WYKA
AD I. Polityka społeczna w Polsce
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
Dla celów poznawczych można wyróżnić kilka etapów rozwoju polityki społecznej w Polsce:
Pierwszy  do 1918 roku
Drugi  okres dwudziestolecia międzywojennego
Trzeci  od zakończenia II wojny światowej do 1989 roku.
Czwarty  od 1989 r., czyli po transformacji systemowej
W każdym z tych okresów można wyróżnić dodatkowo poszczególne etapy.
I ETAP  DO 1918 ROKU
Istotną rolę w rozwoju polityki społecznej w Polsce odegrali prekursorzy, którzy  zwiastowali
nowe kierunki myślenia o społeczeństwie, uwikłanym w rozwój ekonomiczny i ponoszący
jego skutki (J. Auleytner). Wśród prekursorów polityki społecznej w Polsce należy
wymienić między innymi:
Stanisława Staszica (1755-1826), Fryderyka Skarbka (1792-1894), Józefa Supińskiego
(1804-1893), Augusta Cieszkowskiego (1814-1894); Stefana Pawlickiego* (1839-1916) czy
Edwarda Abramowskiego (1868-1918).
***
Ciekawą postacią był Stefan Pawlicki, długoletni profesor i rektor Uniwersytetu
Jagiellońskiego, myśliciel katolicki. W swych pracach i wystąpieniach publicznych
podejmował problematykę społeczno-ekonomiczną.
Analiza jego pism, przechowanych do naszych czasów przeważnie w postaci
rękopisów, doprowadza do wniosku, że zrodzona wówczas refleksja sytuuje go w tym samym
nurcie zagadnień, z którymi mamy do czynienia w polityce społecznej. Świadczy o tym
choćby tematyka jego wykładów uniwersyteckich. Warto w tym miejscu wymienić, jako
przykład, popularny wykład I kursu socjalnego z 1897 pod wielce znamiennym tytułem Cele i
zadania polityki socjalnej, czy zachowane w rękopiśmienniczej spuściz
nie, a znajdujące się w
zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, wykłady: Polityka społeczna (1899), O zadaniach polityki
socjalnej (1905) czy Etyka socjalna z 1908.
Dzięki Pawlickiemu na ziemiach polskich, w Krakowie w auli uniwersyteckiej 30
czerwca 1897 roku, został zorganizowany pierwszy 3-dniowy kurs socjalny. Przykładowe
wystąpienia i tematy poruszane przez prelegentów:
1. |Prof. dr Głąbiński  omawiał przedmiot delikatnej natury, mianowicie, jakie jest
zadanie i jak daleko sięgają granice władzy państwowej w dziedzinie gospodarstwa
społecznego .
2. Prof. dr Stefczyk mówił o kasach Reiffeisena.
1
WYKA
AD I. Polityka społeczna w Polsce
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
3. Inne referaty: Naczelne zasady organizacji gospodarstwa społecznego oraz 
stanowiący niejako dalszy ciąg pierwszego  O kwestii robotniczej, o znaczeniu
stowarzyszeń gospodarczych oraz na temat kwestii agrarnej.
4. Wspomnieć też trzeba wykład ks. prof. dr. Trznadla na temat encykliki Leona XIII
Rerum novarum.
***
Prekursorzy polityki społecznej w Polsce byli zatem ludz
mi, których cechował
radykalizm, ostrość widzenia kwestii socjalnych, umiejętność tworzenia alternatywnych
wizji świata wobec otaczającej ich rzeczywistości oraz uwrażliwienie na krzywdę (J.
Auleytner).
II. ETAP LATA MI
DZYWOJENNE
Zwraca uwagę, że już w pierwszej konstytucji po odzyskaniu przez Polskę
niepodległości zawarte zostały prawa społeczne.
* Konstytucja z 1921 roku (zwana marcową), gwarantowała podstawowe prawa
i swobody obywatelskie, dając tym samym wyraz aktualnym w owym czasie trendom
europejskim, które zmierzały do rozszerzenia zakresu praw socjalnych.
