sobie cierpienia, które miało zapewnić
światu ratunek przed kosm. katastrofą, a im samym zbawienie. Według herezji
wolnego ducha zbawienie można było uzyskać już na ziemi; był to stan
bezgrzeszności (stan wolnego ducha) polegający na utożsamieniu się (także
cielesnym) z Bogiem. W herezjach prereformacyjnych pojawiła się idea Bożej
predestynacji do zbawienia (Hus twierdził przy tym, że można na nią wpływać
przez pobożne życie). 
Herezje średniowieczne na ziemiach polskich. Pierwsza
herezja odnotowana na ziemiach pol. (Małopolska, Śląsk) to ruch biczowników
z 1260-61, który dotarł z Austrii, Moraw i krajów niemieckich. Jednak herezje
na ziemiach pol. zaznaczyły się wyraźniej dopiero w XIV i XV w; na pocz. XIV
w. wspólnoty heretyckie odnotowano na Śląsku (gł. Świdnica) i w Małopolsce
(byli to waldensi oraz beginki i begardzi). W 1349 dotarła do Polski druga fala
biczowników (ruch pokutny spowodowany epidemią "czarnej śmierci" w
Europie), a pod koniec XIV w. na Pomorzu szczecińscy inkwizytorzy wykryli wspólnoty
waldensów. Do końca XIV w. wyznawcami herezji na ziemiach pol. byli
przedstawiciele ludności napływowej (gł. niem.). Wraz z herezjami
prereformacyjnymi (wiklefizm, husytyzm) zmieniła się przynależność nar.
oskarżanych o herezję (byli to gł. Polacy), inna była też geografia herezji
(występowały one w Wielkopolsce i na Kujawach), a także ich zaplecze społ.
(zwolennicy husytyzmu to przede wszystkim duchowni, w mniejszym stopniu
rycerstwo, mieszczaństwo i chłopi). Najnowsze badania nad husytyzmem w Polsce
(P. Kras) wykazały, że chociaż był on pierwszą herezją, która mogła
stanowić rzeczywiste zagrożenie dla pol. Kościoła, jego oddźwięk w społeczeństwie
był niewielki.
 
 
indoeuropejska religia, umowna
nazwa systemu mitów i rytuałów plemion mówiących językiem praindoeur., z
którego wywodzą się historycznie poświadczone języki indoeur.: m.in.
italskie (w tym łacina), celtyckie, germańskie, słowiańskie, bałtyjskie,
iliryjskie, gr., ormiański, frygijski, anatolijskie (hetycki, luwijski), irańskie,
indyjskie i tocharski. Sformułowana na pocz. XIX w. hipoteza o pokrewieństwie
języków indoeur. opiera się na metodzie historyczno-porównawczej, czyli
ustalaniu korespondencji między poświadczonymi formami i ich odpowiednikami w
językach pokrewnych, aby tą drogą zrekonstruować postać wyjściową w prajęzyku
(zrekonstruowane formy oznacza się asteryskiem *). Wyniki badań językoznawstwa
historyczno-porównawczego zostały uzupełnione w XX w. dzięki zastosowaniu
metody rekonstrukcji wewn. (odtworzenie zmian językowych na podstawie stanu
synchronicznego) i typologicznej (ustalenie uniwersaliów i falsyfikacja
hipotez). Dane lingwistyczne sugerują, że ludność posługująca się językiem
praindoeur. znała pasterstwo i uprawę roli, zamieszkiwała górskie tereny leśno-stepowe,
o klimacie umiarkowanym. Zestawienie tych danych z wynikami badań archeol. nie
daje oczywiście ostatecznej odpowiedzi na pytanie o praojczyznę
Indoeuropejczyków, o czas, w którym powstała wspólnota (etnogeneza), i
proces jej rozpadu. Wysuwa się obecnie 3 hipotezy lokalizujące praojczyznę
ludów indoeur.: 1) kultury neolitu stepów nadczarnomorskich, które kolejnymi
falami przesuwały się na teren Europy i Azji Środk. (M. Gimbutas); 2) kultury
neolitu Anatolii, skąd od pół. VII tysiąclecia grupy rolników mówiących
prajęzykiem przesuwały się na teren Europy; 3) kultury neolitu Anatolii oraz
wtórna, uformowana w IV tysiącleciu, praojczyzna na stepach nadczarnomorskich
(T. Gamkrelidze, W.W. Iwanów). Badanie r.i. zakłada możliwość rekonstrukcji
kultury na podstawie analizy hipotetycznie zrekonstruowanego języka (zwł. słownictwa).
