MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Dariusz Kutkowski
Uprawa roślin sadowniczych
321[03].Z1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr \
. Alicja Kurlus
mgr in\
. Anna Pietraszko
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. Joanna Wdowska
Konsultacja:
mgr in\
. Marek Rudziński
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[03].Z1.01
 Uprawa roślin sadowniczych , zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu
technik ogrodnik.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Części składowe oraz formy roślin sadowniczych. 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 8
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 9
4.2. Znaczenie gospodarcze i wartość od\
ywcza owoców. 10
4.2.1. Materiał nauczania 10
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 14
4.2.3. Ćwiczenia 14
4.2.4. Sprawdzian postępów 15
4.3. Morfologia, biologia oraz wymagania klimatyczno-glebowe drzew 16
owocowych.
4.3.1. Materiał nauczania 16
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 20
4.3.3. Ćwiczenia 20
4.3.4. Sprawdzian postępów 21
4.4. Gatunki i odmiany drzew owocowych. 22
4.4.1. Materiał nauczania 22
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 27
4.4.3. Ćwiczenia 27
4.4.4. Sprawdzian postępów 28
4.5. Wymagania siedliskowe i biologiczne oraz charakterystyka uprawy 29
krzewów owocowych.
4.5.1. Materiał nauczania 29
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 31
4.5.3. Ćwiczenia 32
4.5.4. Sprawdzian postępów 33
4.6. Odmiany porzeczek, agrestu, malin, truskawek. 34
4.6.1. Materiał nauczania 34
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 39
4.6.3. Ćwiczenia 39
4.6.4. Sprawdzian postępów 40
4.7. Międzynarodowa Konwencja Ochrony Nowych Odmian Roślin (UPOV). 41
4.7.1. Materiał nauczania 41
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 43
4.7.3. Ćwiczenia 43
4.7.4. Sprawdzian postępów 43
5. Sprawdzian osiągnięć 44
6. Literatura 48
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o uprawie roślin sadowniczych, ich
budowie, odmianach i wymaganiach oraz znaczeniu gospodarczym i wartościach
od\
ywczych.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne,
- cele kształcenia,
- materiał nauczania podzielony na rozdziały,
- pytania sprawdzające określające twoje przygotowanie do zajęć,
- ćwiczenia utrwalające wiedzę i łączące ją z praktyką,
- sprawdzian postępów określający stopień, w jakim zdobyłaś/zdobyłeś wymaganą wiedzę
na danych zajęciach,
- sprawdzian osiągnięć w formie testu końcowego, który umo\
liwi Ci podsumowanie
wyników pracy w tej jednostce modułowej,
- wykaz literatury, który pomo\
e Ci rozszerzyć wiedzę i opowiedzieć na nurtujące pytania
lub wątpliwości.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpo\
arowych, wynikajÄ…cych z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
321[03].Z1
Produkcja sadownicza
321[03].Z1.01
Uprawa roślin sadowniczych
321[03].Z1.03
321[03].Z1.02
Zakładanie i prowadzenie sadu
Zakładanie i prowadzenie szkółki
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
- posługiwać się liniałem, taśmą mierniczą, wagą,
- określać fizyczne i chemiczne właściwości gleby,
- wyjaśnić pojęcia: siedlisko, pogoda, klimat, mikroklimat,
- analizować warunki klimatycznych regionu,
- określać wpływ warunków klimatycznych na wzrost, rozwój i plonowanie roślin,
- dobrać rośliny ogrodnicze do uprawy w określonych warunkach klimatyczno-glebowych,
- określać wpływ ukształtowania terenu na wzrost i rozwój roślin,
- wyjaśniać pojęcia: gleba, rola, podglebie, \
yzność, urodzajność, kultura gleby,
- wyjaśniać pojęcia: klasa, typ gleby,
- charakteryzować kompleksy glebowo-rolnicze najbli\
szego otoczenia,
- określać skład mechaniczny oraz fizyko-chemiczne właściwości gleby,
- określać zasady bonitacyjnej klasyfikacji gleb,
- odczytywać mapy glebowo-rolnicze,
- określać zasady zmianowania i następstwa roślin ogrodniczych,
- określać znaczenie makro - i mikroelementów dla uprawy roślin.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- scharakteryzować budowę drzewek owocowych,
- określić znaczenie gospodarcze oraz wartość od\
ywczą owoców,
- rozró\
nić i scharakteryzować typy drzew owocowych oraz krzewów jagodowych,
- scharakteryzować budowę kwiatów,
- określić rolę pszczół w zapyleniu kwiatów,
- rozró\
nić pąki i pędy drzew oraz krzewów owocowych,
- rozpoznać gatunki drzew i krzewów na podstawie cech morfologicznych,
- określić biologiczne właściwości drzew i krzewów owocowych,
- dobrać gatunki i odmiany drzew i krzewów do uprawy w sadach,
- dobrać odmiany roślin do jagodników,
- określić zasady uprawy mało znanych gatunków roślin jagodowych,
- określić znaczenie przystąpienia Polski do Międzynarodowego Związku Ochrony
Nowych Odmian Roślin (UPOV).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Części składowe oraz formy roślin sadowniczych
4.1.1. Materiał nauczania
Rośliny sadownicze ze względu na budowę części nadziemnych dzielimy na: drzewa
owocowe (jabłoń, grusza, wiśnia, czereśnia, śliwa, brzoskwinia, morela), krzewy owocowe
(porzeczka, agrest, je\
yna), krzewinki (\
urawina, rosnąca dziko borówka brusznica), byliny
(truskawka, poziomka, malina), pnącza (aktynidia, cytrynnik, winorośl).
Ze względu na budowę owoców rośliny sadownicze dzielimy na:
- ziarnkowe: jabłoń, grusza, pigwa
- pestkowe: wiśnia, czereśnia, śliwa, brzoskwinia, morela
- jagodowe: porzeczki, agrest, maliny, truskawki, aronia, borówka wysoka, winorośl,
je\
yna, \
urawina
- orzechy: orzech włoski, leszczyna
Części składowe drzew owocowych
Ka\
de drzewo rosnące w warunkach naturalnych składa się z: systemu korzeniowego,
szyjki korzeniowej, pnia przechodzącego w przewodnik, konarów, odgałęzień I-rzędu,
II -rzędu, III-rzędu oraz formacji owoconośnych, czyli drobnych gałązek z pąkami
kwiatowymi.
Rys. 1. Budowa drzewa owocowego: A - korzeń, B - szyjka korzeniowa, C - pień, D - konary,
E - odgałęzienia I - rzędu, F - odgałęzienia II - rzędu, G - formacje owoconośne, H - przyrosty
jednoroczne [5, s. 231]
Drzewo owocowe wyprodukowane na drodze uszlachetnienia podkładki odmianą
szlachetnÄ… mo\
e się składać z dwóch lub trzech części składowych zwanych komponentami.
Z dwóch części składa się drzewo wówczas, gdy na podkładce generatywnej lub
wegetatywnej zało\
ymy zraz (fragment 2 3 oczkowy pędu jednorocznego odmiany
szlachetnej) lub zało\
ymy tarczkę okulizacyjną (fragment kory z pąkiem z pędu odmiany
szlachetnej). Z oczka lub zrazu wyrasta pęd, który z podkładką stanowi okulant. Z trzech
części składowych drzewo zbudowane jest, gdy: wyprodukujemy drzewo na tzw. odmianie
przewodniej, pośredniej lub wstawce skarlającej. Odmianą przewodnią zastępujemy pień
i nasadę konarów odmiany szlachetnej. Odmiana przewodnia powinna charakteryzować się:
du\
ą odpornością na mróz, odpornością na choroby, powinna tworzyć konary wyrastające
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
z przewodnika pod kÄ…tem zbli\
onym do prostego, powinna dobrze zrastać się z odmianą
szlachetną, musi wykazywać korzystny wpływ na jakość i ilość plonu.
Rys. 2. Budowa drzewa na przewodniej. I - szczepienie pod koronÄ…, II - szczepienie w koronie:
A - odmiana szlachetna (wra\
liwa na mróz), B - odmiana przewodnia (np. Hibernal),
C - podkładka (np. M-26)[5, s. 232]
Pośrednia jest stosowana, gdy odmiana szlachetna nie zrasta się z podkładką. Nale\
y
pamiętać, aby ni\
sze połączenie komponentów było szczepieniem, a wy\
sze (drugie) mo\
e
być okulizacją lub szczepieniem. Pośrednia jest niezbędna w przypadku produkcji grusz na
pigwie, która nie zrasta się z wieloma odmianami. Zadaniem wstawki skarlającej jest
osłabienie siły wzrostu drzewa oraz wyrównanie wielkości owoców. Wstawka taka powinna
stanowić 25-30 cm pnia.
Części składowe pozostałych roślin sadowniczych.
W budowie krzewu owocowego wyró\
nia się następujące części: system korzeniowy,
szyjkę korzeniową, pędy szkieletowe, pędy kilkuletnie odchodzące od szkieletowych oraz
pędy jednoroczne.
Winorośl ma budowę odmienną. W zale\
ności od formy mo\
emy wyró\
nić w ró\
nym
układzie następujące elementy: system korzeniowy, szyjka korzeniowa, pieniek (pęd
wieloletni), pędy szkieletowe wyrastające z pnia, tworzące  rusztowanie krzewu są
pozbawione liści, łoza (pęd zeszłoroczny), latorośl, pasierb, i pędy przekształcone wąsy
czepne.
Rys. 3. Budowa krzewu truskawki: A - system korzeniowy, B - kwiatostan-wierzchołek,
C - liście, D - rozłóg, E - sadzonki rozłogowe, F - skrócony pęd. [6, s. 107]
Truskawki są roślinami wieloletnimi (nale\
ą do bylin), mają płytki system korzeniowy
i silnie skrócony pęd, od którego mogą odchodzić pło\
ące pędy tzw. rozłogi.
W międzywęz
lach rozłogów, przy zetknięciu z ziemią, powstają młode rośliny. Do tej grupy
zaliczamy równie\
poziomkę. Ich budowa jest podobna, z tą jednak ró\
nicÄ…, \
e poziomka
mo\
e być rozmna\
ana zarówno przez rozłogi jak i nasiona.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Pnącza posiadają w swej budowie długie, wiotkie pędy. Charakterystycznym elementem
są wąsy czepne przytrzymujące roślinę na podporach.
Formy roślin sadowniczych
Drzewa owocowe charakteryzują się ró\
ną siłą wzrostu. Jest ona cechą genetyczną
danego gatunku i jego odmian. Ponadto wielkość drzewa mo\
e modyfikować podkładka oraz
obecność wstawki skarlającej. Ze względu na siłę wzrostu, drzewa dzielimy na:
- słabo rosnące (karłowe)
- średnio silnie rosnące (półkarłowe)
- silnie rosnÄ…ce
W budowie drzewa wyró\
niamy pień. Jego wysokość zale\
y od ukształtowania go przez
sadownika. Przyjmuje się następujący podział drzew ze względu na wysokość pni:
- krzaczaste - gdy pień ma wysokość do 30 cm,
- niskopienne - gdy pień jest wysoki na 30-60 cm,
- półpienne - gdy pień ma 60- 90 cm wysokości,
- wysokopienne - pień o wysokości powy\
ej 90 cm.
Korony drzew owocowych przybierają ró\
ne kształty rosnąc naturalnie bez ingerencji
człowieka. W sadownictwie, na ogół, formuje się korony drzew. Tę niełatwą czynność
wykonuje się z wielu względów, np. aby równomiernie doświetlić wszystkie konary, ułatwić
zbiór owoców, zrobić przejazd dla ciągnika, itp.
Stosuje się następujące kryteria podziału koron:
- ze względu na kształt przekroju poprzecznego (korona kolista, szpalerowa, regulowana),
- ze względu na obecność przewodnika (korona przewodnikowa, bezprzewodnikowa,
ze skróconym przewodnikiem),
- ze względu na uło\
enie konarów na przewodniku (korona piętrowa, okółkowa,
bezpiętrowa, kombinowana),
- ze względu na system cięcia konarów (korona prawie naturalna, swobodna, regulowana,
korona sztuczna).
Najczęściej spotykaną w sadach formą koron drzew owocowych jest wrzeciono i jego ró\
ne
modyfikacje. KoronÄ™ wrzecionowÄ… mo\
na opisać jako: kolistą, przewodnikową, bezpiętrową
i regulowanÄ….
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaka jest ró\
nica między krzewem a drzewem?
2. Które rośliny sadownicze są bylinami?
3. Jakie są cechy wspólne roślin sadowniczych?
4. Które rośliny mają długie wiotkie pędy?
5. Kiedy drzewo ma formÄ™ krzaczastÄ…?
6. Z ilu komponentów mo\
e składać się drzewo owocowe?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opisz budowę wskazanej rośliny sadowniczej
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) wskazać system korzeniowy,
3) wskazać szyjkę korzeniową,
4) wskazać część nadziemną,
5) określić budowę części nadziemnej,
6) wskazać miejsce szczepienia (okulizacji),
7) naszkicować schemat budowy wskazanej rośliny,
8) zaprezentować wyniki swojej pracy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- ró\
ne rośliny sadownicze
- przybory do pisania.
Ćwiczenie 2
Podziel rośliny sadownicze na grupy ze względu na ich budowę morfologiczną
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) wskazać system korzeniowy,
3) wyliczyć grupy roślin sadowniczych,
4) scharakteryzować budowę poszczególnych grup roślin sadowniczych i podać ró\
niÄ…ce je
cechy,
5) określić cechy wskazanych pędów,
6) przyporządkować pędy do danej grupy roślin sadowniczych,
7) podzielić rośliny sadownicze ze względu na formę,
8) zaprezentować wyniki swojej pracy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- ró\
ne plantacje sadownicze lub pracownia,
- ilustracje i zdjęcia przedstawiające rośliny sadownicze,
- miara.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcia: drzewo, krzew, pnącze?
1
1