Konkretyzacja praw socjalnych znalazła rozwinięcie w Rozdziale V. o
 Powszechnych obowiązkach i prawach obywatelskich . Najważniejsze miejsce w systemie
praw socjalnych zajęła kwestia zapewnienia pracy. W art. 101. Konstytucji mowa jest o tym,
że  Każdy obywatel ma wolność wyboru zajęcia i zarobkowania , z kolei w art. 102
stwierdza się wprost, że praca, jako główna podstawa bogactwa kraju, pozostaje pod
szczególną ochroną państwa (ust. 1). Zatem  Każdy obywatel ma prawo do opieki Państwa
nad jego pracą, a w razie braku pracy, choroby, nieszczęśliwego wypadku i niedołęstwa  do
ubezpieczenia społecznego (art. 102, ust. 2). Obok prawa do pracy wyodrębnione zostały
inne prawa socjalne. Na przykład konstytucyjne prawo dzieci, które pozostawały bez
należytej opieki rodzicielskiej, do pomocy ze strony państwa (art. 103 ust. 1). Dzieci poniżej
15. roku życia chronione były również poprzez wprowadzenie zakazu wykonywania przez nie
pracy zarobkowej ( Stałe zatrudnianie pracą zarobkową dzieci i młodzieży w wieku szkolnym
jest zakazane ). Podobny zakaz dotyczył także robotników młodocianych (art. 103 ust. 5)
oraz pracy nocnej kobiet (osobne ustawy ochraniały macierzyństwo) w gałęziach przemysłu
szkodliwych dla ich zdrowia. W szkołach państwowych i samorządowych wszelkich szczebli
nie pobierano opłaty za naukę. Funkcjonował również system stypendialny, który adresowany
był do uczniów wyjątkowo zdolnych, lecz pochodzących z niezamożnych rodzin (art. 119). W
2
WYKA
AD I. Polityka społeczna w Polsce
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
praktyce bezpłatność sprowadzała się do szkoły powszechnej i w tym też zakresie 
zgodnie z Konstytucją  istniał obowiązek szkolny (art. 118).
W porównaniu z Konstytucją marcową autorzy następnej (Sejm przyjął ją 23 kwietnia
1935 roku), poświęcili zagadnieniom socjalnym niewiele uwagi. Konstytucja kwietniowa
bowiem, odwrotnie aniżeli marcowa, sprowadzała w zasadzie katalog praw społecznych tylko
do jednego artykułu. Artykułu, w którym wyrażona została zasada pracy jako podstawy
rozwoju i potęgi Rzeczypospolitej (art. 8 ust. 1). Oprócz tego, państwo miało roztaczać opiekę
nad pracą i sprawować nadzór nad jej warunkami (art. 8 ust. 1). Z kolei inne zapisy, które
uznawane w poprzedniej Konstytucji za podstawowe prawa socjalne, w ogóle nie weszły do
nowej. Całkowicie pominięte zostały prawa gwarantujące ochronę rodziny i macierzyństwa,
dotyczące opieki nad dziećmi, mówiące o prawie do ochrony zdrowia, edukacji itd.
W tym okresie można wyodrębnić wiele nurtów, w których ramach próbowano
rozumieć i realizować politykę społeczną. Oto niektóre z nich:
Nurt LIBERALNY. Podstawowe założenie nurtu: wolność osobista + swobodna gra sił
rynkowych. Przedstawicielem tego nurtu był Wacław Zawadzki*. Stanowisko programowe
oparte było na rozwiązaniach klasycznego liberalizmu, czyli podkreślania niczym
nieskrępowanej wolności osobistej i swobodnej gry sił w życiu gospodarczym i politycznym,
bo tylko to może pobudzać pracowitość, zaradność i przedsiębiorczość.
Stanowisko przedstawicieli nurtu liberalnego sprowadzało się do traktowania polityki
społecznej jako część ekonomii, niezgody na interwencję państwa, odrzucenie
ustawodawstwa socjalnego, akceptacji nierówności społecznych, uznania, że polityka
społeczna ma wynikać z życia, stąd akcentowanie polityki empirycznej dla rozwiązania
kwestii społecznych.