Sporządzenie inwentarza realiów kultury i religii praindoeur. stanowi jeden z
celów badań; drugim, nie mniej ważnym, jest analiza słownictwa instytucji
indoeur. w poświadczonych historycznie tekstach i badanie procesu formowania się 
terminologii w poszczególnych językach, z uwzględnieniem wzajemnych
powiązań. W ostatnim czasie badania nad r.i. rozszerzono o analizę motywów
mitol. występujących w tradycjach indoeur. i rekonstrukcję fragmentów mowy
poet. (R. Schmitt, W.W. Iwanów, W.N. Toporów, C. Watkins). W języku
praindoeur, zgodnie z zasadą myślenia mitycznego, zjawiska otaczającego
świata były postrzegane jako przejaw sacrum - indoeur. nazwa bóstwa wiąże
się z określeniem "świetlistego, dziennego nieba" *t'ieu-: hetyckie
sius, siunas ['bóg'], luwijskie DTiuas ['bóg
Słońca']; gr. Zeus, łac. dopełniacz Iouis, oraz *t'eiuo-: staroindyjskie
deva- ['bóg'], awestyjskie daeva- ['demon'], łac. deus ['bóg'],
diuus ['boski'], staroirl. dia, staroisl. tivar ['bogowie'],
pruskie deiws, litew. dievas ['bóg']; por. *t'ei- ['świecić']
i słowa oznaczające "dzień": hetyckie siuatt-, łac. dies, staroirl.
die, staroindyjskie diva oraz gr. eudia ['dobra pogoda'], endios
['w świetle dnia'] i dios ['błyszczący', 'lśniący', 'jasny']. W
niektórych religiach indoeur. prasłowo oznaczające bóstwo zostało
zastąpione przez innowację leksykalną: słów. bóg, stanowiące
zapożyczenie z irańskiego baga ['bóg' jako 'dawca']; gr. theós
(< *thehos < mykeńskie *thesos), spokrewnione z łac. fanum,
oskijskie fiisna, umbryjskie fesna (< *fas-nom) ['świątynia'],
łac. fesiae (feriae) ['święto'], festus ['świąteczny',
'uroczysty'] - prawdopodobnie pierwotnie oznaczało doświadczenie
owładnięcia przez bóstwo. 
Na wzór patriarchalnej struktury społ. naczelnym
bogiem panteonu był "bóg-ojciec", *t'ieu(s)-p[h]Ht[h]er, którego
odpowiednikami są: homerycki Zeus Pater, staroindyjski Djaus Pitar (Djaus),
łac. Iupiter (Jupiter), umbryjski Iupater, staroros. Stribog'. Zachowany
szczątkowo wedyjski mit kosmogoniczny mówi o boskiej praparze Djawaprythiwi
['niebo i ziemia'] rozdzielonej przez Indrę (lub Warunę) na początku aktu
stworzenia. Mit leży u podstaw hipotezy, że małżonką *t'ieu(s)-p[h]Ht[h]er
była bogini-matka uosabiająca płodną ziemię, której imię zostało
utworzone od *p[h](e)l-/t[h]- ['szeroki', 'płaski']. Bardziej prawdopodobna
jest rekonstrukcja zakładająca istnienie żeńskiego odpowiednika
świetlistego nieba (por. gr. Dione). Partnerem ziemi mógł być natomiast bóg
*uorunos, uosabiający gwieździste niebo (wedyjskie Waruna, gr. Uranos), którego
imię utworzono od rdzenia *uer- ['(po)kryć'] (idea gwiazd jako szaty
boga). Zgodnie z opozycją niebo-ziemia, przeciwstawiano niebiańskim bogom
ziemskich ludzi (indoeur. *d[h] (e)g[h]om- określające człowieka i