1
1

1
1

1
1

2) określić ró\
nice między krzewem, a krzewinką?
1
1

1
1

1
1

1
1

3) scharakteryzować byliny sadownicze?
1
1

1
1

1
1

1
1

4) rozró\
nić elementy drzewa podwójnie szczepionego?
1
1

1
1

1
1

1
1

5) zdefiniować pojęcie: przewodnik?
1
1

1
1

1
1

1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
4.2. Znaczenie gospodarcze i wartość od\
ywcza owoców
4.2.1. Materiał nauczania
Wartość od\
ywcza owoców.
Wa\
nym elementem diety człowieka są owoce. Ich spo\
ycie w Polsce wynosi 56 kg
rocznie na osobę, a według zaleceń dietetyków powinniśmy konsumować co najmniej o 20 kg
więcej. Konsumenci zwracają uwagę na takie cechy owoców jak: smak, aromat, barwę,
a tak\
e na zawartość w nich składników od\
ywczych. Owoce sÄ… cennym z
ródłem witamin,
mikroelementów, aminokwasów, enzymów, białek, węglowodanów, kwasów organicznych
i błonnika oraz mają niewielką wartość kaloryczną. Zawarta w nich witamina C wymaga
codziennego uzupełniania w organizmie, gdy\
jest z niego wydalana. Witaminy z grupy B,
choć są zawarte w małych ilościach, chronią organizm przed niektórymi chorobami oczu
i skóry. Prowitamina A zawarta m.in. w owocach poprawia odporność człowieka. Du\
a
zawartość potasu w owocach mo\
e być wykorzystana do uzupełnienia niedoborów
w organizmie. Największą zawartość potasu stwierdzono w czereśniach, morelach, jabłkach
i gruszkach (odpowiednio 380, 330, 170, 160 mg/100 g świe\
ych owoców). Mikroelementy
zawarte w owocach częściowo zaspokajają potrzeby dietetyczne ludzi, poniewa\
sÄ… one
dobrze przyswajalne. Błonnik jest niezbędnym składnikiem diety. Mimo, \
e nie jest trawiony,
chroni organizm przed zaparciami i otyłością, mia\
d\
ycą i kamicą nerkową. Największymi
z
ródłami błonnika wśród owoców są owoce jagodowe oraz świe\
e jabłka. Na uwagę
zasługuje fakt, \
e kwasy organiczne i cukry zawarte w owocach działają alkoholizująco
(oprócz śliwek i borówek).
Tabela 1. Zawartości wybranych składników od\
ywczych w 100g świe\
ych owoców [opracowanie własne]
Nazwa produktu Węglo- Witaminy
wodany Fosfor
Wapń śelazo
A B1 B2 PP C
[mg] [mg]
ogółem [mg]
[j.m.] [j.m.] [j.m.] [j.m.] [j.m.]
[g]
Agrest 11,7 20 26 0,5 265 0,04 0,03 0,18 25,7
Brzoskwinie 10,5 8 21 0,6 345 0,02 0,05 0,86 12,1
Czereśnie 10,6 12 15 0,3 462 0,04 0,05 0,30 4,5
Gruszki 10,9 9 11 0,2 14 0,01 0,03 0,07 4,0
Jabłka 10,2 3 7 0,3 65 0,03 0,02 0,15 7,7
Maliny 12,0 35 33 0,8 114 0,02 0,06 0,26 31,4
Morele 10,8 21 19 1,3 2311 0,03 0,05 0,73 6,1
Porzeczki czarne 16,9 19 31 1,0 243 0,06 0,03 0,34 177,1
Porzeczki czerwone 13,4 35 32 0,9 116 0,04 0,02 0,27 44,4
Renklody 15,5 16 19 0,5 329 0,06 0,04 0,47 4,7
Åšliwki 15,0 45 19 0,5 322 0,06 0,04 0,47 4,9
Truskawki 6,9 25 24 0,7 54 0,03 0,06 0,27 63,4
Winogrona 17,3 17 20 1,3 32 0,06 0,04 0,20 5,3
Wiśnie 12,0 11 16 0,2 504 0,04 0,05 0,33 7,1
Banany 17,0 6 20 0,4 305 0,03 0,04 0,05 7,1
Cytryny 5,9 25 14 04 18 0,03 0,01 0,06 32,0
Grejpfruty 6,3 14 12 0,1 21 0,03 0,01 0,13 25,6
Pomarańcze 8,1 24 17 0,3 137 0,06 0,02 0,14 35,3
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Na podstawie danych z tabeli 1 mo\
na stwierdzić, \
e owoce cytrusowe nie przewy\
szajÄ…
rodzimych pod względem wartości pokarmowych, a wiele krajowych ma większą wartość
dietetycznÄ…. Popyt na owoce jest zaspokajany przez produkcjÄ™ krajowÄ… i import z zagranicy
(głównie owoce cytrusowe). Rysunek 2 przedstawia strukturę spo\
ycia owoców w naszym
kraju.
Rys. 2. Struktura spo\
ycia owoców w Polsce w latach 2000-2002 [http://www.stat.gov.pl/]
Zebrane owoce mogą być wykorzystywane w ró\
ny sposób w zale\
ności od gatunku
i jakości owoców. Najpopularniejszą formą jest spo\
ywanie ich bezpośrednio po zbiorze lub
po przechowywaniu. Część owoców mo\
e mieć swój zbyt do zakładów przetwórczych, gdzie
sÄ… surowcem do produkcji d\
emów, soków itp. Jabłka poza wyborem i drugiego wyboru
są kierowane do gorzelni. Niektóre gatunki roślin sadowniczych znalazły zastosowanie
w przemyśle farmaceutycznym (np.: aronia, rokitnik, bez czarny i inne) i kosmetycznym
(np.: płatki z ró\
, owoce poziomki i inne).
Tabela 2. Światowa produkcja wybranych owoców w 2002 r. [opracowanie własne]
Światowa produkcja Polska Procentowy udział Polski
Lp. Owoce
mln ton mln ton w światowej produkcji
1 Jabłka 62,9 2,4 3,9%
2 Åšliwki 8,6 0,17 1,5%
3 Maliny 0,363 0,057 12,4%
4 Porzeczki 0,659 0,175 26,6%
Największymi producentami owoców na świecie są Chiny, Indie i Stany Zjednoczone.
Produkcja owoców szybko wzrasta. Niestety, kontynent europejski wykazuje powolny wzrost
produkcji owoców. Produkcja owoców nie jest równoznaczna z wysokością ich sprzeda\
y
poza granice kraju. Na ich eksport poza wysokością produkcji wpływa tak\
e popyt
wewnętrzny. W światowej produkcji owoców Polska odgrywa znaczącą rolę w produkcji
jabłek, malin, porzeczek czarnych i truskawek. W naszym kraju produkcja owoców pochodzi
przede wszystkim z gospodarstw indywidualnych o powierzchni 7-15 ha, mimo \
e najwięcej
jest gospodarstw o powierzchni do 2 ha. Większe gospodarstwa szybciej wprowadzają u
siebie nowości w zakresie produkcji i są najczęściej lepiej zmechanizowane. Wielkość
zbiorów owoców w Polsce nie jest stała i zale\
y od wielu czynników. Najwa\
niejszymi z nich
są straty spowodowane przez mróz i przymrozki wiosenne, przemienność owocowania
oraz opłacalność produkcji i mo\
liwości sprzeda\
y w kraju i poza granicami. Wielkość
produkcji owoców w Polsce przedstawia tabela 3. O intensywności produkcji świadczy
między innymi liczba drzew wysadzanych na jednostce powierzchni, umo\
liwiająca większe
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
zbiory w pierwszych latach po posadzeniu, a przy krótszym okresie u\
ytkowania, mo\
liwość
częstszej rotacji drzew.
Tabela 3. Produkcja owoców w Polsce
[http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/rolnic_lesnict_ srodowi/prod_ogr_bad_sad/index.htm]
Lp. Owoce Produkcja owoców w Polsce w tysiącach t.
1996-200r. 2000r. 2004r. 2005r.
1 Jabłka 1758 1450 2522 2075
2 Gruszki 68 82 87 59
3 Åšliwki 108 107 133 91
4 Wiśnie 145 139 202 140
5 Czereśnie 37 39 48 37
Razem 2134 1837 3019 2422
1 Truskawki 169 171 186 185
2 Maliny 41 40 57 65
3 Porzeczki czarne i kolorowe 166 146 194 187
4 Agrest 35 29 20 17
Razem jagodowe 430 409 502 500
Tabela 4. Procentowa struktura gatunkowa powierzchni uprawy, liczby drzew i zbiorów owoców w sadach
w 2004 r. oraz plony roślin sadowniczych. [http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/rolnic_lesnict_
srodowi/prod_ogr_bad_sad/index.htm]
Powierzchnia uprawy Liczba drzew
Wyszczególnienie Zbiory Plony dt/ha
Ogółem owocujących
Ogółem 100,0 100,0 100,0  
Jabłonie 71,4 78,4 85,6 183
Grusze 3,1 2,3 2,0 99
Åšliwy 6,7 4,6 3,8 86
Wiśnie 13,5 12,4 6,6 74
Czereśnie 3,3 1,4 1,3 59
Morele 0,4 0,2 0,2 73
Brzoskwinie 0,8 0,5 0,4 67
orzechy włoskie 0,7 0,1 0,1 28
Produkcja sadownicza w Polsce jest zrejonizowana. Największe zagłębia sadownicze, to
rejon Warecko-Grójecki, Sandomierski czy Nowosądecki.
Znaczenie gospodarcze poszczególnych gatunków roślin sadowniczych
Znaczenie gospodarcze jabłoni. Ich produkcja na świecie wynosi około 62 mln. ton
rocznie, z czego 30 mln. przypada na Europę. Największymi producentami w Europie są
Włochy i Francja po około 2,7 mln. ton, Polska 2,4 mln. ton i Niemcy 1,4 mln. ton. Jabłka
dość łatwo się przechowują, w chłodniach nawet cały rok. W większości są spo\
ywane w
stanie świe\
ym, a owoce poza wyborem i czasami II wyboru przeznacza się na sok jabłkowy,
przeciery, marmolady, wina i inne. Ze względu na dobre właściwości adaptacyjne jabłoni
coraz częściej jest uprawiana w krajach o klimacie podzwrotnikowym i zwrotnikowym.
Znaczenie gospodarcze grusz jest du\
o mniejsze od jabłoni ze względu na mniejszą
powierzchnię upraw i mniejszą dostępność spowodowaną trudnościami w długotrwałym
przechowywaniu owoców. Światowa produkcja gruszek wynosi około 10 mln. ton, z czego
w Europie 4 mln ton, z czego w Polsce około 60-80 tysięcy ton. Na niewielką produkcję
w Polsce du\
y wpływ ma niskie spo\
ycie - około 1,5 kg rocznie/osobę. Podobnie jak jabłka,
część owoców gorszej jakości jest przeznaczana na soki, d\
emy, marmolady i inne przetwory.
Znaczenie gospodarcze śliw w Polsce jest mniejsze ni\
od lat osiemdziesiątych ubiegłego
wieku. Przyczynami zmniejszenia produkcji były: wymarznięcie części sadów 1987 r.,
występowanie choroby wirusowej - szarki, a tak\
e zmniejszenie popytu na d\
emy i kompoty
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
śliwkowe. Światowa produkcja wynosi około 8,6 mln ton, z czego w Polsce zbiera się około
170 mln. ton.
Znaczenie gospodarcze czereśni i wiśni. W Polsce produkuje się około 40000 ton
czereśni, podczas gdy światowa ich produkcja wynosi ponad 1,1 mln. ton. Czereśnie są
przeznaczane do bezpośredniego spo\
ycia i trudno się przechowują. Wiśnie, to owoce
o du\
ym znaczeniu, w przetwórstwie. Produkuje się z nich galaretki, d\
emy, jogurty, kefiry,
soki, czasem tak\
e nalewki, i owoce kandyzowane oraz inne przetwory. Część owoców ma
oczywiście przeznaczenie deserowe. Polska jest jednym z większych producentów wiśni
razem z Rosją, Ukrainą, USA i Niemcami. Światowa produkcja wynosi około 400 500
tysięcy ton rocznie, z czego w Polsce od 140-200 tysięcy ton. Obecnie największą dynamikę
nasadzeń obserwuje się w sadach wiśniowych ze względu na mo\
liwość mechanizacji zbioru
owoców. Dlatego te\
prognozuje siÄ™, \
e ich zbiory w krótkim czasie wzrosną.
Znaczenie gospodarcze brzoskwiń i moreli. Owoce te mają niewielkie znaczenie, ze
względu na małą powierzchnię upraw i wra\
liwość tych drzew na mróz.
Znaczenie gospodarcze owoców jagodowych jest zmniejszone przez krótki okres ich
zbioru i trudności w przechowywaniu niektórych z nich. Ze względu na mo\
liwość
mechanicznego zbioru niektórych gatunków ich produkcja w ostatnich latach wzrosła.
Znaczenie gospodarcze truskawek. Truskawki rosnÄ… przede wszystkim w krajach klimatu
umiarkowanego. Ze względu na brak mo\
liwości mechanicznego zbioru i du\
e
zapotrzebowanie na siłę roboczą podczas zbioru, jest rzadko uprawiana w krajach
najbogatszych. Połowę produkcji stanowią owoce deserowe, a pozostałą część przeznacza się
na mro\
onki i przetwory. W Polsce produkuje się około 185000 ton truskawek, co stanowi 2/3
produkcji Unii Europejskiej.
Znaczenie gospodarcze porzeczki i agrestu. Niewielką część owoców porzeczki czarnej
przeznacza się do bezpośredniego spo\
ycia, a pozostałą przeznacza się dla przemysłu.
Produkowane sÄ… z niej soki bogate w witaminÄ™ C, d\
emy, marmolady i inne przetwory.
Mo\
liwość mechanicznego zbioru obni\
a koszty produkcji, jednak przy bardzo niskich
cenach nie zawsze jest to uprawa opłacalna. Porzeczka czerwona jest uprawiana przede
wszystkim dla deserowych owoców. Najczęściej jest zbierana ręcznie. Porzeczka biała jest
głównie uprawiana amatorsko, a jej owoce spo\
ywa się bezpośrednio po zbiorze. Produkcja
agrestu umo\
liwia zastosowanie zbioru mechanicznego. Niewielka powierzchnia uprawy
około 6000 ha pokrywa zapotrzebowanie krajowe, zarówno na owoce deserowe jak
i przerobowe. Polska jest znaczÄ…cym producentem porzeczki czarnej. Åšwiatowe zbiory
porzeczki wynoszą około700000 ton, a w Polsce przekraczają w korzystnych latach 190000
ton, co daje ponad 25% światowej produkcji tych owoców. Krajowe zbiory porzeczki
kolorowej (czerwonej i białej) wynoszą około 53000 ton i agrestu około 30000 ton.
Znaczenie gospodarcze malin ograniczają trudności w przechowywaniu owoców
deserowych, oraz stosunkowo krótki czas zbiorów. Maliny wykorzystuje się w przetwórstwie
przede wszystkim do produkcji soków, d\
emów i innych przetworów. Najwięcej malin
czerwonych uprawia się w Ameryce Północnej, Rosji, Polsce, krajach byłej Jugosławii,
Wielkiej Brytanii i na Węgrzech. Światowa produkcja malin czerwonych wynosi 363000 ton,
a w Polsce około 60000 ton. Polska produkuje 30% malin w Unii Europejskiej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie jest spo\
ycie owoców w Polsce?
2. Jakich gatunków owoców produkuje się w naszym kraju najwięcej?
3. Od czego zale\
y znaczenie gospodarcze owoców?
4. Jakie jest przeznaczenie jabłek spoza wyboru?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ zmiany w spo\
yciu owoców w Polsce w ciągu ostatnich 20 lat.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) odnalez
ć dane dotyczące spo\
ycia owoców w Polsce w rocznikach statystycznych,
3) odszukać niezbędne informacje w Internecie na stronach GUS,
4) zapisać wyniki w notatniku,
5) porównać wielkości spo\
ycia poszczególnych owoców i ogółem w Polsce,
w poszczególnych latach,
6) na podstawie wybranego gatunku owocu oraz ogólnej konsumpcji przedstawić graficznie
zmiany,
7) określić charakter zmian w konsumpcji owoców,
8) zaprezentować wyniki swojej pracy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,
- notatnik,
- roczniki statystyczne i inne opracowania dotyczące konsumpcji owoców.
Ćwiczenie 2
Porównaj produkcję owoców w Polsce, Europie i na świecie. Określ miejsce Polski
w europejskiej i światowej produkcji wskazanych gatunków owoców. Podaj procentowy
udział naszego kraju w ich produkcji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) odnalez
ć dane dotyczące produkcji owoców w Polsce, w Europie i na świecie,
3) określić miejsce Polski w produkcji owoców,
4) obliczyć procentowy udział Polski w światowej i europejskiej produkcji owoców,
5) zestawić dane tabelarycznie,
6) określić, w produkcji których owoców Polska zajmuje najwy\
sze lokaty,
7) przedstawić wyniki swojej pracy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,
- adresy internetowe stron zawierających niezbędne informacje,
- roczniki statystyczne i inne opracowania dotyczące produkcji owoców w Polsce, Europie
i na świecie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić największych producentów owoców w Europie i na świecie?
1
1