*
W. Zawadzki  wyrażał pogląd, że empiryczny kształt polityki społecznej najbardziej odpowiada
liberalnej gospodarce i społeczeństwu. Jego zdaniem życie powinno kształtować praktyczne problemy,
a nie urzędnicy interweniujący w relacji kapitał-praca.
Nurt KATOLICYZMU SPOA
ECZNEGO, działający w oparciu o społeczną doktrynę
Kościoła katolickiego. Reprezentowali go: ks. A. Szymański, ks. A. Wójcicki, ks. S.
Wyszyński. Stanowisko ideowe wyrastało z założenia, że dochodzenie do sprawiedliwych
stosunków społecznych jest niemożliwe bez moralnego doskonalenia jednostek. y
ródłem
niesprawiedliwości jest wyzwalanie się ciemnych stron natury człowieka przy przyzwalaniu
na łamanie w życiu zbiorowych przyrodzonych człowiekowi praw i poniżanie godności osoby
ludzkiej. To nauka oficjalna głoszona przez papieża oraz nauka, która zajmuje się
3
WYKA
AD I. Polityka społeczna w Polsce
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
światopoglądem katolickim. Nauka kościoła ma charakter etyczny. Kościół poszukuje
moralnych podstaw ładu społecznego, a także wskazuje podmiotom polityki społecznej
możliwości bezkonfliktowego kształtowania rzeczywistości.
Nurt SOCJALISTYCZNY. Podstawa teoretyczna: myśl socjalistyczna. Zgodnie z tą myśl,
kwestie społeczne interpretowane były jako konsekwencje porządku społecznego, który
kultywuje podział społeczeństwa na zbiorowości uprzywilejowane i upośledzone,
uzależnione, np. niewolnictwo czy poddaństwo chłopów. Liczni przedstawiciele: Edward
Abramowski, Ludwik Krzywicki*, Konstanty Krzeczkowski**, Zofia Daszyńska-
Golińska***,Stanisław Rychliński****.
*
Ludwik Krzywicki  nazwisko to kojarzy się z tworzeniem podstaw przyszłej nauki o PS,
diagnozował przede wszystkim kwestie społeczne. Przez długie lata sta na czele Instytutu
Gospodarstwa Społecznego, który pod jego kierunkiem przekształcił się w postępowy ośrodek
badawczy w zakresie polityki społecznej w Poslce.
**
Nauka polityki społecznej według Konstanty Krzeczkowskiego powinna uświadamiać cele i
potrzeby, odkrywać nowe idee. Szczególnie badał on zagadnienia ubezpieczenia społecznego, pomocy
społecznej i mieszkalnictwa. Problematyka gmin
***
Zofia Daszyńska-Golińska  podstawowy cel PS to dobrobyt szerokich mas społecznych
****
Stanisław Rychliński  politykę społeczną określał jako naukowo usystematyzowany zbiór
wskazówek dotyczących łagodzenia i przeciwdziałania niesprawiedliwości i krzywdzie doznawanej
przez jednostkę i społeczeństwo w ustroju pracy najemnej.
Nurt NARODOWY. Stanowisko: polityka społeczna to część ekonomii społecznej oraz
nauka o łagodzeniu i załatwianiu kwestii społecznych w ich licznych i różnych przejawach.
Główny przedstawiciel: Stanisław Gąbiński, czynił wyraz
ny wysiłek intelektualny na rzecz
autonomizacji PS. Interesował się kwestiami socjalnymi, takim jak robotnicza, kobieca,
ubóstwa. Postrzegał tę problematykę w porządku ekonomicznym ustroju gospodarczego.
Nurt zwany AGRARYZMEM. Głoszone hasła: powrót do natury, chłopstwo jako nośnik
przemian, postulat rozwoju wsi jako naturalnego siedliska człowieka (pod tym względem
wyprzedzili dzisiejszych ekologów). Główne zasady: prywatnego władania ziemią, zasada
solidaryzmu, zasada odrębności wsi i chłopów
Agraryzm to:
1. Ruch społeczno-gospodarczy i polityczny włościan
2. Doktryna społeczna wsi
4
WYKA
AD I. Polityka społeczna w Polsce
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
Agraryzm odrzucał rewolucję społeczną (komunizm) i kapitalistyczny monopol.