ziemię, łac. homo, gockie guma, litewskie zmones, spokrewnione
m.in. z łac. humus, pol. ziemia). Synami męskiego bóstwa nieba
byli bliźniacy związani z symboliką konia: gr. Dioskurowie, staroindyjskie
Divo napata ['synowie Djausa, boga nieba'], litew. Dievo suneliai ['synowie
boga'] i ich siostra, "córka nieba" (staroindyjskie Divas duhitar 'córka
nieba', bogini gwiazdy zarannej). W mitologii gr., bałtyjskiej i indyjskiej
występuje motyw ocalenia siostry przez braci; takie tło może mieć mit o
Helenie i Dioskurach, którym w mitologii indyjskiej odpowiada Saranju, matka
Aświnów. Indoeuropejska nazwa bliźniaka *q'emo- jest imieniem
pierwszego śmiertelnika, a zarazem króla podziemi (wedyjski Jama, sanskr. yama-,
łac. geminus, staroirl. emuin 'bliźniak'); jego rozplatanie
i złożenie w ofierze, jako kara za popełniony występek, pozostaje w związku
z mitem ajtiologicznym śmierci (irański Jima) bądź mitem kosmogonicznym
(isl. Ymir). Z bliźniakami wiąże się motyw kazirodztwa i płodności
(indyjskie Jama i Jami; por. łotewski duch pól Jumis) oraz androgyniczny mit
o powstaniu człowieka (męskiego i żeńskiego). 
Najważniejszy mit praindoeur.
mówi o walce gromowładnego boga *p[h]er(k[h]�)u-no- z przeciwnikiem pod
postacią węża, którego imię utworzono od rdzenia *uel- ['przeszkadzać',
'zamykać', 'zawładnąć'] (por. słów. Weles, Wolos): Gromowładny
znajdował się na górze - w niebie, na szczycie, na skale, na wierzchołku
drzewa (szczególnie dębu, którego indoeur. nazwa jest spokrewniona z imieniem
boga); jego przeciwnik przebywał na dole - pod górą, pod ziemią, w wozie,
był panem bydła (bogactwa) i pastwisk (zaświatów); gdy wąż zawładnął
wodą bądź bydłem, sprowadzając na ziemię śmierć, Gromowładny ścigał
go, miotając piorunami, zabił, rozdzielił na części i rozrzucił je po
świecie, uwalniając w ten sposób wody i bydło. G. Dumezil i E. Benveniste
ustalili licznych pracach jeszcze jedną ważną cechę indoeur. ideologii społ.-rel. - strukturalną zasadę
porządkowania świata wg 3 funkcji idealnego modelu hierarchii społ., która
obejmowała 3 klasy: 1) kapłanów-władców, 2) wojowników, 3) wytwórców dóbr
- hodowców-rolników. Trójfunkcyjność odzwierciedlała się w organizacji
indoeur. panteonu, w którym najwyższe bóstwa opiekowały się odpowiednio
dziedzinami: 1) magiczno-rel., 2) siłą wojsk., 3) płodnością. Według tej
hipotezy w okresie hist. trójfunkcyjność przejawiła się m.in. w religii
Mitanni (Mitra-Waruna, Indra, Nasatjowie), Indii (Mitra-Waruna, Waju-Indra,
Nasatjowie), Germanów (Odyn, Thor Freyja) i Rzymu (triada Jupiter, Mars,
Kwirynus). Ideologia trójfunkcyjna pojawi-się prawdopodobnie stosunkowo późno
i mogła być wynikiem równoległego rozwoju poszczególnych społeczeństw
indoeuropejskich.