1
1

1
1

1
1

2) określić miejsce Polski w światowej produkcji jabłek i malin?
1
1

1
1

1
1

1
1

3) określić, w jaki sposób zmienia się spo\
ycie owoców w Polsce?
1
1

1
1

1
1

1
1

4) rozró\
nić walory owoców decydujące o ich znaczeniu
1
1

1
1

1
1

1
1

gospodarczym?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.3. Morfologia, biologia oraz wymagania klimatyczno-glebowe
drzew owocowych
4.3.1. Materiał nauczania
Morfologia roślin to nauka zajmująca się badaniem zewnętrznej budowy roślin,
zale\
nościami, jakie między nimi występują, zachodzącymi w nich przemianami, a tak\
e
badaniem ich pokroju, ukształtowania poszczególnych organów.
Ze względu na to, \
e charakterystyka budowy części organów jest jednakowa dla roślin
sadowniczych, zostanie ona przedstawiona razem dla wszystkich roślin.
Drzewa owocowe wytwarzają długopędy, czyli pędy o długości ponad 20 cm, silnie
rosnące od wiosny do końca lipca. Je\
eli długopęd jest zakończony pąkiem liściowym, to jego
długość mo\
e dochodzić do 1 2 m. Gdy wzrost zostanie zahamowany wcześniej, a następnie
zostanie wznowiony, wtedy pędy o powtórnym przyroście w ciągu roku nazywane
są świętojańskimi.
Krótkopędy. Są to pędy o długości do 20cm. Wśród nich wyró\
nia się: strzałki, ciernie,
prątki, sęczki, buławki i osadniki, a u drzew pestkowych pędy bukietowe. Strzałka, to pęd
o długości do 3 cm, tworzące się na niej owoce są mniejsze. Cierń, to jednoroczny krótkopęd
o długości 3 10 cm, zakończony pąkiem kwiatowym. Prątek, to pęd jednoroczny o długości
10 20 cm, zakończony pąkiem kwiatowym. Sęczek, to pęd wieloletni, nierozgałęziony
co najmniej raz owocujący. Buławka ró\
ni się od sęczka tym, \
e jest silnie zgrubiała. Osadnik
tworzy sęczki i buławy, ma kilka lub kilkanaście lat i występuje u ziarnkowych. Pęd
bukietowy występuje tylko u pestkowych, jest silnie skrócony i pokryty pąkami kwiatowymi
uło\
onymi w sto\
kowatÄ… rozetÄ™.
Pośpiechy, to pędy syleptyczne wyrastające na pędach tegorocznych.
U drzew ziarnkowych tworzą się pąki liściowe i mieszane (wyrastają z nich kwiaty
i liście), a u drzew pestkowych tworzą się pąki pojedyncze liściowe i kwiatowe.
Kwiaty pestkowych i ziarnkowych do zapylenia potrzebują owadów. Najczęściej
dochodzi do zapylenia dzięki pszczołom, muchówkom, trzmielom i sporadycznie
pszczolinkom. Dla zapewnienia dobrego zapylenia, gdy 10% kwiatów zakwitnie, powinno
zostać przywiezionych do sadu 3 6 uli na hektar, a przy gęstych nasadzeniach do dziewięciu.
Nale\
y je rozmieścić w co drugim międzyrzędziu. Pszczoły w sadzie powinny być przez dwa
tygodnie. W okresie kwitnienia nie wolno stosować w sadzie insektycydów, a fungicydy
w koniecznych przypadkach z zastosowaniem okresu prewencji.
Właściwości biologiczne określają cechy charakterystyczne dla rozwoju danej rośliny
takie, jak: początek wegetacji, pora kwitnienia, sposób zapylenia, wczesność wchodzenia
w okres owocowania, określenie skłonności do przemiennego owocowania, wra\
liwość na
choroby.
Wymagania klimatyczne roślin sadowniczych zawierają dane dotyczące temperatury
minimalnej, długości okresu wegetacyjnego, terminu ostatnich przymrozków, długości okresu
wegetacyjnego, opadów.
Wymagania glebowe określają typy gleb lub ich skład mechaniczny, po\
Ä…dany przez
roślinę. Informują o wskazanym poziomie wody gruntowej oraz wymaganiach pokarmowych.
Gatunki ziarnkowe, to jabłoń i grusza.
Jabłonie nale\
ą do rodziny ró\
owatych, podrodziny jabłkowych. Tworzą w naturze drzewa o
koronach sto\
kowatych, kopulastych, kulistych i nieregularnych. Formowanie zmienia ich
naturalny kształt. Główna masa korzeniowa znajduje się na głębokości 20 100 cm. Jabłonie
karłowe na podkładkach wegetatywnych wytwarzają wiązkowy system korzeniowy, natomiast
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
na podkładkach generatywnych posiadają palowy system korzeniowy. Jabłoń tworzy
długopędy (pędy o długości ponad 20 cm, których wzrost trwa od wiosny do lipca) oraz
krótkopędy długości od kilku mm do 30 cm. o bardzo skróconych międzywęz
lach (sęczki,
ciernie, strzałki, prątki, buławki i osadniki). Liście są eliptyczne, jajowate lub okrągłe
o brzegach piłkowanych lub karbowanych, o blaszce omszonej lub nagiej, płaskie lub wygięte
rynienkowato. Jabłonie tworzą dwa rodzaje pąków: pojedyncze liściowe i mieszane kwiatowe.
Pąki kwiatowe tworzą się w lipcu. Kwiaty zebrane są w baldachy po 5-7 sztuk. z których
wierzchołkowy (tzw. królewski) jest najsilniejszy i daje największy owoc. Kwiat zbudowany
jest z 5 zielonych działek kielicha, 5 białych lub ró\
owych wolnych płatków korony, 15-50
pręcików z pylnikami, 1 słupka powstałego z 5 zrośniętych owocolistków wolnych w górnej
części oraz zalą\
ni z 5 komorami, a w nich po 2 zalÄ…\
ki. Miejsce tworzenia się pąków
kwiatowych jest cechą odmianową, wyró\
niamy odmiany owocujące na długopędach
(Jonagold, Elstar, Szampion), jednak większość kwitnie i owocuje na krótkopędach. Jabłko
jest owocem rzekomym, powstajÄ…cym z zalÄ…\
ni i dna kwiatowego. Perykarp (owocnia) jest
to wewnętrzna część owocu oddzielona od pozostałej części wiązkami
sitowo-naczyniowymi. Mezokarp powstały głównie z dna kwiatowego le\
y na zewnÄ…trz
owocni. Epiderma (skórka) okrywa owoc. Ze względu na porę kwitnienia wyró\
niamy
odmiany: wczesne, średnio póz
ne i póz
ne. Szybkość wchodzenia w okres owocowania dzieli
jabłonie na wcześnie i póz
no owocujące. Ze względu na porę dojrzewania owoców
wyró\
niamy odmiany: letnie, jesienne i zimowe. Skłonność do corocznego lub przemiennego
owocowania jest cechÄ… odmianowÄ…. Prawie wszystkie odmiany sÄ… obcopylne (wymagajÄ…
zapylaczy), ale niektóre są zdolne do samozapylenia (Jonagold, James Grieve). Odmiany
triploidalne o potrójnej liczbie chromosomów nie są zdolne do zapylania. Między niektórymi
odmianami zachodzi zjawisko intersterylności (niezgodność genetyczna do zapylenia np.:
Golden Delicious  Mutsu).
Jabłonie są roślinami klimatu umiarkowanego. Odmiany są zró\
nicowane pod względem
wymagań cieplnych w okresie wegetacyjnym. Na terenie prawie całego kraju mo\
na uprawiać
odmiany dojrzewające najpóz
niej 140 dni po kwitnieniu, a w północnowschodniej Polsce
130 dni (Cortland, Lobo). Ze względu na bardziej sprzyjające warunki klimatyczne
w południowo-wschodniej części kraju mo\
na sadzić odmiany wymagające nawet 150 dni
(Jonagold, Golden Delicious). Wytrzymałość na mróz tak\
e jest zale\
na od odmiany.
Do najbardziej odpornych zaliczane są między innymi Antonówka zwykła, Alwa, Lobo,
a przykładami najwra\
liwszych sÄ… Elstar, Gala, Szampion i Idared. Odmiany wra\
liwe
wytrzymujÄ… mróz do -25ºC, Å›rednio wra\
liwe do -30ºC, a wytrzymaÅ‚e -35ºC.
Jabłonie wymagają gleb głębokich, przepuszczalnych, średniozwięzłych utworzonych
z lekkich glin, piaszczysto-gliniastych i pyłowych. Woda gruntowa nie powinna być wy\
ej ni\