SPÓA
DZIELCZOŚĆ  kooperatywa miała być taką  trzecią drogą . Problematyka społecznej
nierówność na wsi
***
Podczas II wojny światowej teoria polityki społecznej była nadal kontynuowana. Dominowała
wola określenia powojennego ładu społeczno-politycznego, w związku z czym wysuwano
propozycje nowego kreowania polityki społecznej. W dyskusjach przeważały sprawy pracy i
podmiotowości człowieka. Z oczywistych względów rozwiązania techniczne nie były
szczególnie eksponowane.
III ETAP  OKRES PRL-U
" lata 1948-1950: tuż po wojnie trwają dalsze poszukiwania tożsamości dyscypliny PS;
" lata 1950-1957: okres stalinizmu; eliminacja PS jako przedmiotu wykładów i
działalności praktycznej. Powód: Polityka społeczna to spadek po kapitalizmie  jako
nauka i jako praktyka utrwala tę formację, nie sięgając do z
ródeł zła społecznego,
czyli: PS TO PODBUDOWA USTROJU KAPITALISTYCZNEGO, TYM SAMYM
MA CHARAKTER PRZEJŚCIOWY I OGRANICZONY. W kompleksowym
systemie działań państwa mieściło się wszystko to, co stanowiło o specyfice polityki
społecznej. Samo działanie praw nowej rzeczywistości spowoduje zmiany. W tej
sytuacji wyodrębnienie PS jest zabiegiem sztucznym.
" lata po 1957 roku  zmiana w podejściu do PS. W. Anioł wyróżnił 5 nurtów PS
zgodnych z zainteresowaniami przedstawicieli PS
1. Socjalno-bytowy  przedmiotem PS jest poprawa warunków pracy i życia ludności.
2. Socjologiczno-strukturalny  przedmiotem PS jest sterowanie budową
socjalistycznej struktury społecznej.
3. Społeczno-ekonomiczny  PS jest wiązana z ekonomią.
4. Psychologiczno-społeczny  traktuje PS jako działalność, która zmierza do
zaspokojenia różnych potrzeb szerokiego kręgu odbiorców.
5. Makrospołeczny  rozumiany jako świadome organizowanie postępu społecznego.
5
WYKA
AD I. Polityka społeczna w Polsce
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
***
Opis polityki społecznej do 1989 roku wyczerpują takie charakterystyczne określenia,
jak państwowo-kolektywistyczna, biurokratyczno-kolektywistyczna lub reżim komunistyczny
(W. Anioł, s. 201). W literaturze przedmiotu nie stosuje się kategorycznego określenia tego
modelu, tylko wyraża się go poprzez nadanie mu pewnych cech dystynktywnych, na przykład
antyliberalny czy etatystyczny (M. Księżpolski, s. 17).
Określenia te nie tylko definiują w ogólnych zarysach usankcjonowany model polityki
społecznej, ale także pośrednio tłumaczą póz
niejszy jego kryzys. Szukając przyczyn porażki
poprzedniego systemu, zwraca się uwagę na  czynniki związane z nakazowym typem
gospodarki w państwie partyjnym, w którym rządziła nie logika rynkowa z jej marginalną
racjonalnością alokacji zasobów, ale marnotrawna logika biurokracji mającej władzę
narzucania z góry celów i zadań (Z. Morawski, s. 130).