Badanie praindoeur. rytuału i terminologii rel. polega z jednej strony na ustalaniu słownictwa wspólnego dla wszystkich
bądź dla kilku języków indoeur., z drugiej zaś na badaniu podobieństw
między rytuałami religii historycznie poświadczonych. W wielu przypadkach
trudno ustalić, czy poświadczony termin instytucji sakralnej miał
wyspecjalizowane znaczenie już w okresie wspólnoty praindoeur., czy też
przeciwnie, jest ono wynikiem późniejszej ewolucji semantycznej. Zestawienie
łac. credo ['powierzyć coś w oczekiwaniu zwrotu'] z sanskr. średdha-
['akt zaufania (bogu) w oczekiwaniu na jego łaskę'] pozwala
zrekonstruować praindoeur. formę *k[h]ret'-d[h]eH- ['kłaść
serce'], oznaczającą stosunek człowieka do bóstwa. Analizy E. Benveniste'a
wykazały, że chociaż brak wspólnego dla wszystkich dialektów terminu
oznaczającego "świętość", to można dostrzec charakterystyczne rozróżnienie
pomiędzy dwoma jej aspektami: jako przedmiotu (osoby) "wypełnionego boską
mocą" i "zabronionego dla ludzi (tabu)". Greckiej opozycji hierós/hagios
odpowiada łac. sacer/sanctus, awestyjska spenta/yaozdata. Słowa
te wywodzą się z form praindoeur.: *sak[h]- ['poświęcenie', 'obrzęd
poświęcający', 'święcić'] (obok łac. sacer, sanctus, sacerdos 'kapłan',
poświadczone także w hetyckim śaklaiś 'zwyczaj', 'rytuał'), *eisHro-
[' wypełniony (świętą?) mocą'] (gr. hierós, staroindyjskie isira-
'mocny'), *k[h]uen-t[h]o- (*suent[h]o-)['wypełniony
świętą mocą'] (pol. święty, w językach słow. zapożyczone z
dialektów irańskich, awestyjskie spenta). Liczne terminy dotyczą
modlitwy, choć większość jest poświadczona tylko w 2-3 dialektach indoeur.:
*aru- ['modlić się'] (hetyckie aruwai- 'rzucić się do nóg',
'ubóstwiać', 'składać hołd', 'czcić', umbryjskie arves 'prośbami',
gr. are 'modlitwa', 'przekleństwo'), *or- ['wzywać',
'zapraszać bogów'] (łac. orare 'modlić się'), *muk'- ['wydawać
dźwięk', 'wypowiadać słowa modlitwy'] (hetyckie mugai- 'modlić
się'), *meld[h]- ['prosić bogów'] (pol. modlić),
*Heug[h]o- ['uroczyście oświadczać wobec bogów', 'przynosić ofiarę',
'zaklinać'] (łac. votum, voveo, gr. euchomai 'oświadczam',
'chlubię się', 'modlę się', hetyckie heuk-, huk- 'zaklinać').
Charakterystyczne są także zbieżności pewnych rytuałów. Indoeuropejskie
pochodzenie może mieć m.in.: aśwamedha, poświadczona także w świecie Celtów
i mająca prawdopodobnie odpowiednik w rytuałach (mitach) dionizyjskich,
libacja, a także rytuały związane z lecznictwem (rdzeń *met'- 'ustalać
właściwe proporcje', 'medytować').
 
 
kakure kirishitan [k.
kiriśitan; jap., 'ukryci chrześcijanie'], chrześcijanie japońscy, którzy mimo
wydanego 1614 zakazu wyznawania tej religii i wiążących się nim represji
kultywowali wiarę potajemnie; pozbawieni przewodnictwa kapłanów i kontaktów z
misjonarzami (wypędzonymi z Japonii i karanymi śmiercią za próbę
nielegalnego
powrotu), zachowali wiarę w zniekształconej formie, nadając jej cechy
charakterystyczne dla rodzimych kultów. Zakaz wyznawania chrześcijaństwa wiązał
się z dotkliwymi represjami, wyznawcom groziła śmierć lub wygnanie. Wszystkim
obywatelom Japonii nakazano obowiązkową rejestrację w buddyjskich świątyniach;
od 1629 w wielu rejonach kraju podejrzani o
wyznawanie chrześcijaństwa byli zmuszani do deptania wizerunków Chrystusa lub
Matki Boskiej (tzw. fumi-e); 1687 wprowadzono nadzór policyjny dla męskich
potomków chrześcijan do szóstego pokolenia. Na skutek represji wielu japońskich
chrześcijan poniosło śmierć; po 1640 wobec groźby tortur i stosowania
odpowiedzialności zbiorowej w razie wykrycia, zaczęto wyznawać wiarę chrześć.