150 cm, a dla drzew karłowych 100 cm. Najkorzystniejsze pH w KCl 6,2 6.7
Grusze nale\
ą do rodziny ró\
owatych podrodziny jabłkowych. W warunkach naturalnych
tworzÄ… drzewa du\
ych rozmiarów o koronach: sto\
kowatych, kulistych, kopulastych,
nieregularnych i pośrednich. Pędy są takie same jak u jabłoni. Liście są mniejsze ni\
u jabłoni,
skórzaste i połyskujące o kształcie okrągłym, owalnym, jajowatym lub eliptycznym. Tworzą
pąki pojedyncze liściowe i mieszane kwiatowe. Kwiaty zbudowane są jak u jabłoni, lecz mają
płatki korony białe i są zebrane w baldachy po 5 17 sztuk. Owoce są rzekome i mają podobną
budowę do owoców jabłek. Przybierają kształt: kulisty (bergamoty), owalny, jajowaty,
sto\
kowaty i inne. Wokół gniazd nasiennych występują komórki kamienne o zgrubiałych,
twardych ściankach. W odró\
nieniu od jabłoni wierzchołkowy kwiat nie jest dominujący.
Kwitną wcześnie, dlatego kwiaty są nara\
one na przymrozki. Wszystkie odmiany sÄ…
obcopylne Grusze owocują wyłącznie na krótkopędach. Między niektórymi odmianami
zachodzi intersterylność. Owoce zawierają du\
o magnezu i są cenione za wartości smakowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Grusze wymagają stanowisk wzniesionych ponad tereny sąsiednie, gleby głębokiej, II IV
klasy, gliniastej, piaszczysto-gliniastej lub lessowej. Na glebach ciÄ™\
kich ilastych często
przemarzają, częściej ulegają parchowi, owoce są gorszej jakości, wierzchołki zamierają.
Na glebach węglanowych ulegają chlorozie. Wymagają pH 6 6,5. Woda gruntowa nie
powinna być wy\
ej ni\
180 cm, a dla drzew karłowych 100 cm. Grusze póz
no wchodzÄ…
w okres owocowania i w sadach towarowych powinny być sadzone na podkładkach
karłowych. Ze względu na porę dojrzewania owoców wyró\
niamy odmiany letnie, jesienne
i zimowe. Wymagają wysokiej sumy temperatur zwłaszcza odmiany zimowe.
Gatunki pestkowe nale\
ą do rodziny ró\
owatych, podrodziny śliwowych. Największe
znaczenie gospodarcze mają wiśnie, śliwy, czereśnie, brzoskwinie i morele. Kwiat
pestkowych składa się z 5 płatków korony, 5 zielonych działek kielicha, jednego wolnego
słupka powstałego z 1 owocolistka, 20 25 pręcików. Pestkowe tworzą owoce prawdziwe,
poniewa\
tworzone sÄ… z zalÄ…\
ni. Egzokarp stanowi skórkę owocu nagą, pokrytą nalotem
woskowym lub kutnerem. Jest ona bardzo delikatna i mo\
e ulec uszkodzeniu np. podczas
długotrwałego deszczu. Z tego powodu owoce te bardzo z
le znoszÄ… transport. Egzokarp
(skórka) okrywa owoc. Mezokarp tworzy mią\
sz owocu, jest stworzony z komórek, w których
du\
e wakuole wypełnione są barwnym sokiem. Endokarp stanowi twarda okrywa pestki.
Wewnątrz znajduje się nasienie. U brzoskwini mogą znajdować się dwa nasiona
Śliwy dzielą się na: mirabelki (np. ałycza), renklody (np.: Altana, Ulena), węgierki (Węgierka
włoska, A
owicka, Wczesna i inne) i jajowe (Empress, Valor). Pąki na długopędach są uło\
one
grupowo po dwa lub trzy. Wszystkie są kwiatowe, środkowy mo\
e być liściowy. Kwitną
w drugiej połowie kwietnia i owocują najczęściej corocznie. Śliwy wymagają gleb bardziej
zasobnych w wodÄ™ ni\
jabłonie. Dobrze rosną na czarnoziemach, głębokich rędzinach
i niezbyt ciÄ™\
kich madach. Gleby te nale\
ą najczęściej do II IV klasy. Śliwy nie tolerują gleb
piaszczystych chyba, \
e na głębokości 40 60 cm zalega glina, pH gleby powinno wynosić
6,7 7,0.MajÄ… du\
e wymagania wodne. Lustro wody gruntowej powinno znajdować się na
głębokości 0,8 do 1 m, dlatego korzystne jest ich nawadnianie i ściółkowanie.
Czereśnie dzielą się na sercówki o miękkim mią\
szu, z
le znoszÄ…ce transport i Å‚atwo gnijÄ…ce
po deszczach oraz chrząstki o jędrnym mią\
szu, dobrze znoszÄ…ce transport, lecz Å‚atwo
pękające po deszczu. Szczepione na siewkach czereśni ptasiej F 12/1 tworzą olbrzymie
drzewa. Dla zmniejszenia siły wzrostu stosuje się podkładki karłowe i półkarłowe Gisela 5,
PHL-A,
PHL-B. Tworzą długie, grube pędy pokryte krótkopędami. Kwitną na krótkopędach
i podstawach długopędów. Początek kwitnienia następuje około 20 kwietnia i trwa przez
około 7 11 dni. Odmiany czereśni są obcopylne, a między niektórymi zachodzi
intersterylność (niezdolność do zapylenia).
Wiśnie dzielą się na szklanki (amarelki) o bezbarwnym, kwaśnym lub kwaskowatym soku
oraz wiśnie właściwe (sokówki) o ciemnoczerwonym, kwaśnym soku. Kwiaty wiśni są
pojedyncze lub zebrane w baldaszki po 2 3. Kwitnienie odbywa się wcześnie około 1 maja
przez około 14 dni i dlatego są nara\
one na przymrozki. Większości odmian wiśni jest
samopylna. Owocowanie koncentruje siÄ™, w zale\
ności od odmiany, na długopędach
(A
utówka) lub krótkopędach (North Star). Długopędy są cienkie i krótsze ni\
czereśni. Wiśnie
są podobnie jak jabłonie odporne na mróz i mogą być uprawiane na obszarze całego kraju.
Najbardziej zalecane jest zakładanie sadów na terenach wzniesionych, gdzie jest mniejsze
zagro\
enie przymrozkami. Ze względu na choroby kory i drewna, drzewa uprawiane są
w sadach najczęściej 10-15 lat. Najlepsze miejsca do ich uprawy to Wy\
yna Opatowsko-
Sandomierska, urodzajne gleby Wielkopolski i Wysoczyzny Rawskiej, luz
ne gleby
w okolicach Kalisza. Wiśnie najlepiej rosną na głębokich glebach gliniastych lub pyłowych,
ale tolerują gleby z piasków gliniastych i słabo gliniastych, jeśli na głębokości 0,7 1,0 m
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
zalega glina. Lustro wody gruntowej powinno znajdować się na głębokości 1,5 2,0 m.
WymagajÄ… pH gleby powy\
ej 5,0.
Brzoskwinie dzielą się na brzoskwinie właściwe, twardki i nektaryny.
- Brzoskwinie właściwe tworzą omszone owoce deserowe o miękkim mią\
szu.
- Twardki mają pestki silnie przyrośnięte do twardego mią\
szu i nigdy od niego
nieodchodzące. Owoce mają zastosowanie w przemyśle.
- Nektaryny mają owoce nieomszone, o jędrnym mią\
szu w ró\
nym stopniu odchodzÄ…cym
od pestki.
Kwiaty brzoskwiń są umieszczone pojedynczo, czasami po dwa, a ich skupienia wynikają
z zagęszczenia pączków kwiatowych na pędzie. Początkowo przez pierwsze 2 5 lat
brzoskwinie tworzą długie pędy wegetatywne o gładkiej, zielonej, a od strony słońca
czerwonobrązowej korze. Póz
niej powstające długopędy są krótsze i na nich roślina owocuje
oraz pojawiają się nieliczne krótkopędy owoconośne. Brzoskwinie wytwarzają grube, mocne
pędy z pąkami osadzonymi trójkami, większe - boczne są kwiatowe, a środkowe mniejsze
liściowe. Mniej cenne są cienkie, długie pędy słomkowe wyłącznie z pąkami kwiatowymi
lub liściowymi, poniewa\
tworzą drobne owoce i nie dają mocnych przyrostów. Krótkopędy
tworzą się częściej na starszych drzewach i \
yją z reguły dwa lata. Brzoskwinie wytrzymują
mrozy od -20 do -28ºC. Ze wzglÄ™du na wymarzanie uprawia siÄ™ je najczęściej w poÅ‚udniowej
i zachodniej części kraju (Ziemia Lubuska, Sandomierska, Śląsk, Wielkopolska). Wymagają
gleb ciepłych o uregulowanych stosunkach wodnych z lustrem wody gruntowej na głębokości
1,6 2,0 m. Najczęściej są to gleby III i IV klasy, a czasami dobrze przygotowane nawet
V klasy o pH 6,7.
Morele sÄ… uprawiane amatorsko tylko w najcieplejszych rejonach kraju, a sady towarowe
występują w okolicy Sandomierza. Drzewa dorastają do 4 5 m wysokości i tworzą koronę
odwrotnie sto\
kową lub kulistą o szerokości podobnej do wysokości drzewa. Tworzą
długopędy z pąkami kwiatowymi i liściowymi oraz podobne do cierni krótkopędy, obficie
kwitnące, na których nie tworzą się pąki liściowe. W jednym pąku jest jeden kwiat. Ich kwiaty
mają podobną budowę do śliw. Morele są samopylne. W Polsce \
yjÄ… 10 15 lat. Morele
wytrzymujÄ… mrozy od -20 do -25ºC. PÄ…ki liÅ›ciowe przemarzajÄ… w temperaturze od -16
do -21ºC. Morele kwitnÄ… w drugiej poÅ‚owie kwietnia i ich kwiaty sÄ… bardzo wra\
liwe na
przymrozki. WymagajÄ… gleby \
yznej, głębokiej i przepuszczalnej, nie znoszą gleb
podmokłych.
Fot. 1. Kwiaty jabłoni. Fot. 2. Pąki wiśni. Fot. 3. Kwiaty wiśni. Fot. 4. Owocujący pęd
[http://pl.wikipedia.org/]. [http://pl.wikipedia.org/]. [http://pl.wikipedia.org/]. brzoskwini.
[http://pl.wikipedia.org/].
Fot. 5. Owoce moreli. Fot. 6. Liść moreli. Fot. 7. Śliwa domowa. Fot. 8. Kwiaty gruszy.
[http://pl.wikipedia.org/]. [http://pl.wikipedia.org/]. [http://pl.wikipedia.org/]. [http://pl.wikipedia.org/]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje krótkopędów u jabłoni?
2. Kiedy nale\
y przywiez
ć ule do sadu?
3. Jak dzielÄ… siÄ™ owoce brzoskwini?
4. Kiedy kwitną wiśnie?
5. Jakich stanowisk wymagają jabłonie?
6. Jakie znasz rejony uprawy wiśni?
7. Dlaczego grusze nale\
y sadzić na stokach?
8. Jak zbudowany jest owoc pestkowych?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj pędy, pąki kwiatowe i liściowe ró\
nych gatunków roślin sadowniczych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) określić długość i barwę pędów,
3) określić uło\
enie pączków na pędzie,
4) ocenić gładkość kory,
5) określić i wskazać rodzaje pąków na pędach,
6) nazwać rodzaje pędów,
7) określić ich przynale\
ność gatunkową,
8) zaprezentować wyniki swojej pracy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- pędy ró\
nych gatunków roślin sadowniczych,
- lub ich zdjęcia na slajdach,
- ilustracje.
Ćwiczenie 2
Określ rejony uprawy poszczególnych gatunków drzew sadowniczych w Polsce.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) określić rejony uprawy poszczególnych gatunków drzew pestkowych i ziarnkowych,
3) zaznaczyć je na mapach konturowych Polski,
4) porównać z mapami glebowymi i klimatycznymi Polski,
5) określić, jakie czynniki klimatyczne i glebowe decydują o powstawaniu rejonów uprawy
drzew,
6) przedstawić wyniki swojej pracy i je uzasadnić.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- mapy konturowe Polski,
- mapy klimatyczne i glebowe Polski,
- kredki.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować określenia krótkopęd i długopęd?
1
1

1
1

1
1

1
1

2) określić, u jakich drzew występują słomkowe pędy płone?
1
1

1
1

1
1

1
1

3) rozró\
nić i wskazać rodzaje krótkopędów?
1
1

1
1

1
1

1
1

4) określić, od czego zale\
y rejonizacja uprawy poszczególnych odmian
jabłoni na terenie Polski? 1
1