? Co cechowało ten model:
1. pewność pracy i płacy. Realizacja tego postulatu przejawiała się w pełnym
zatrudnieniu w ścisłym tego słowa znaczeniu. Ponieważ przedsiębiorstwa,
realizujące tę fundamentalną zasadę, były ograniczane w działaniach
podporządkowanych wyłącznie efektywności ekonomicznej, to istotna stała się
realizacja kolejnego punktuł
2. czyli, że państwo przejęło stronę podażową poprzez produkowanie samemu
dóbr i usług lub ich finansowanie. Obejmowało to dotacje lub podatki
stosowane albo w odniesieniu do cen określonych towarów, albo do dochodów
ludzi. Państwo stosowało interwencje w sferę tworzenia produktu społecznego,
stosując wysokie subsydia państwowe do cen podstawowych towarów i usług,
mających szczególne znaczenie społeczne. W ten sposób dotowano zarówno
dobra podstawowe, na przykład żywność i mieszkanie, jak i dobra wyższego
rzędu;
3. stosunkowo dobrze rozbudowany był system świadczeń socjalnych, które
gwarantowały środki utrzymania na wypadek typowych zdarzeń losowych (W.
Anioł, s. 5, 6).
W tym modelu stosowano bowiem instrumentarium socjalne także w sferze podziału 
przez kontrolę płac, transfery dla ludności niezdolnej do pracy z powodów uszczerbku na
zdrowiu oraz osiągnięcia wieku emerytalnego, czy ze względu na politykę wspierania
rozwoju demograficznego oraz rodziny (Golinowska, s. 5, 6).
6
WYKA
AD I. Polityka społeczna w Polsce
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
Na tym etapie historii kryzys gospodarczy, jaki wkrótce nastąpił, polegał między innymi
na załamaniu się produkcji. Stało się to z chwilą, gdy gospodarka nakazowa przestała być
sterowana, płace poszły w górę, produkcja spadała, dochody rządu załamały się, a z
ródła
zagranicznych pożyczek wyschły (R. Skidelsky, s. 149). Jednocześnie podłoże ekonomiczne,
dając asumpt konsekwencjom politycznym i doprowadzając do wrzenia społecznego
przyczyniło się do wyczerpania formuły paternalistycznego państwa opiekuńczego jako
gwaranta bezpieczeństwa socjalnego. To, co nastąpiło po 1989 r. także w obszarze polityki
społecznej wiązało się z całkowitą i zasadniczą zmianą paradygmatu socjalnego. Pod tym
względem linia podziału jest bardzo wyraz
na. Tym samym docieramy do jednego z
najciekawszych etapów w długiej historii polityki społecznej w Polsce.
IV ETAP  PO 1989 ROKU
Chociaż polityka pierwszych lat transformacji nie miała jasno określonego celu, to pojawiła
się konieczność zmiany jej paradygmatu. Uogólniając, wzorowana się na krajach Europy
Zachodniej, a zasadnicze różnice przedstawiały się następująco:
Przed 1989 Po 1989
Własność państwowa Własność prywatna
Centralnie sterowana gospodarka Wolny rynek
Autokratyzm w rządzeniu Demokratyczny system władzy
Okres od 1989 do 1993  okres kryzysu transformacyjnego i spadku dochodów 
wyznaczała dyskusja nad modelem PS. Zastanawiano się nad tym, czy 1. zachować
dotychczasowe zasady rządzące polityką społeczną, co było nierealne w nowych warunkach;
2. innym proponowanym rozwiązaniem było zachowanie uprawnień nadanych przed
transformacją  dystrybutywna rola państwa i jego kompetencje w tworzeniu instytucji oraz
finansowanie świadczeń nie uległyby zmianie; trzecie opcja sprowadzała się do
wprowadzenie mechanizmów rynkowych, a więc poddanie wszystkich świadczeń i usług
społecznych procesom komercjalizacji; 4. usamorządowienie PS, rozbudowa trzeciego
sektora we wszystkich obszarach PS  rozbudowa niepaństwowych podmiotów PS.