potajemnie. "Ukryci chrześcijanie" nie wzbraniali się przed deptaniem
chrześć. wizerunków, wierząc, że grzech ten zostanie im odpuszczony, gdy
wyznają swoją winę przed innymi wyznawcami; rejestrowali się w buddyjskich
świątyniach, uczestniczyli w ceremoniach buddyjskich (np. w czasie
buddyjskiego pogrzebu członka społeczności k.k. jego współwyznawcy w myślach
recytowali chrześć. modlitwy, tzw. madoshi). K.k. tworzyli tajne społeczności
zw. mon, kierowane przez dziedzicznych przywódców (chokata lub ujiyaku]
odpowiedzialnych za przestrzeganie kalendarza liturgicznego; znajomość
modlitw oraz nauczanie doktryny chrześć. należały do ich obowiązków. W skład
mon mogły wchodzić mniejsze grupy (zw. kakiuchi); na czele
takiej grupy stał "chrzciciel" (mizukata), wybierany na 10 lat,
który udzielał chrztu po łacinie i ustnie przekazywał następcy modlitwy związane
z tym obrzędem. Ważną rolę w społeczności wiernych pełnił także
"nauczyciel" (oshiekata), który celebrował codzienne modlitwy (orashu),
oraz "słuchacz", pełniący rolę katechety. Małżeństwa nie
uznawano za sakrament, nie przestrzegano ściśle monogamii, praktykowano
rozwody. Modlono się przed wizerunkiem bodhisattwy Kannon (Guanyin) w postaci
kobiety, nietypowo przedstawianej z dzieciątkiem na ręku; w wielu domach
znajdowały się ukryte krzyże lub ołtarze; po łacinie recytowano
najczęściej takie modlitwy jak Pater Noster, Ave Maria, Salve Regina. Niekiedy
spisywano modlitwy i nauki (1822 w m. Urakami odkryto fragmenty liturgii katol.,
na wyspie Ikitsuki zachowały się także hymny przypominające hymny gregoriańskie).
Na wyspach Amakusa, wyspie Hirado oraz w dawnej prow. Hizen (obecnie prefektury
Nagasaki i Saga) przetrwało ok. 300 tys. chrześcijan. W 2 lata po restauracji
władzy cesarskiej (1868), po nawiązaniu przez Japonię kontaktów
dyplomatycznych z krajami Zachodu, k.k. z Urakami (obecnie przedmieście
Nagasaki) ujawnili się fr. misjonarzowi katol. w katedrze Oura w Nagasaki
(zbudowanej dla przebywających w Japonii cudzoziemców-katolików). Na mocy
wciąż obowiązującego zakazu ok. 3 tys. chrześcijan zostało wtedy karnie
przesiedlonych w inne rejony Japonii; ok. 660 osób zmarło na skutek katorżniczej
pracy. Męczeństwo chrześcijan z Urakami wywołało protest opinii publicznej
krajów zach. oraz interwencję dyplomatyczną. Ci, którzy przeżyli, zostali
zwolnieni 1873, jednak swobodę rel. zagwarantowała dopiero konstytucja z 1889.
Tych k.k., którzy nie powrócili do Kościoła katol., zachowując formy kultu
z okresu prześladowań, określa się mianem "odłączonych chrześcijan"
(hanare kirishitan). Ich postawa wynikła z braku tolerancji ze strony
misjonarzy katol. dla odmiennych form kultu, praktykowanych przez k.k.
Misjonarze zarzucali im wypaczanie doktryny, nie uznawali także ich struktury
organizacyjnej, zwł. autorytetów chokata i mizukata, stanowiących
ważny czynnik integracyjny społeczności. Za cechy charakterystyczne wiary
"odłączonych chrześcijan" można uznać politeizm (Chrystus nie
zawsze jest centr. obiektem kultu), kult przodków połączony z kultem męczenników,
tolerancję wobec obrzędów buddyjskich i shinto (łącznie z uczestnictwem w
ceremoniach), łączenie pojęcia oczyszczenia z grzechów z rytualną czystością,
uznawanie jedynie sakramentu chrztu (inne sakramenty początkowo nie były
celebrowane z powodu nieobecności księży), brak działalności misyjnej i
ewangelizacyjnej (społeczność wiernych jest zamknięta, a wiara
przekazywana w obrębie rodziny z pokolenia na pokolenie), silne poczucie
obowiązku kontynuowania obrzędów ze względu na potrzebę zachowania tradycyjnej tożsamości religijnej.