1
1

1
1

1
1

5) określić wymagania klimatyczno glebowe śliw?
1
1

1
1

1
1

1
1

6) określić rolę pszczół w sadzie?
1
1

1
1

1
1

1
1

7) zdefiniować owoc prawdziwy?
1
1

1
1

1
1

1
1

8) określić terminy kwitnienia poszczególnych gatunków drzew?
1
1

1
1

1
1

1
1

9) wyró\
nić części owocu u ziarnkowych?
1
1

1
1

1
1

1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.4. Gatunki i odmiany drzew owocowych
4.4.1. Materiał nauczania
Odmiany poszczególnych gatunków roślin sadowniczych ró\
nią się między sobą wieloma
cechami morfologicznymi i u\
ytkowymi. Począwszy od siły wzrostu drzewa, terminu
kwitnienia, terminu dojrzewania owoców, mo\
liwością i okresem przechowywania owoców,
wra\
liwością na choroby czy odpornością na mróz i inne niesprzyjające warunki środowiska.
Podobnie owoce poszczególnych odmian ró\
niÄ… siÄ™ wieloma cechami diagnostycznymi
decydującymi o ich popularności u konsumentów i przydatności w przetwórstwie.
Charakterystykę poszczególnych gatunków i odmian oraz ich owoców przedstawiają
poni\
sze tabele.
Tabela 5. Cechy owoców wybranych odmian jabłoni [opracowanie własne]
Odmiany Wielkość Kształt Barwa Charakter Barwa Jędrność
rumieńca rumieńca mią\
szu miÄ…\
szu
Geneva średni kulisty czerwona rozmyty biała Średnio
Early twarda
Katia średni kulisto purpurowa rozmyty biała Średnio
sto\
kowaty twarda
Paulared średni kulisto purpurowa rozmyty biała Miękka
spłaszczony
Lobo średni do kulisto purpurowa rozmyty zielonkawa Średnio
du\
ego sto\
kowaty twarda
Freedom średni do kulisto czerwona jednolity biała Średnio
du\
ego sto\
kowaty z paskami twarda
Cortland średni do kulisto purpurowa jednolity biała Średnio
du\
ego sto\
kowaty z paskami twarda
Jonagold du\
y do kulisto czerwona jednolity kremowa Åšrednio
bardzo sto\
kowaty z paskami twarda
du\
ego
Szampion średni do kulisto czerwona jednolity biała Średnio
du\
ego sto\
kowaty z paskami twarda
Elstar średni kulisty czerwona jednolity biała Średnio
z paskami twarda
Gala mały do sto\
kowaty czerwona jednolity kremowa Åšrednio
średniego z paskami twarda
Gloster du\
y sto\
kowaty purpurowa rozmyty biała Twarda
Alwa średni kulisty czerwona rozmyty biała Twarda
Ligol du\
y kulisto brÄ…zowa jednolity zielonkawa Twarda
spłaszczony z paskami
Red du\
y do kulisto purpurowa rozmyty kremowa Åšrednio
Booskop bardzo sto\
kowaty twarda
du\
ego
Golden średni kulisto brak brak kremowa Twarda
Delicious sto\
kowaty
Elise średni do kulisto purpurowa rozmyty kremowa Twarda
du\
ego sto\
kowaty
Idared średni kulisty czerwona jednolity biała Twarda
z paskami
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Tabela 6. Cechy wybranych odmian jabłoni [opracowanie własne]
Odmiany Odporność na Siła Termin zbioru Okres
mróz parcha mączniaka wzrostu przechowywania
1 2 3 4 5 6 7
Geneva Early średnia średnia mała średnia 3 tydzień lipca 2 3 tygodnie
Katia średnia du\
a du\
a średnia 3 tydzień sierpnia 6 tygodni
Paulared średnia średnia du\
a słaba 4 tydzień sierpnia 6 tygodni
Lobo średnia mała średnia średnia 1 tydzień września 4 miesiące
Freedom średnia du\
a du\
a średnia 4 tydzień września 3 miesiące
Cortland średnia mała mała średnia 3 tydzień września 4 miesiące
Jonagold mała średnia mała du\
a 2 tydzień 6 miesiące
paz
dziernika
Szampion mała du\
a du\
a du\
a 4 tydzień września 4 miesiące
Elstar mała mała du\
a średnia 4 tydzień września 5 miesięcy
Gala średnia du\
a du\
a słaba 1 tydzień 6 miesięcy
paz
dziernika
Gloster średnia mała du\
a du\
a 2 tydzień 6 miesięcy
paz
dziernika
Alwa średnia średnia średnia du\
a 3 tydzień 7 miesięcy
paz
dziernika
Ligol średnia du\
a du\
a średnia 3 tydzień 10 miesiące
paz
dziernika
Red Booskop mała du\
a du\
a du\
a 2 tydzień 7 miesięcy
paz
dziernika
Golden mała średnia średnia słaba 2 tydzień 6 miesięcy
Delicious paz
dziernika
Elise mała średnia du\
a mała 1 tydzień 6 miesięcy
paz
dziernika
Idared mała średnia mała mała 3 tydzień 10 miesięcy
paz
dziernika
Charakterystyki wybranych odmian grusz przedstawiono w tabelach 7 i 8.
Tabela 7. Charakterystyka owoców wybranych odmian grusz [opracowanie własne]
Odmiana Owoce Rumieniec MiÄ…\
sz
wielkość kształt udział Odcień struktura zwięzłość
Faworytka du\
a prosty mały Ciemno drobnoziarnisty miękki
czerwony
Konferencja średnia wklęsły brak Brak drobnoziarnisty miękki
General Leclerc du\
a prosty brak Brak drobnoziarnisty miękki
Komisówka średnia prosty brak lub bardzo pomarańczowy drobnoziarnisty miękki
mały
Lukasówka bardzo prosty brak lub bardzo jasnoczerwony średnioziarnisty twardy
du\
a mały
Triumf du\
a wklęsły brak Brak drobnoziarnisty miękki
Packhama
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Tabela 8. Charakterystyka wybranych odmian grusz [opracowanie własne]
Odmiana Wytrzymałość Odporność Siła wzrostu Wielkość Termin zbioru Okres
na mróz na parcha owoców przechowy
wania
Trewinka mała du\
a umiarkowana średnia 2 tydzień sierpnia 4 tygodnie
Faworytka mała średnia du\
a du\
a 3 tydzień sierpnia 4 tygodnie
Konferencja mała du\
a umiarkowana średnia 4 tydzień września 6 miesięcy
Lukasówka mała mała du\
a bardzo 4 tydzień września 6 miesięcy
du\
a
Komisówka średnia du\
a du\
a du\
a 2 tydzień 4 miesiące
paz
dziernika
General średnia średnia umiarkowana du\
a 1 tydzień 4 miesiące
Leclerc paz
dziernika
Triumf mała mała umiarkowana du\
a 4 tydzień września 4 miesiące
Packhama
Concord mała du\
a mała du\
a 2 tydzień września 4 miesiące
Dicolor mała średnia mała średnia 2 tydzień września 2 miesiące
Amfora mała średnia mała średnia 2 tydzień 6 miesięcy
paz
dziernika
CharakterystykÄ™ odmian pestkowych przedstawiajÄ… tabele 9 13.
Tabela 9.Charakterystyka wa\
niejszych odmian śliw [opracowanie własne].
Odmiana Wzrost Wytrzy- Sposób Wra\
li  Plenność wielkość Pora
drzewa małość zapylania wość na owoców dojrzewania
na mróz szarkę
Ruth słaby mała obcopylna mała średnia Początek
Gerstetter lipca
Herman średni średnia samopylna średnia średnia połowa lipca
Ćaćańska średni średnia samopylna mała średnia połowa lipca
Rana
Sanctus słaby średnia obcopylna średnia du\
a koniec lipca
Hubertus
Ćaćańska średni średnia obcopylna mała bardzo Początek
Lepotica du\
a sierpnia
Ćaćańska bardzo du\
a obcopylna mała bardzo 60 g Koniec
Najbolja silny du\
a sierpnia
Magna średni obcopylna mała bardzo Pierwsza
Glauca du\
a połowa
sierpnia
Węgierka średni mała obcopylna mała bardzo po 15
DÄ…browicka du\
a sierpnia
Valor silny średnia obcopylna du\
a średnia 40 50 g Połowa
września
Stanley słaby mała samopylna mała bardzo 40 g Połowa
du\
a września
Bluefree średni du\
a obcopylna du\
a 50 g Połowa
września
Oneida średni du\
a samopylna du\
a du\
a 40 50 g Połowa
paz
dziernika
Empress silny du\
a obcopylna du\
a du\
a 50 60 g Koniec
września
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Tabela 10. Ocena niektórych odmian wiśni [opracowanie własne]
Odmiana Przydatność Wielkość Uwagi
odmiany owoców
Sabina amatorska / średnia pąki tolerancyjne na przymrozki, kwitnie wcześnie, korona
towarowa rozło\
ysta, symetryczna, tworzy liczne krótkopędy. Jest
uzupełnieniem odm. North Star
North amatorska / średnia słaby wzrost, wra\
liwa na moniliozę, owocuje na krótkopędach,
Star towarowa owoce majÄ… tendencjÄ™ do drobnienia w dalszych latach
Kelleris towarowa / średnia / na słabsze gleby
16 amatorska du\
a
Wanda Towarowa mała kwitnie wcześnie , ale pąki tolerancyjne na przymrozki, mo\
na
zbierać mechanicznie, kwaśne owoce, łatwo odchodzą od szypułki
Nefris towarowa średnia kwiaty wra\
liwe na przymrozki, wymaga stanowiska wzniesionego,
mało wymagająca w stosunku do gleby, mo\
na sadzić na własnych
korzeniach
Lucyna towarowa / średnia / wzrost przewodnikowy, korona o mocnej konstrukcji, du\
o
amatorska du\
a krótkopędów, owoce bardzo smaczne mo\
na zbierać mechanicznie
A
utówka towarowa du\
a podstawowa odmiana, wymaga dobrych gleb i starannej pielęgnacji,
/bardzo owocuje na pędach jednorocznych, dlatego ma tendencję do
du\
a ogałacania się, mało zawodna, plenna, owoce cenione
w przetwórstwie.
Tabela 11. Charakterystyka wybranych odmian czereśni [opracowanie własne]
Odmiana Wzrost Wytrzymałość Wra\
liwość Plenność Pora Przydatność do
drzew na mróz na pękanie dojrzewania produkcji
towarowej
Rivan średni du\
a mała średnia I tydzień Du\
a
czerwca
Karesowa słaby średnia mała du\
a III tydzień Du\
a
czerwca
Burlat bardzo średnia du\
a du\
a III tydzień Du\
a
silny czerwca
MertonPremier średni du\
a mała du\
a IV tydzień Du\
a
czerwca
Vega silny du\
a mała du\
a I tydzień Du\
a
lipca
Lotka średni du\
a mała du\
a IV tydzień Du\
a
Trzebnicka czerwca
Sam średni du\
a bardzo mała średnia II tydzień Du\
a
lipca
Büttnera silny du\
a du\
a du\
a II tydzień Średnia
Czerwona lipca
Hedelfińska silny małą bardzo du\
a średnia II tydzień Średnia
lipca
Ulster silny du\
a małą du\
a I tydzień Du\
a
lipca
Kordia średni mała mała du\
a II tydzień Du\
a
sierpnia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Tabela 12. Charakterystyka wybranych odmian brzoskwiń i nektaryn [opracowanie własne]
Odmiany Wzrost Wytrzymałość Wra\
liwość Termin Wielk % pokrycia Zastosowanie
na mróz na zbioru ość rumieńcem
przymrozki owocu
drzew pąków
Royalvee średnio 4 3/4 3/4 8 15 sierpnia średnia 40-80 deserowe
silny /przemysłowe
Reliance średnio 4/5 5 5 15 20 Średnia 30-70 deserowe
silny sierpnia /przemysłowe
Redhaven silny 4 3/4 3 15 20 Du\
a 50-80 deserowe
sierpnia /przemysłowe
Harco silny 4 4 4 15 20 Åšrednia 80-90 deserowe
(nektaryna) sierpnia
Velvet średnio 4/5 4/5 4/5 20 25 Średnia 30-60 deserowe
silny sierpnia /przemysłowe
Iskra silny 4/5 4 3 20 28 Åšrednia 60/90 deserowe
sierpnia / du\
a /przemysłowe
Inka silny 4 3/4 3 25 sierpnia  Du\
a 30-50 deserowe
 5września /przemysłowe
Legenda:
Wytrzymałość na mróz: 3  średnia, 4  dobra, 5  du\
a
Wra\
liwość na przymrozki: 3  średnia, 4  mała, 5  bardzo mała.
Tabela 13. Charakterystyka wybranych odmian moreli [opracowanie własne]
Odmiana Siła Wra\
liwość na Plonowanie Opis owocu Zbiór Zastosowan
wzrostu mróz ie
Early silny drzewo wcześnie średnie, kulisto wielokrotny deserowe,
Orange wytrzymuje do wchodzi owalne, ciemno połowa przetwórcze
-250C, pąki w okres pomarańczowe lipca
i kwiaty dość owocowania, z jaskrawym
wytrzymałe na plenna rozmytym
przymrozki rumieńcem, mią\
sz
ciemno
pomarańczowy,
mięsisty, smaczny
Harcot silny dobrze znosi wcześnie średnie, owalne, koniec deserowe,
mróz , wchodzi w pomarańczowe, lipca przetwórcze
a przymrozki okres z paskowanym
średnio owocowania czerwonym
i obficie rumieńcem, mią\
sz
owocuje pomarańczowy,
więzły, słodki
smaczny
Wczesna bardzo wytrzymała na regularnie średnie, jajowate, koniec deserowe,
z silny mróz i obficie, jasno pomarańczowe lipca przetwórcze
Morden wymaga z małym rumieńcem,
przerywania miÄ…\
sz owocu
zawiązków pomarańczowy,
melonowaty, mało
słodki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Które odmiany jabłoni mają owoce z paskowanym rumieńcem?
2. Jakie ró\
nice występują między odmianami grusz?
3. Które odmiany śliw są najbardziej wra\
liwe na szarkÄ™?
4. Kiedy następuje zbiór czereśni Rivan?
5. Które odmiany moreli są zbierane w lipcu?
6. Jakie cechy A
utówki powodują, \
e zajmuje pierwsze miejsce w strukturze nasadzeń
wiśni?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj owoce wskazanych odmian jabłoni, grusz i śliw.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) określić, do jakiego gatunku nale\
Ä… wskazane owoce,
3) określić kształt i wielkość owoców,
4) ustalić (w miarę mo\
liwości) termin zbioru,
5) określić barwę skórki, rodzaj rumieńca i jego barwę,
6) przekroić owoc i skosztować owoc,
7) zapisać w notatniku wyniki i spostrze\
enia,
8) porównać otrzymane dane z opisami odmian,
9) wybrać najbardziej zbli\
ony opis do otrzymanych owoców,
10) zaprezentować wyniki swojego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- jabłka, gruszki, śliwki podstawowych odmian,
- nó\
i talerzyk,
- notatnik,
- katalogi odmian jabłoni i grusz, monografie poszczególnych gatunków,
- prezentacje multimedialne dotyczące odmian jabłoni, grusz i śliw,
- slajdy i zdjęcia z ró\
nymi odmianami owoców.
Ćwiczenie 2
Zaplanuj zało\
enie sadu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) zaproponować ukształtowanie terenu i typ gleby,
3) określić warunki klimatyczne,
4) określić po\
ądane gatunki roślin sadowniczych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
5) ustalić rozmieszczenie poszczególnych gatunków na kwaterach, ze szczególnym
uwzględnieniem ich usytuowania na stoku,
6) zaproponować odmiany uwzględniając:
- siłę wzrostu podkładki,
-
-
-
- terminy kwitnienia,
-
-
-
- ewentualną triploidalność lub intersterylność,
-
-
-
- termin owocowania,
-
-
-
7) rozmieścić odmiany na kwaterach,
8) określić rozstawy,
9) obliczyć liczbę drzew,
10) zaplanować drogi dojazdowe,
11) sporządzić szkic sadu,
12) zaprezentować wyniki swojego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- opisy gatunków i odmian drzew owocowych,
- film lub prezentacja multimedialna dotyczÄ…ca projektowania sadu, charakterystyki
odmian i gatunków,
- kalkulator,
- artykuły piśmiennicze.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić ró\
nice odmianowe jabłoni?
1
1

1
1

1
1

1
1

2) określić odmiany grusz zbierane we wrześniu?
1
1

1
1

1
1

1
1

3) określić, które odmiany śliw są samopylne?
1
1

1
1

1
1

1
1

4) określić odmiany wiśni do uprawy amatorskiej?
1
1

1
1

1
1

1
1

5) określić, które odmiany czereśni są podatne na pękanie?
1
1

1
1

1
1

1
1

6) określić, które cechy decydują o mo\
liwości uprawy w Polsce
brzoskwiń i moreli? 1
1