1994-1997  dynamiczny rozwój gospodarczy, przygotowanie reform społecznych, zmiana
działań w polityce społecznej. Przyjęto następujące zakresy działań:
7
WYKA
AD I. Polityka społeczna w Polsce
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
1. D
ŻENIE DO STWORZENIA EFEKTYWNEGO SYSTEMU OSA
ONY SOCJALNEJ I GWARANCJI
DOCHODOWYCH
Wprowadzenie nowych świadczeń socjalnych  np. różnego rodzaju zasiłki dla
bezrobotnych, zasiłki mieszkaniowe, rozszerzenie możliwości wcześniejszego
przechodzenia na emeryturę przez osoby zwalniane z pracy;
Reforma lub faktyczne zbudowanie od podstaw systemu pomocy społecznej  w
wyniku tego działania pomoc społeczna zaczęła przysługiwać zasadniczo wszystkim
obywatelom w trudnej sytuacji życiowej;
Wprowadzenie mechanizmów waloryzacji świadczeń socjalnych i płac  nie do końca
się to udało ze względu na ograniczone środki na regularne dostosowywanie wysokości
świadczeń do zmian poziomu cen i płac.
Złagodzenie / likwidacja administracyjnych ograniczeń działalności samopomocowej i
charytatywnej SPOA
ECZEC
STWO OBYWATELSKIE  pojawiły się możliwości
zrzeszania się, samoorganizowania, rozwoju działalności o charakterze charytatywnym,
jednym słowem działań nie nastawionych na zysk.
2. DZIAA
ANIA DOTYCZ
CE PROBLEMU BEZROBOCIA
Zapewnianie środków utrzymania
Przywracanie do pracy  to działanie wychodziło znacznie słabiej niż zapewnianie
środków utrzymania osobom trącącym pracę i pozostającym bez pracy.
3. DOSTOSOWANIE PROGRAMÓW SOCJALNYCH DO GOSPODARKI RYNKOWEJ I ZMNIEJSZAJ
CYCH
SI
MOŻLIWOŚCI FINANSOWYCH
Przełamanie monopolu władz publicznych w świadczeniu usług socjalnych  wzrasta
liczba instytucji pozarządowych (non-profit i for-profit), państwo wycofuje się ze sfery
socjalnej, tracąc w niej monopol;
Znaczne zmniejszenie zaangażowania władz publicznych w zaspokajaniu potrzeb
ludności  np. takich jak mieszkalnictwo, kultura, rekreacja, usługi społeczne wobec
rodzin.
Racjonalizacja systemów zabezpieczania społecznego  reformy systemów świadczeń,
wprowadzenie trójstopniowego systemu emerytalnego;
8
WYKA
AD I. Polityka społeczna w Polsce
Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska
Wycofanie zakładów pracy z działalności socjalnej  na początku transformacji wiązało
się to niewątpliwie z upadkiem wielu zakładów pracy, w każdym bądz
razie ich rola
wyraz
nie zmalała, co nie oznacza, ze nie jest dziś w ogóle prowadzona.
1998-2002  spowolnienie wzrostu gospodarczego i wprowadzanie reform, jest to okres, w
którym wprowadzono cztery kosztowne reformy społeczne: 1. decentralizacji administracji; 2.
ubezpieczeń społecznych; 3. zdrowia; 4. edukacyjnej.
2003 do dziś  przygotowania do akcesji, wpływ strategii europejskiej na zmiany polskiej PS,
ożywienie gospodarcze spowodowane dopływem środków unijnych z funduszy
strukturalnych, nowe wyzwania wynikające z akcesji do UE oraz w warunkach globalizacji:
" migracja ludności i zarobkowe
" wykształcenie
" czas i koszty pracy
" zmiana stylu konsumpcji
" ograniczenie dotacji państwowych
_________________________________
Opracowano na podstawie:
Anioł W., Europejska polityka społeczna. Implikacje dla Polski, IPS UW, Warszawa 2003.
Golinowska S., Europejski model socjalny i otwarta koordynacja polityki społecznej,  Polityka
Społeczna nr 11-12, 2002.
Księżpolski M., Modele polityki społecznej, IPS UW, Warszawa 1999.
Morawski W., Zmiana instytucjonalna, PWN, Warszawa 1998.
Skidelsky R., Świat po komunizmie, Znak, Kraków 1999.
Obowiązkowo:
Auleytner J., Historia polityki społecznej, [w:] Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Grażyna
Firlit-Fesnak, Małgorzata Szylko-Skoczny (red.), PWN, Warszawa 2007, część 1., r. 2.
9