 
 
prawosławne sekty, wywodzące się z
prawosławia heterodoksyjne nurty religijne. Pierwszą grupę stanowią nurty 
h i s t o r y c z n e,  czyli powstałe przed ruchem staroobrzędowców; należą do nich: 
j u d a i z a n c i  (roś. żydowstwujuszczije), sekta zał. w XV w.
przez karaima Zachariasza; jej wyznawcy głosili jedynego Boga, uważając
Jezusa Chrystusa za zwykłego człowieka adoptowanego przez łaskę, odrzucali
wcielenie i zmartwychwstanie, kult ikon, krzyża, Ewangelii i relikwii
oraz sakramenty; twierdzili także, że Prawo Mojżeszowe dalej obowiązuje w całej
rozciągłości; prześladowani w XIV i XV w, przenieśli się na tereny Litwy i
Polski, gdzie ich niedobitki przetrwały do XIX w.;  s u b o t n i c
y  (ros. subbotniki),
sekta wywodząca się z judaizantów; uznają jedynie Stary Testament i
obrzezanie, czczą sobotę, ale odrzucają Talmud; ich odłam, zw. 
s u b o t n i c y - t a l m u d y ś c i  uznaje Talmud i praktykuje zwyczaje żyd.,
natomiast  s u b o t n i c y - k a r a i m i c i  praktykują zwyczaje karaimów; mieszkają nad Wołgą
i na Kaukazie;  s t r z y g o l n i c y  (ros. strigolniki), sekta zał. w XIV w.
przez diakona Karpa (zm. 1376), który wystąpił z żądaniem reformy moralnej
duchowieństwa; wyklęty, odrzucił chrzest, Eucharystię, modlitwy za zmarłych,
zmartwychwstanie, życie wieczne oraz wprowadził spowiedź wobec matki ziemi;
po wyprawie na Nowogród Wielki 1478 strzygolnicy uciekli do Polski i Kurlandii;
nazwa tej sekty wywodzi się od zajęcia założyciela, który strzygł włosy
nowo wyświęconym kapłanom. Drugą grupę stanowią  s t a r o o b r z ę
d o w c y.  Do
trzeciej, obejmującej sekty racjonalistyczne, należą:  d u c h o b o r c
y  (ros. duchoborcy),
inaczej duchowi ludzie (ros. duchownyje ludi), sekta powstała w
XVIII w. w Rosji w guberni charkowskiej pod wpływem nauk niezidentyfikowanego
podoficera pruskiego, a następnie Kozaka S. Kolesnikowa i I. Pobirochina, który
ogłosił się synem Bożym; niektóre z jego poglądów spowodowały rozłam w
sekcie; na pocz. XIX w. byli przesiedlani na Krym, a następnie na Zakaukazie;
część z nich 1898-99 udała się do Kanady (obecnie mieszka tam ok. 20 tys.
duchoborców) i na Cypr; normę wiary stanowi Żywaja kniga, odrzucają
sakramenty, grzech prarodziców, zmartwychwstanie i koniec świata; wierzą w
istnienie niewidzialnego Kościoła, akcentują potrzebę ascezy i czczą człowieka
jako obraz Boży;  m o ł o k a n i e  (ros. mołokanie, od moloko 'mleko'),
sekta nazwana tak z powodu używania mleka w poście; wyłoniła się z
duchoborców; jej założycielem był Symeon Uklein (XVIII w); odrzucają Kościół,
sakramenty, liturgię, kult świętych, ikon i relikwii, za jedyne źródło
wiary uznając Biblię; wyznają wiarę w Trójcę Świętą, ale Syna i
Ducha Świętego nie uznają za równych Ojcu w bóstwie; uważają też, że
Jezus Chrystus miał jako człowiek ciało anielskie; jako komunię traktują
przyjęcie nauki Chrystusa;  s z t u n d a  (ros. sztunda, od niem. biblische
Stunde 'godzina biblijna'), sekta powstała w środowisku protest, w XIX w,
łącząca naukę protest. ze zwyczajami typowo ros.;  t o ł s t o i z m 
(ros. tołstowstwo),
racjonalistyczny kierunek rel. stworzony przez L. Tołstoja; odrzuca Trójcę
Świętą, Kościół, Ewangelie (L. Tołstoj napisał własną ewangelię),
sakramenty i wszelki kult związany z materią; głosi, że Jezus Chrystus był
tylko człowiekiem, reinkarnację, kult duchowy, miłość do świata i wspólnotę
majątkową. Czwartą grupę stanowią sekty  m i s t y c z n e:  c h
ł y ś c i  (ros. chłysty,
od chlestat' 'biczować'), sekty powstałe w XVII-XIX w, głoszące
dualizm oraz konieczność surowej ascezy; poglądy chłystów wiążą się z
opiniami odrzucającymi obrzędy rel. jako zbędne do wewn. kształtowania człowieka
i wywodzą się ze środowiska kwakrów; twórcą ideologii chłystów był Daniło Filippow (zm. 1700), który 1645 ogłosił się wcielonym bogiem; oprac.