1
1

1
1

1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.5. Wymagania siedliskowe i biologiczne oraz charakterystyka
uprawy krzewów owocowych
4.5.1. Materiał nauczania
Truskawka jest byliną dość wytrzymałą na mróz, a jej kwiaty przemarzają sporadycznie.
Owoc rzekomy powstaje z rozrośniętego dna kwiatowego, a owoce właściwe to orzeszki
znajdujące się na powierzchni. Wiązkowy system korzeniowy zalega na głębokości do 30 cm.
Najsilniejszy wzrost korzeni jest w drugim roku, wtedy te\
rośliny najobficiej owocują.
Z korony wyrastają liście, a w ich kątach, w dolnej części korony, tworzą się rozłogi. Z pąków
w środkowej części korony powstają pędy boczne, a z górnej kwiaty. Pąki kwiatowe powstają
w sierpniu i wrześniu. Najlepsze są gleby pszenno-buraczane i \
ytnio-ziemniaczane. Nie
nadajÄ… siÄ™ ciÄ™\
kie, zimne lub piaszczyste. Odczyn gleby powinien być lekko kwaśny. Poziom
wody nie wy\
szy ni\
50 cm. W uprawie truskawek wa\
ny jest odpowiedni płodozmian w celu
ograniczenia ilości szkodników i oczyszczenia terenu z chwastów trwałych. Uprawa roślin na
oborniku dodatkowo poprawia właściwości gleby.
Agrest i porzeczka. Częścią trwałą agrestu i porzeczki są korzenie i szyjka korzeniowa,
z której wyrastają pędy. Pod względem koloru owocu, wyró\
niamy porzeczki: białą, czerwoną
i czarną. Kwiaty porzeczek białych i czerwonych tworzą długie kwiatostany 13 32 owoców,
porzeczki czarnej 7 18, agrestu 1 3. Owocem tych roślin jest nibyjagoda zwana jagodą
szupinkowatą, powstałą z zalą\
ni i dna kwiatowego. Pędy porzeczek w odró\
nieniu
od agrestu nie mają kolców, a tak\
e sÄ… mniej zwarte. Nie nale\
y sadzić porzeczek i agrestu
w zastoiskach mrozowych, na du\
ych stokach, a tak\
e na stanowiskach o wysokim poziomie
wód gruntowych powy\
ej 50 60 cm. Porzeczka jest uprawiana na plantacjach o ró\
nej
powierzchni, jednak tylko w bardzo du\
ych gospodarstwach racjonalny jest zakup kombajnu
do zbioru owoców. Przygotowując pole nale\
y zniszczyć chwasty trwałe. Korzystne jest
zastosowanie, jako przedplonu, zbó\
lub rzepaku, a po ich uprawie dokładne usunięcie
pozostałych chwastów przez zabiegi uprawowe np. kultywatorowanie. Pod plantację
korzystnie jest zastosować obornik w dawce 40-60 t/ha, a w przypadku braku mo\
liwości
nawozić potasem w dawce 100-150kg K2O/ha. Gleby kwaśne nale\
y nawozić wapnem
magnezowym.
Malina jest krzewem uprawianym na terenie całego kraju. Jest byliną, której trwałymi
częściami są korzenie i szyjka korzeniowa. W pierwszym roku wytwarza pęd, a na
odchodzących od niego pędach bocznych kwitnie i owocuje w drugim roku. Starsze pędy
zamierajÄ… i nale\
y je wycinać. Maliny powtarzające owocują ju\
w pierwszym roku. Owoce sÄ…
zło\
one z drobnych pestkowców, zrośnięte przy dnie kwiatowym. Zbierane są bez dna
kwiatowego. Najlepsze gleby pod maliny są III i IV klasy, o właściwych stosunkach wodno 
powietrznych. Poziom wody gruntowej powinien znajdować się na głębokości 0,8 1,0 m,
wymagane pH gleby 5,5 6,2. Najkorzystniejsza suma opadów 800-900 mm, dlatego maliny
korzystnie reagują na nawadnianie. Ze względu na wymarzanie nale\
y unikać stanowisk
nieosłoniętych i zastoisk mrozowych. Plantacje towarowe często są zakładane w pobli\
u
przetwórni stanowiącej du\
y rynek zbytu. Nawo\
enie obornikiem przed zało\
eniem plantacji
jest uzasadnione tylko na bardzo lekkich glebach.
Borówka wysoka nale\
y do rodziny wrzosowatych. Owocem jest jagoda. Borówka wysoka
krzewi się tak jak porzeczka, z szyjki korzeniowej i dolnych części starszych pędów wyrastają
nowe pędy. Borówka kwitnie i owocuje na końcach pędów jednorocznych. Jej krzewy
sÄ… wra\
liwe na niskÄ… temperaturÄ™ poni\
ej -25ºC i wiosenne przymrozki. Wymaga gleb
kwaśnych 4 5pH, o uregulowanych stosunkach wodno-powietrznych. Poziom wody nie mo\
e
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
być wy\
szy ni\
30 cm. Woda słu\
ąca do podlewania powinna być uboga w wapń i magnez.
Nawo\
enie potasem w dawce 100 kg K2O/ha przed zało\
eniem plantacji korzystnie wpływa
na plonowanie plantacji.
Aronia czarnoowocowa jest krzewem dorastającym do 3 m wysokości, o owocach czarnych,
utworzonych z dna kwiatowego, zalÄ…\
ni i zrośniętych podstaw działek kielicha, zebranych
podobnie jak jarzębina w baldachogrona. Liście są eliptyczne, skórzaste błyszczące. Aronię
uprawia się ze względu na owoce bogate w związki mineralne wapnia, \
elaza i mikroelementy
oraz niektóre witaminy. Zawartość garbników nadaje owocom cierpki smak. Owoce aronii
są wykorzystywane w lecznictwie, jako dodatek do przetworów oraz naturalny barwnik
do produktów spo\
ywczych. Wytrzymuje spadki temperatury do -40ºC. Dobrze roÅ›nie na
glebach mniej \
yznych, nawet V klasy bonitacyjnej, a jej zbiór mo\
e odbywać się
maszynowo.
Fot. 9. śurawina wielkoowocowa Fot. 10. Aronia Fot. 11. Rokitnik pospolity
[http://pl.wikipedia.org/] [http://pl.wikipedia.org/] [http://pl.wikipedia.org/]
Fot. 12. Kwiat aktinidii Fot. 13. Owoc ró\
y Fot. 14. Owocostan bzu czarnego
[http://pl.wikipedia.org/] [http://pl.wikipedia.org/] [http://pl.wikipedia.org/]
Gatunki uprawiane amatorsko.
Je\
yna jest krzewem w Polsce sporadycznie uprawianym na terenie Polski. Większość
owoców pozyskiwana jest ze stanowisk naturalnych. Częścią trwałą je\
yny jest system
korzeniowy i szyjka korzeniowa. Pędy podobnie jak u malin \
yjÄ… dwa lata (w klimacie
cieplejszym ni\
w Polsce dłu\
ej). Korzenie drobne (grubsze ni\
u maliny) i liczne. Pędy
zró\
nicowane, je\
eli sztywne to do 2-3m długości, a pło\
ące do 10 m często pokryte kolcami.
Liście pierzaste, całobrzegie lub ząbkowane. Kwiatostany groniaste po kilka
do kilkudziesięciu owoców. Kwiaty pięciodzielne obupłciowe. Płatki białe lub lekko
zaró\
owione. Owoce silnie zrośnięte z dnem kwiatowym, dlatego zbiera się razem z nim.
W uprawie amatorskiej w Polsce znajdujÄ… siÄ™ odmiany je\
yny np.: Blach Satin, Orkan 
bardzo wra\
liwe na mróz i wymagające okrycia na zimę. Je\
ynÄ™ najlepiej rozmno\
yć
z sadzonek wierzchołkowych. Po sadzeniu musi być prowadzona w formie szpaleru.
W uprawie amatorskiej często spotyka się je\
ynÄ™ bezkolcowÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
śurawina praktycznie w Polsce nie jest uprawiana na skalę przemysłową. Liście owalne
zimozielone, skórka owoców błyszcząca. Roślina wymaga kwaśnej gleby. Toleruje wysoki
poziom wody zimą. Ze względu na specyfikę uprawy i trudności zapewnienia dogodnych
warunków dla wzrostu i rozwoju tylko nieliczne plantacje znajdują się w ośrodkach
badawczych i naukowych. śurawinę uprawia się amatorsko. Największe zbiory owoców
uzyskuje się z miejsc ich naturalnego występowania.
Aktinidia chińska jest pnączem. Jej owoce nazywane są kiwi. W Polsce bardzo często
przemarza i mo\
e być uprawiana tylko w zimnych szklarniach lub tunelach foliowych. Owoce
aktinidii pstrolistnej i ostrolistnej są mniejsze i nie są tak smaczne jak chińskiej. Aby uzyskać
owoce nale\
y posadzić, co najmniej jednego osobnika męskiego na 6-10 \
eńskich.
Rozmna\
ane są przez sadzonki zielne lub zdrewniałe. Ze względu na przemarzanie wymagają
stanowisk osłoniętych, mniej nara\
onych na przymrozki.
Ró\
a jest krzewem osiągającym od 1,5 do 3 m wysokości. Owoce jej są bogatym z
ródłem
witaminy C. W przemyśle perfumeryjnym wykorzystywane są olejki eteryczne. Płatki
kwiatowe nadają się na konfitury, a owoce słu\
Ä… do produkcji win, d\
emów i innych
przetworów.
Dereń jest krzewem lub drzewem pochodzącym z południowej Europy. Owoce derenia
jadalnego sÄ… bogate w witaminÄ™ C, wykorzystywane sÄ… w produkcji win i nalewek.
Berberys jest krzewem, którego owoce są bogate w witaminę C i stanowią cenny dodatek do
przetworów.
Bez czarny jest krzewem. Występuje w całej Europie, jego czarne owoce zebrane
w baldachogrona słu\
ą do barwienia innych produktów spo\
ywczych. Kwiaty i owoce sÄ…
wykorzystywane tak\
e w przemyśle farmaceutycznym i medycynie.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Z czego powstaje owoc rzekomy u truskawki?
2. Jakich stanowisk nale\
y unikać pod uprawę porzeczek?
3. Ile lat \
yją pędy malin?
4. Co jest częścią trwałą agrestu?
5. Jakie zastosowanie majÄ… owoce aronii?
6. Dlaczego w Polsce nie uprawia się na większą skalę aktinidii?
7. Na jakich stanowiskach rośnie \
urawina?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj rzadko uprawiane rośliny sadownicze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) określić kolor kory i jej gładkość,
3) rozpoznać uło\
enie pąków,
4) określić budowę kwiatu i kwiatostanu, je\
eli on występuje na okazie lub ilustracji,
5) określić wielkość, kształt, barwę i brzegi liści,
6) zapisać wyniki obserwacji,
7) porównać je z opisami, rysunkami i fotografiami roślin,
8) określić gatunek rośliny,
9) zaprezentować wyniki obserwacji.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- pędy krzewów rzadko uprawianych: bzu czarnego, rokitnika, \
urawiny, je\
yny, aktinidii,
- atlasy roślin sadowniczych,
- klucz do oznaczania roślin,
- zdjęcia roślin.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj krzewy owocowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) określić kolor kory i jej gładkość,
3) rozpoznać uło\
enie pąków,
4) określić budowę kwiatu, je\
eli on występuje,
5) rozpoznać uło\
enie kwiatów w kwiatostanie,
6) określić wielkość, kształt, barwę i brzegi liści,
7) sprawdzić aromat po roztarciu liści,
8) zapisać wyniki obserwacji,
9) porównać je z opisami, rysunkami i fotografiami roślin.
10) określić gatunek rośliny,
11) zaprezentować wyniki pracy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- pędy krzewów: porzeczki czarnej i czerwonej, malin, agrestu, borówki wysokiej,
skrócony pęd truskawki,
- liniał,
- atlasy roślin sadowniczych,
- zdjęcia roślin.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić stanowisko dla truskawki?
1
1