12 własnych przykazań, po czym przekazał "ducha Bożego" swemu
uczniowi, Iwanowi Susłowowi, który nazwał swoją matkę bogurodzicą, a 12 uczniów apostołami, po czym rozpoczął
szerzenie swoich poglądów;
doktryna chłystów została potępiona 1734 przez synod, a 1910 wyklęta;
w XVIII w. nastąpił rozłam sekty; Kondratij Sieliwanow (zm. 1832) stworzył
odrębną i niezależną sektę  s k o p c ó w;  w XIX w. nastąpiły dalsze rozłamy
na kilka mniejszych grup, w tym  n o w o c h ł y s t ó w  i  j
o a n i t ó w ; chłyści wierzą w Boga
osobowego, stwórcę świata, który wciela się w ludzi świętych przez zstąpienie
lub zrodzenie nowego Chrystusa (jednocześnie może być kilku Chrystusów) aż
do uznania, że każdy mężczyzna - chłyst jest Chrystusem, a każda kobieta
Bogurodzicą; Duch Święty jest traktowany jako moc Boża, Pismo Święte
jest uznawane za księgę nieobjawioną, Kościół za instytucję
starotestamentową, a sakramenty za figury innej rzeczywistości; uważają też,
że dusza jest dobra, a ciało złe, skąd wywodzi się teza głosząca
konieczność umartwiania ciała; aczkolwiek uważali każde pożycie seksualne
za grzech, w niektórych odłamach praktykowano orgie seksualne; przypisywali dużą
rolę tańcom ekstatycznym, prorokowaniu i glosolalii; po 1917 zeszli do głębokiego
podziemia i zaczęli ujawniać się dopiero w okresie pierestrojki;  s k o p c y 
(ros. skopcy), sekta powstała w końcu XVIII w. w środowisku chłystów;
głosiła, że nie da się walczyć z popędem płciowym i należy poddać się
kastracji; uważali, że Jezus Chrystus wcielił się w Bogurodzicę i w przywódcę
sekty K. Sieliwanowa, który ogłosił się carem; zgodnie z doktryną sekty,
pierwszy poddał się kastracji (w terminologii skopców wybielenie) Chrystus, a
następnie apostołowie (w czasie Wieczerzy Mistycznej), ponieważ ciało jest złe,
a duch jest dobry (dualizm manichejski); ze skopców wywodzą się  n o w o
s k o p c y,  którzy głosili wybielenie duchowe, tzn. całkowite powstrzymywanie się od życia
seksualnego bez kastracji.
 

religie plemienne, religie tradycyjne, religie naturalne, religie rodzime,
religie etniczne, religie prymitywne, religie pierwotne, religie archaiczne, zbiorcze
określenie różnorodnych systemów wierzeniowo-rytualnych rdzennych mieszkańców
Afryki, Azji, obu Ameryk, Australii i Oceanii, wyznawanych obecnie przez ok. 94
mln ludzi. Wyróżnia je z reguły: naturalne pochodzenie (brak założyciela),
ograniczenie kręgu wyznawców do członków jednego plemienia (grupy rodowej),
brak kodyfikacji pisemnej doktryny opartej na magiczno-mitycznym myśleniu,
ahistoryczność (czas mityczny) i izolacja świadomościowa, przenikanie przez
sacrum wszystkich sfer życia i w związku z tym brak lub niewielka rola
specyficznych rel. instytucji społecznych. Ich badaniem zajmuje się zwł.
etnologia religii i antropologia religii. W charakterystyce r.p. w zależności
od przyjętych gł. kryteriów różnicujących można wymienić: 1) ze względu
na kryterium geogr.-kulturowe - religie poszczególnych stron świata (np.
afrykańskie religie rodzime, religie rodzime Australii, religie Indian Ameryki
Północnej, religie Azji, Ameryki Pd., Oceanii); 2) ze względu na kryterium
genetyczno-hist. - magia, animatyzm, totemizm, fetyszyzm, animizm, szamanizm,
manizm, manaizm, pramonoteizm itd. (podział ten, dominujący na pierwszym
etapie refleksji nad r.p., ma obecnie jedynie wartość hist.); 3) ze względu
na kryterium funkcjonalno-adaptacyjne - religie społeczności zbieracko-łowieckich,
roln. i pasterskich. 

Religie łowców-zbieraczy obejmują sakralnością cały
kosmos, ze szczególnym uwzględnieniem mistycznej relacji między człowiekiem
a zwierzęciem jako wyzwalaczem działań religijnych. Jej wyrazem jest
uznanie energ. charakteru sacrum (mana) jako motoru sprawczego zmian w przyrodzie
oraz koncepcja odrodzenia (reinkarnacji) i wiecznej cyrkulacji pierwiastków
duchowych. Organizacja działań rel. spoczywa w rękach szamanów, których
zadaniem jest zapewnianie równowagi sił w przyrodzie w relacjach:
kultura-natura czy nasz świat-tamten świat. Za podstawowy wyraz rytualny
tych religii, opartych na micie umierającego i zmartwychwstającego zwierzęcia,
uznaje się tzw. Ucztę Zwierzęcą (dawniej totemiczną), gdzie zwierzę (niedźwiedź,
wieloryb, słoń, łosoś itp.) jest zarazem ofiarą, honorowym gościem, posłańcem
i postacią ducha przyrody (Pana Dzikiej Zwierzyny lub Potni Theron). Religie łowców-zbieraczy
pierwotnie obejmowały całą ekumenę. W wyniku rewolucji neolitycznej,
powstania społeczności roln., a potem wielkich cywilizacji, zostały wyparte
na trudno dostępne obszary dżungli (Afryka równikowa, Amazonia, Azja Pd.-Wsch.),
pustyni (Kalahari), tundry (Syberia i krąg polarny) czy na krańce kontynentów
(Ziemia Ognista, Australia). 

W religiach pierwszych rolników na czoło wysunęła
się relacja człowiek-roślina, prowadząca do identyfikacji uprawy i zbioru zbóż
z życiem ludzkim (mit wyłonienia), w efekcie do ofiary z człowieka (rytuał
śmierci w miłości) i tzw. mitu kreatywnego morderstwa. Główną postacią
sacrum jest w nich Wielka Bogini Matka jako pani narodzin, życia i śmierci,
rodząca i pochłaniająca każde swoje dziecko. Towarzyszy jej podległy zapładniający
bóg wiosny, młody kochanek i patron wegetacji, którego śmierć i
zmartwychwstanie odtwarzają orgiastyczne rytuały cyklu wegetacyjnego. Zrodzone
wraz z rolnictwem na obszarze Bliskiego Wschodu i w kotlinie meksykańskiej religie
rolników rozprzestrzeniły się na wszystkie kontynenty i obszar Oceanii (poza
Australią). 

Natomiast religie ludów pasterskich dominujących w Azji Środk.
i Afryce Wsch. bazują na postaci niebiańskiego Boga Ojca, dawcy bogactwa i płodności stad, rytuałach zbiorowych i epickiej
mitologii. Obecnie r.p. z
powodu inwazji kolonialnej kultury zach. i zderzenia kulturowego powoli
zanikają lub przechodzą proces akulturacji i synkretyzacji z chrześcijaństwem
i, częściowo w Afryce, z islamem. Efektem jest powstanie nowych syntetycznych
ruchów rel. o charakterze natywistycznym i millenarystycznym, lepiej zaspokajających
potrzeby wyznawców.