1
1

1
1

1
1

2) porównać maliny i je\
yny?
1
1

1
1

1
1

1
1

3) określić przeznaczenie owoców derenia?
1
1

1
1

1
1

1
1

4) wskazać skąd pochodzi większość owoców \
urawiny w Polsce?
1
1

1
1

1
1

1
1

5) określić, na jakich glebach mo\
na sadzić aronię?
1
1

1
1

1
1

1
1

6) określić, jakie zastosowanie mają owoce bzu czarnego ?
1
1

1
1

1
1

1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.6. Odmiany porzeczek, agrestu, malin i truskawek
4.6.1. Materiał nauczania
CharakterystykÄ™ wybranych odmian porzeczki, agrestu, malin i truskawek przedstawiajÄ…
tabele 14 23.
Tabela 14. Charakterystyka owoców niektórych odmian porzeczki czarnej [opracowanie własne]
Wielkość Przydatność do Przydatność do Uwagi
owoców produkcji soków przetwórstwa
Odmiany bardzo wczesne
Bona bardzo du\
a Mała bardzo du\
a zbiór tylko ręczny
Odmiany wczesne
Tisel du\
a - - bardzo wysoka zawartość
witaminy C
Ben średnia mała bardzo du\
a zbiór kombajnowy
Connan
Ojebyn średnia mała du\
a zbiór kombajnowy
Odmiany o średniej porze dojrzewania
Ceres średnia do średnia du\
a nierównomierne dojrzewanie
du\
ej
Titania du\
a średnia du\
a zbiór kombajnowy
Tiben średnia - - du\
a zawartość antocyjanów
Odmiany póz
ne
Ben średnia bardzo du\
a du\
a niechętnie kupowana przez
Tirran przemysł
Tabela 15. Charakterystyka niektórych odmian porzeczki czarnej [opracowanie własne]
Bona średnio silny szeroki amatorska średnio wra\
liwa wra\
liwa podatna na
rozło\
ysty wra\
liwa rewersjÄ™
Tisel średnio silny wzniesiony towarowa mało - - odporna na mróz
wra\
liwa
Ben średnio silny wzniesiony amatorska mało mało wra\
liwa elastyczne pędy
Connan zwarty wra\
liwa wra\
liwa
Ojebyn silny kulisto towarowa mało wra\
liwa wra\
liwa wytrzymała na
wzniesiony wra\
liwa mróz, elastyczne
do pędy łatwo się
rozło\
ystego ukorzeniajÄ…
Ceres silny, wzniesiony amatorska średnio średnio wra\
liwa tolerancyjna wobec
wra\
liwa wra\
liwa wielkopÄ…kowca
Titania bardzo silny wzniesiony towarowo - mało średnio Średnio wytrzymała na
amatorska wra\
liwa wra\
liwa wra\
liwa mróz
Tiben średnio silny rozło\
ysty towarowa mało wytrzymała na
çÅ‚ çÅ‚
wra\
liwa mróz
Ben umiarkowany zwarty towarowo - mało średnio wra\
liwa
Tirran amatorska wra\
liwa wra\
liwa
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Odmiana
Wzrost
Pokrój krzewu
Przydatno
ść
odmiany
Podatno
ść
na
ameryka
Å„
skiego
m
Ä…
czniaka
agrestu.
Podatno
ść
na
opadzin
Ä™
li
Å›
ci
porzeczek
Podatno
ść
na rdz
Ä™
wejmutkowo-
-porzeczkow
Ä…
Uwagi
Tabela 16. Charakterystyka owoców wybranych odmian porzeczki czerwonej i białej [opracowanie własne]
Odmiany Przydatność Wielkość Przeznaczenie Długość Uwagi
odmiany owoców gron
Porzeczka czerwona
Odmiany wczesne
Jonkheer van Tets towarowo du\
e przerobowe DÅ‚ugie
amatorska
Heros amatorska du\
e deserowe bardzo
długie
Detvan amatorska du\
e deserowe bardzo
długie
Odmiana o średniej porze dojrzewania
Rosetta towarowo du\
e/średnie deserowe długie
amatorska
Odmiany póz
ne
Holenderska towarowo du\
e/średnie przerobowe długie
Czerwona amatorska
Rondom towarowo du\
e przerobowe długie mo\
na zbierać
amatorska kombajnem
Odmiany bardzo póz
ne
Matcheranch s Rote amatorska du\
e bardzo mierny smak
Spätlese dÅ‚ugie
Tatran amatorska du\
e deserowe bardzo
długie
Porzeczka biała
Odmiana średniowczesna
BiaÅ‚a z Jüterborg amatorska Å›rednie deserowe dÅ‚ugie
Tabela 17. Charakterystyka wybranych odmian porzeczki czerwonej i białej [opracowanie własne]
Odmiany Wzrost Pokrój krzewu Podatność na Uwagi
opadzinę liści
Porzeczka czerwona
Odmiany wczesne
Jonkheer van Tets bardzo kulisty do wra\
liwa wra\
liwa na przymrozki
silny rozło\
ystego
Heros słaby rozło\
ysty luz
ny wra\
liwa wymaga ciepłego stanowiska
Detvan silny kulisty wymaga osłony od wiatru
çÅ‚
Odmiany o średniej porze dojrzewania
Rosetta średnio zwarty do mało wra\
liwa wytrzymała na mróz
silny kulistego podatna na amerykańskiego
mÄ…czniaka agrestu
Odmiany póz
ne
Holenderska bardzo kulisty nieco mało wra\
liwa wytrzymała na mróz
Czerwona silny spłaszczony
Rondom silny wzniesiony zwarty mało wra\
liwa owocuje tak\
e na pędach
jednorocznych
mo\
liwy zbiór kombajnem
Odmiany bardzo póz
ne
Matcheranch s Rote bardzo kulisty średnio wra\
liwa
Spätlese silny spÅ‚aszczony
Tatran silny wzniesiony wymaga osłony od wiatru
çÅ‚
Porzeczka biała
Odmiana średniowczesna
BiaÅ‚a z Jüterborg Å›rednio kulisty do maÅ‚o wra\
liwa wytrzymała na mróz
silny zwartego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Tabela 18. Charakterystyka owoców wybranych odmian agrestu [opracowanie własne]
Odmiany Przydatność Wielkość Barwa w fazie Barwa w fazie Przeznaczenie Uwagi
dojrzałości dojrzałości
zbiorczej pełnej
Odmiany wczesne
Hinnonmaki amatorska mała zielono \
ółta ciemno deserowe wymaga
Rot czerwona przerobowe \
yznej gleby
Odmiany średniowczesne
Biały Tryumf towarowo du\
a / jasno zielona zielono \
ółta deserowe mo\
liwy
amatorska średnia przerobowe zbiór
kombajnem
Invicta towarowo du\
a / jasno zielona zielono \
ółta przerobowe mo\
liwy
amatorska średnia zbiór
kombajnem
Odmiany średnio póz
ne
Czerwony towarowo średnia Zielona czerwona deserowe
Tryumf amatorska przerobowe
Rzeszowski towarowo średnia zielono \
ółta czerwono deserowe mo\
liwy
Plenny amatorska fioletowa przerobowe zbiór
kombajnem
Tabela 19. Charakterystyka wybranych odmian agrestu [opracowanie własne]
Odmiany Wzrost Pokrój krzewu Plenność Podatność na amerykańskiego
mÄ…czniaka agrestu
Odmiany wczesne
Hinnonmaki Rot średni silny kulisty zwarty umiarkowana mało wra\
liwa
Odmiany średnio wczesne
Biały Tryumf silny kulisty zwarty bardzo wysoka wra\
liwa
Invicta średnio silny luz
ny rozło\
ysty bardzo wysoka mało wra\
liwa
Odmiany średnio póz
ne
Czerwony Tryumf bardzo silny kulisty luz
ny umiarkowana średnio wra\
liwa
Rzeszowski Plenny średnio silny luz
ny wysoka bardzo wra\
liwa
Tabela 20. Charakterystyka wybranych odmian malin [opracowanie własne]
Podatność na choroby
Wytrzymałość na
Odmiana Wzrost Plenność grzybowe grzybowe
wirusowe mróz
owoców pędów
Odmiany średnio wczesne
mało bardzo mało
Canby silny wysoka wra\
liwa çÅ‚
wra\
liwa wra\
liwa
Malling
silny Å›rednia çÅ‚ wra\
liwa çÅ‚ Å›rednio wra\
liwa
Seedling
średnio mało bardzo mało
Norna silny wysoka çÅ‚
wra\
liwa wra\
liwa wra\
liwa
Odmiany o średniej porze dojrzewania
Malling średnio średnio mało wra\
liwa
słaby wysoka
Jewel wra\
liwa wra\
liwa wra\
liwa
średnio średnio wra\
liwa
Veten średni wysoka wra\
liwa
wra\
liwa wra\
liwa
Odmiany póz
ne
mało mało bardzo mało
Beskid silny bardzo wysoka wra\
liwa
wra\
liwa wra\
liwa wra\
liwa
Odmiany bardzo póz
ne
mało mało
çÅ‚ çÅ‚
Polana średni wysoka
wra\
liwa wra\
liwa
Odmiany o \
ółtych owocach
Poranna mało mało
çÅ‚ çÅ‚
silny średnia
Rosa wra\
liwa wra\
liwa
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Tabela 21. Charakterystyka owoców wybranych odmian malin [opracowanie własne]
Odmiana Smak Jędrność Wielkość Zastosowanie Uwagi
Odmiany średniowczesne
atrakcyjny średnia mała/ średnia przemysłowa mo\
liwy zbiór
Canby
maszynowy
Malling atrakcyjny dobra bardzo du\
a deserowa bardzo kolczaste pędy
Seedling
Nawojka atrakcyjny dobra du\
a deserowa
Norna atrakcyjny mała średnia przemysłowa mało kolczaste pędy
Odmiany o średniej porze dojrzewania
atrakcyjny dobra średnia deserowa / mo\
na zamra\
ać
Malling Jewel
przemysłowa
Veten atrakcyjny mała du\
e lub średnie przemysłowa mało kolczaste pędy
Odmiany póz
ne
Beskid atrakcyjny dobra du\
e średnie przemysłowa mo\
na zamra\
ać
mało kolczaste pędy
Odmiany bardzo póz
ne
Polana atrakcyjny mała du\
e lub średnie deserowa / odmiana powtarzająca
przemysłowa mało kolczaste pędy
Odmiany o \
ółtych owocach
Poranna Rosa atrakcyjny dobra du\
e do bardzo deserowa owocuje na pędach
du\
ych tegorocznych
Tabela 22. Charakterystyka owoców wybranych odmian truskawek [opracowanie własne]
Odmiana Smak Jędrność Wielkość Zastosowanie
Tradycyjne wczesne
Kama bardzo atrakcyjny przeciętna średnia przemysłowa / deserowa
Kent atrakcyjny dobra średnia /du\
a deserowa
Tradycyjne o średniej porze dojrzewania
Dukat atrakcyjny dobra du\
a /bardzo du\
a przemysłowa / deserowa
Elsanta atrakcyjny bardzo dobra Du\
a deserowa
Elkat bardzo atrakcyjny dobra du\
a / bardzo du\
a deserowa
Segal atrakcyjny dobra du\
a przemysłowa / deserowa
Tradycyjne średnio póz
ne
Senga Sengana atrakcyjny mała średnia / du\
a przemysłowa / deserowa
Tradycyjne póz
ne
Bogota atrakcyjny mała du\
a deserowa
Vicoda przeciętny dobra bardzo du\
a / du\
a deserowa
PowtarzajÄ…ce
Ostara atrakcyjny mała średnia deserowa
Selva przeciętny bardzo dobra du\
a / bardzo du\
a deserowa
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Tabela 23. Charakterystyka wybranych odmian truskawek [opracowanie własne]
Podatność Podatność na
Podatność na białą choroby
Wytrzymałość
Odmiana Wzrost Plenność na szarą i czerwoną grzybowe Uwagi
na mróz
pleśń plamistość systemu
liści korzeniowego
Tradycyjne wczesne
dość bardzo do uprawy
Kama
wra\
liwa wra\
liwa mało wra\
liwa mało wra\
liwa
silny wysoka przyśpieszonej
wytwarza
dość bardzo wyjątkowo
mało mało
Kent wra\
liwa du\
o
silny wysoka mało wra\
liwa
wra\
liwa wra\
liwa
rozłogów
Tradycyjne o średniej porze dojrzewania
wyjÄ…tkowo
bardzo średnio
wyjÄ…tkowo
Dukat silny mało wra\
liwa
mało
wysoka wra\
liwa
mało wra\
liwa
wra\
liwa
do uprawy
dość bardzo sterowanej
mało mało
Elsanta średnia wra\
liwa
silny wra\
liwa w gruncie
wra\
liwa wra\
liwa
i pod osłonami
bardzo średnio ró\
ne opinie
Elkat
wra\
liwa mało wra\
liwa mało wra\
liwa
wysoka wra\
liwa na jej temat
ró\
ne opinie
Segal wysoka mało wra\
liwa
wra\
liwa
na jej temat
Tradycyjne średnio póz
ne
podstawowa
Senga bardzo
bardzo bardzo
silny odm.
Mało wra\
liwa mało wra\
liwa
Sengana wysoka
wra\
liwa wra\
liwa
przemysłowa
Tradycyjne póz
ne
dość
Bogota wysoka
wra\
liwa wra\
liwa wra\
liwa
silny
dość mało podatna na
średnio średnio
Vicoda wysoka mało wra\
liwa
silny wra\
liwa mÄ…czniaka
wra\
liwa wra\
liwa
PowtarzajÄ…ce
na zbiór
dość mało opóz
niony
Ostara średnia wra\
liwa
wra\
liwa wra\
liwa
silny wra\
liwa w gruncie
i pod osłonami
najlepsza
dość
mało mało
Selva średnia wra\
liwa odmiana
mało wra\
liwa
silny
wra\
liwa wra\
liwa
powtarzajÄ…ca
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Fot. 15. Elsanta. Fot. 16. Senga Sengana. Fot. 17. Elkat. Fot. 18. Kent.
[http://www.ogrody- [http://www.ogrody- [http://www.ogrody- [http://www.ogrody-
krzekowo.ovh.org/]. krzekowo.ovh.org/]. krzekowo.ovh.org/]. krzekowo.ovh.org/]
Fot. 19. Jonkheer van Fot. 20. Holenderska Fot. 20. Rosetta.
Tets. [http://www. Czerwona. [http://www. [http://www.wogrodzie.
wogrodzie.cal.pl/]. wogrodzie.cal.pl/]. cal.pl/].
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Które odmiany porzeczki czarnej zalecane są do uprawy amatorskiej?
2. Jakie odmiany porzeczki czerwonej mają długie grona?
3. Które odmiany truskawek powtarzają owocowanie?
4. Jak dzielimy odmiany malin ze względu na porę dojrzewania?
5. Które odmiany agrestu mo\
na zbierać kombajnem?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz odmiany porzeczki czarnej do zało\
enia plantacji towarowej pod zbiór
mechaniczny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) określić wymagania zbioru mechanicznego w stosunku do odmian,
3) wskazać cechy odmian zalecanych do zbioru kombajnowego,
4) znalez
ć opisy odmian w literaturze pomologicznej,
5) podzielić odmiany na grupy wg cech określonych w punktach 2 i 3,
6) wybrać odmiany,
7) zaprezentować wyniki swojego ćwiczenia uzasadniając swój wybór.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- fotografie ró\
nych odmian krzewów porzeczki czarnej,
- prezentacje multimedialne dotyczÄ…ce porzeczki czarnej.
Ćwiczenie 2
Zaprojektuj dobór odmian truskawek na plantację o wydłu\
onym (poza tradycyjnym)
terminie zbioru owoców.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić tradycyjny termin zbioru truskawek,
2) przypomnieć charakterystykę poszczególnych odmian,
3) określić czy dysponuje się osłonami (tunele lub szklarnia),
4) ustalić po\
ądany termin zbioru owoców,
5) wybrać odmiany zapewniające mo\
liwość owocowania w określonym terminie,
6) ustalić termin sadzenia i rozstawę,
7) określić po\
ądaną jakość sadzonek,
8) zaprezentować wyniki swojego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- opisy odmian,
- ulotki Ośrodków Doradztwa Rolniczego.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić, które odmiany porzeczki czerwonej są wra\
liwe na silne
wiatry? 1
1

1
1

1
1

1
1

2) określić odmiany truskawki o największych owocach?
1
1

1
1

1
1

1
1

3) określić cechy dobrej odmiany maliny?
1
1

1
1

1
1

1
1

4) ustalić odmiany porzeczki mało wra\
liwe na amerykańskiego
mÄ…czniaka agrestu? 1
1

1
1

1
1

1
1

5) wymienić odmiany malin wra\
liwe na mróz?
1
1

1
1

1
1

1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
4.7. Międzynarodowa Konwencji Ochrony Nowych Odmian
Roślin (UPOV)
4.7.1. Materiał nauczania
Odmiany roślin uprawnych powinny być zapisane w krajowym rejestrze odmian.
Dla mo\
liwości rejestracji odmiany istotne są trzy cechy: odrębność, trwałość i wyrównanie.
Odrębność jest spełniona, gdy odmiana wyraz
nie ró\
ni siÄ™ od innych. OdmianÄ™ uwa\
a siÄ™
za wyrównaną, je\
eli jest wystarczająco wyrównana w stosownych jej cechach
z uwzględnieniem zmienności spodziewanej z uwagi na szczególne właściwości
jej rozmna\
ania. OdmianÄ™ uwa\
a się za trwałą, je\
eli jej stosowne właściwości pozostają
niezmienione po kolejnych rozmno\
eniach, a w przypadku szczególnego cyklu rozmno\
eń
na końcu ka\
dego cyklu. Materiał szkółkarski mo\
e być w obrocie w kategorii elita
lub kwalifikowany, je\
eli odmiana nie jest zarejestrowana.
Wyłączne prawo do odmian roślin jest formą ochrony własności intelektualnej,
umo\
liwiając hodowcom korzystanie z opłat licencyjnych wnoszonych za u\
ytkowanie
stworzonych przez nich odmian.
Wyró\
nia się następujące systemy regulacji prawnych:
- międzynarodowy  Związek ds. Ochrony Nowych Odmian Roślin (UPOV), do którego
Polska przystąpiła ostatecznie w 2003r.,
- regionalny  wspólnotowe prawo do odmian roślin (ang. Community Plant Variety Rights
 CPVR, wprowadzony w krajach UE w 1995 r.),
- krajowy system UPOV  aktualnie obowiÄ…zujÄ…cy w 56 krajach.
Kraje członkowskie powy\
szych organizacji lub będące stronami konwencji i porozumień,
sÄ… zobligowane do wdra\
ania prawa międzynarodowego w ustawodawstwie krajowym.
System ochrony własności intelektualnej w przypadku roślin i nasiennictwa obejmuje ochronę
prawną nowych odmian roślin oraz odkryć biotechnologicznych. Konwencja UPOV z 1991 r.,
wprowadziła definicję trzech kategorii odmian i określiła prawne relacje pomiędzy nimi.
Odmiany pochodne to odmiany powstałe najczęściej w wyniku mutacji w odmianach
macierzystych, krzy\
owań wstecznych i na drodze in\
ynierii genetycznej. Odmiany takie
ró\
nią się od odmiany wyjściowej (macierzystej) bardzo nieznacznie, zazwyczaj
pojedynczymi cechami, zachowując właściwości odmiany macierzystej wynikające z jej
genotypu bÄ…dz
kombinacji genotypów. Przykładem takich odmian są mutanty, które mogą być
u\
ywane do krzy\
owań (zgodnie z prawem hodowcy)  podobnie, jak odmiany
konwencjonalne  bez potrzeby zgody ze strony właścicieli tych odmian. Jednak nowe
odmiany pochodne nie mogą być komercyjnie (zarobkowo) wykorzystywane
bez porozumienia i podzielenia się korzyściami materialnymi z właścicielem wyjściowej
odmiany, jeśli jest chroniona.
Odmiany nie ró\
niÄ…ce siÄ™ wyraz
nie od odmiany chronionej. Wyłączne prawo do odmian
jest dość często naruszane przez nieuczciwych u\
ytkowników odmian, którzy argumentując,
\
e u\
ywany przez nich materiał siewny (nasiona, zrazy, sadzonki, itp.) pochodzi z odmiany
 nie ró\
niÄ…cej siÄ™ wyraz
nie (nie będącej odrębną z punktu widzenia badań OWT, ale
posiadającej pewne cechy odmienne, np. nieco inny odcień kwiatów) od odmiany chronionej
innego hodowcy. Dla uniknięcia tego typu argumentacji ze strony nieuczciwych
przedsiębiorców, wprowadzono zapisy w polskiej ustawie o ochronie prawnej odmian
mówiące, \
e odmiany chronione muszą cechować się odrębnością (potwierdzoną
 urzędowymi raportami badań OWT). Sugerowane nieznaczne ró\
nice we właściwościach
pomiędzy spornymi odmianami nie spełniają kryterium  urzędowej odrębności i stąd nie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
mogą stanowić podstawy do pogwałcenia prawa własności i bezkarnego komercyjnego
wykorzystywania odmian  nie ró\
niÄ…cych siÄ™ wyraz
nie od chronionych odmian innych
hodowców.
Odmiany chronione wykorzystywane do powtarzalnego wytwarzania odmian
mieszańcowych. Niektóre odmiany są stosowane jako formy rodzicielskie, w celu
komercyjnego wytwarzania materiału siewnego. Najczęściej dotyczy to odmian
mieszańcowych (F1). W takich przypadkach prawo do chronionej formy rodzicielskiej
(wyjściowej) lub komponenta nie ró\
niÄ…cego siÄ™ wyraz
nie od chronionej formy rodzicielskiej
rozciąga się na wytworzoną z jej udziałem odmianę mieszańcową. Hodowca nowo
wytworzonej odmiany mieszańcowej musi posiadać autoryzację ze strony właściciela formy
rodzicielskiej i zawrzeć z nim porozumienie odnośnie podziału korzyści podczas
komercyjnego wykorzystywania nowych odmian (podobnie, jak w przypadku odmian
pochodnych).
Odmawiane jest prawo do rejestracji odmiany w przypadku, gdy jest ona powszechnie znana,
czyli:
- zarejestrowana w krajowych rejestrach lub chroniona na poziomie wspólnotowym lub
przynajmniej w jednym kraju Europejskiego Obszaru Gospodarczego,
- chroniona w innym kraju członkowskim UPOV (niebędącym krajem członkowskim UE
lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego),
- zgłoszona do przyznania wyłącznego prawa lub zgłoszona do krajowych rejestrów
odmian na obszarze UE. Odmiany, których materiał siewny lub materiał ze zbioru
znajduje siÄ™ w unijnym obrocie,
- stwierdza się jej obecność w publicznie dostępnych kolekcjach roślin.
Po stwierdzeniu odrębności, wyrównania i trwałości oraz zaakceptowaniu zaproponowanej
przez hodowcę nazwy odmiany, CPVO przyznaje hodowcy wspólnotowe prawo do danej
odmiany. Posiadacz takiego prawa otrzymuje stosowne świadectwo i kopię urzędowego opisu
chronionej odmiany.
Wspólnotowe prawo jest przyznawane na 25 lat (odmiany większości gatunków roślin) albo
na 30 lat (winorośl, ziemniak i drzewa owocowe).
Prawo do odmiany pozwala na:
- prowadzenie hodowli zachowawczej chronionej odmiany,
- wytwarzanie lub rozmna\
anie oraz przygotowanie (kondycjonowanie) do rozmna\
ania,
- oferowanie do sprzeda\
y, sprzeda\
i wszelkie inne formy zbywania (marketingu)
materiału siewnego,
- eksport z obszaru UE,
- import do obszaru UE,
- przechowywanie dla któregokolwiek z wy\
ej wymienionych celów,
- przygotowanie materiału siewnego do obrotu.
Prawo do odmiany odnosi siÄ™ tak\
e do materiału ze zbioru chronionej odmiany i produktów
wytworzonych bezpośrednio z tej odmiany w przypadkach, gdy hodowca nie miał mo\
liwości
wyegzekwowania przywilejów z wyłącznego prawa w odniesieniu do materiału siewnego tej
odmiany. Wyłączne prawo odnosi się równie\
do materiału siewnego roślin ozdobnych
i sadowniczych, je\
eli jest on ponownie u\
ywany w celach zarobkowych, jako: materiał
rozmno\
eniowy do produkcji roślin ozdobnych, kwiat cięty albo materiał siewny drzew,
krzewów czy bylin.
W pracach hodowlanych hodowcy mogą swobodnie wykorzystywać w programach
krzy\
owań zarówno chronione odmiany konwencjonalne, jak i:
- pochodne,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
- nie ró\
niÄ…ce siÄ™ wyraz
nie od odmian chronionych,
- u\
ywane jako formy wyjściowe do tworzenia mieszańców.
W przypadku otrzymania nowych odmian z zastosowaniem którejkolwiek z trzech
wymienionych kategorii chronionych odmian, wymagana jest autoryzacja (zgoda) ze strony
ich właścicieli w przypadku ich komercyjnego wykorzystania.
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co oznacza skrót UPOV?
2. Jakie są poziomy regulacji prawnych dotyczące ochrony własności odmian roślin?
3. Kto mo\
e czerpać korzyści ze sprzeda\
y licencjonowanych odmian?
4. Co to jest odmiana nie ró\
niÄ…ca siÄ™ wyraz
nie?
5. Jakie cechy musi spełniać zarejestrowana odmiana?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Analiza celów działalności UPOV.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) zapoznać się z treścią Międzynarodowej Konwencji Ochrony Nowych Odmian Roślin
z 19 marca 1991 r.,
3) wskazać, jakie skutki mo\
e nieść to prawo dla właścicieli licencjonowanych odmian,
4) określić kto i w jakim celu mo\
e u\
ywać licencjonowanych odmian, pochodnych
i chronionych,
5) określić cele działalności UPOV i zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- stanowisko komputerowe z dostępem do sieci internetowej,
- tekst Międzynarodowej Konwencji Ochrony Nowych Odmian Roślin z 2 grudnia 1971
roku zrewidowana w Genewie 19 marca 1991, lub artykuły z prasy fachowej,
- artykuły z prasy specjalistycznej dotyczące UPOV.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcia odmiana chroniona i odmiana pochodna?
1
1

1
1

1
1

1
1

2) odpowiedzieć na pytanie, czy sadownik mo\
e samodzielnie
rozmna\
ać na własny u\
ytek zakupionÄ… licencjonowanÄ… odmianÄ™
truskawki? 1
1

1
1

1
1

1
1

3) określić zadania UPOV?
1
1

1
1

1
1

1
1

4) wyró\
nić, jakie prawa ma posiadacz wspólnotowego prawa do
odmiany? 1
1

1
1

1
1

1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Przeczytaj zestaw zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o ró\
nym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.
5. Za ka\
dÄ… poprawnÄ… odpowiedz
mo\
esz uzyskać 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Dla ka\
dego zadania podane
sÄ… cztery mo\
liwe odpowiedzi: a, b, c, d. tylko jedna odpowiedz
jest poprawna; i zaznacz
jÄ… znakiem X.
7. Staraj siÄ™ wyraz
nie zaznaczyć odpowiedzi. Je\
eli się pomylisz i błędnie zaznaczysz
odpowiedz
, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedz
, którą uwa\
asz
za poprawnÄ….
8. Pracuj samodzielnie.
9. Po rozwiÄ…zaniu testu sprawdz
czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na karcie
odpowiedzi.
10. Na rozwiązanie zadań testu masz 35 min.
Powodzenia
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Wysokość pnia określa
a) siłę wzrostu drzewa.
b) formÄ™ drzewa.
c) rozmiar korony.
d) wielkość owoców.
2. Najwięcej witaminy C zawiera owoc
a) cytryny.
b) śliwki.
c) porzeczki czarnej.
d) maliny.
3. Międzynarodowa Konwencja Ochrony Nowych Odmian ma za zadanie
a) bronić interesów kupujących drzewka.
b) chronić szkółkarzy przed zbytnim obni\
eniem cen.
c) umo\
liwić hodowcom czerpanie korzyści ze swojej pracy.
d) ustalać metody ochrony drzew przed chorobami i szkodnikami.
4. Drzewa pestkowe tworzÄ…
a) owoce właściwe.
b) owoce rzekome.
c) owoce szupinkowe.
d) jagody.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
5. Krzewy, to rośliny wieloletnie o wysokości powy\
ej
a) 0,3 m.
b) 0,5 m.
c) 1 m.
d) 2 m.
6. Z pąka mieszanego u jabłoni tworzy się kwiatów
a) 1 3.
b) 3 5.
c) 5 7.
d) 7 10.
7. Kwiat jabłoni posiada
a) pięć nie zrośniętych ze sobą słupków
b) zrośnięte całe słupki.
c) zrośnięte znamiona słupków.
d) zrośnięte słupki poza znamionami.
8. Dla lepszego zapylenia kwiatów, nale\
y do sadu przywiez
ć
a) 1 2 uli na hektar sadu.
b) 2 3 uli na hektar sadu.
c) 3-6 uli na hektar sadu, a przy gęstym nasadzeniu do 9.
d) 6-9 uli na hektar sadu, a przy gęstym nasadzeniu do 15.
9. Długopędy mają długość powy\
ej
a) 1 m.
b) 0,7 m.
c) 0,5 m.
d) 0,2 m.
10. Najczęściej sadzoną odmianą wiśni w Polsce jest
a) Kelleris 16.
b) Nefris.
c) North Star.
d) A
utówka.
11. Cienkie długopędy pokryte wyłącznie pąkami liściowymi lub kwiatowymi występują u
a) śliw.
b) wiśni.
c) brzoskwiń.
d) moreli.
12. Pęd bukietowy występuje u
a) orzechów.
b) krzewów owocowych.
c) ziarnkowych.
d) pestkowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
13. Sad jabłoniowy na podkładkach karłowych mo\
na sadzić, gdy poziom wody gruntowej
jest poni\
ej
a) 2 m.
b) 1,5 m.
c) 1 m.
d) 0,5 m.
14. Odmiany czereśni są
a) wiatropylne.
b) samopylne.
c) samopylne i obcopylne.
d) obcopylne, a między niektórymi z nich zachodzi intersterylność.
15. Jednoroczne krótkopędy u jabłoni, to
a) strzałka i buławka.
b) pęd bukietowy i osadnik.
c) osadnik i prÄ…tek.
d) strzałka i prątek.
16. Termin zbioru grusz odmiany Faworytka przypada najczęściej
a) na poczÄ…tku lipca.
b) w drugiej połowie lipca.
c) w drugiej połowie sierpnia.
d) na poczÄ…tku paz
dziernika.
17. Odmiana wra\
liwa na amerykańskiego mączniaka agrestu, to
a) Rzeszowski Plenny.
b) Czerwony Tryumf.
c) Invicta.
d) Hinnonmaki Rot.
18. Odmiana najczęściej wykorzystywana do uprawy sterowanej truskawek, to
a) Elsanta.
b) Bogota.
c) Selva.
d) Kama.
19. Aronia jest krzewem, który
a) wytrzymuje du\
e spadki temperatury i toleruje glebÄ™ nawet V klasy.
b) wytrzymuje du\
e spadki temperatury, ale wymaga \
yznej gleby co najmniej III klasy.
c) jest wra\
liwa na mróz i toleruje glebę nawet V klasy.
d) jest wra\
liwa na mróz , ale wymaga \
yznej gleby co najmniej III klasy.
20. W ostatnich latach w Polsce najwięcej sadzi się
a) jabłoni i wiśni.
b) jabłoni i grusz.
c) wiśni i czereśni.
d) grusz i śliw.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Uprawa roślin sadowniczych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1
a b c d
2
a b c d
3
a b c d
4
a b c d
5
a b c d
6
a b c d
7
a b c d
8
a b c d
9
a b c d
10
a b c d
11
a b c d
12
a b c d
13
a b c d
14
a b c d
15
a b c d
16
a b c d
17
a b c d
18
a b c d
19
a b c d
20
a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
6. LITERATURA
1. Gacek E: Lista odmian roślin sadowniczych wpisanych do krajowego rejestru w Polsce
2006. COBORU, SÅ‚upia Wielka 2006
2. Gładych J.: Sadownictwo i szkółkarstwo  ćwiczenia. Hortpress, Warszawa 1999
3. Główny Urząd Statystyczny: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2006.
Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2006
4. Kądzioła J., Kocimowski K., Wołonciej E: Świat w liczbach. Wydanie XII
zaktualizowane. WSiP, Warszawa 2004
5. Klimek G.: Sadownictwo. WSiP, Warszawa 2000
6. Mika A.: Sadownictwo. Hortpress, Warszawa 2002
7. Pierczak J.: Lista opisowa odmian 2004. Rośliny sadownicze. Drzewa ziarnkowe. Jabłoń.
Grusza. COBORU, SÅ‚upia Wielka 2005
Czasopisma specjalistyczne:
- Hasło Ogrodnicze,
- Owoce Warzywa Kwiaty,
- Sad,
- Sad Nowoczesny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48