ALEKSANDER WAT
Pisarz, tłumacz z języka rosyjskiego, francuskiego i niemieckiego. Naprawdę nazywał się
Chwat. Urodził się 1 maja 1900 roku w Warszawie, zmarł 29 lipca 1967 we Francji.
Jego ojcem był Mendel Michał Chwat, a matką Rozalia z domu Kronsilber. Siostra Wata,
Seweryna Broniszówna, była znaną w Dwudziestoleciu aktorką. W 1918 roku Wat zdał
maturę w Gimnazjum Rocha Kowalskiego w Warszawie i rozpoczął studia filozoficzne na
Uniwersytecie Warszawskim, które kontynuował do 1926 roku.
W 1918 roku Wat założył w Warszawie z Anatolem Sternem grupę futurystyczną,
organizując ekscentryczne wieczory literackie i biorąc udział w awangardowych
wydawnictwach. Młody poeta używał jeszcze wówczas często nazwiska Chwat. Wraz ze
Sternem redagował jednodniówki futurystyczne, między innymi "Tak" w 1919 roku, To są
niebieskie pięty, które trzeba pomalować w 1920 roku, Gga. Pierwszy polski almanach poezji
futurystycznej w 1920 roku. Jesienią 1919 roku wydał - z datą 1920 - Ja z jednej strony i Ja z
drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka. Był to zaskakujący i prowokujący czytelników
poemat prozą, który Wat - jak potem wyjaśniał - pisał "w czterech czy pięciu transach, w
styczniu 1919, przy 39-40 gorączki". W okresie futurystycznym Wat napisał jeszcze
kilkanaście utworów poetyckich, ogłoszonych w czasopismach. We wczesnych latach
dwudziestych Wat związany był z "Nową Sztuką", "Zwrotnicą", "Almanachem Nowej
Sztuki" pod redakcją Stefana Kordiana Gackiego, ostatnim pismem poetów "Nowej Sztuki",
ukazującym się do 1925 roku. W 1924 roku poeta wstąpił do ZZLP. W tym samym roku Wat
założył wraz z malarzem Henrykiem Berlewim i poetą Stanisławem Bruczem biuro
ogłoszeniowo-reklamowe "Reklamo-Mechano", w którym probowano stosować poetykę i
stylistykę awangardową w tekstach użytkowych.
W połowie lat dwudziestych futuryzm jako zjawisko artystyczne stracił moc i Wat skierował
swe zainteresowania ku innym kwestiom. Przede wszystkim zajął się tłumaczeniami z
literatury rosyjskiej - przełożył między innymi Braci Karamazow Fiodora Dostojewskiego -
francuskiej i niemieckiej. W 1927 roku Wat ożenił się z Pauliną Lewówną. W tym samym
czasie rozpoczął współpracę z Towarzystwem Wydawniczym "Rój". W 1927 roku Wat wydał
także powieść Bezrobotny Lucyfer.
W tym czasie Wat zainteresował się problematyką społeczną i polityką. Brał udział w
spotkaniach i zebraniach grup zafascynowanych marksizmem. W 1929 roku współinicjował
założenie "Miesięcznika Literackiego", pisma związanego z KPP. Dwa lata póz
niej pismo
zostało rozwiązane, a redakcję, w tym Wata, aresztowano.
W 1930 roku Wat stał się członkiem Polskiego PEN Clubu. Od 1932 aż do 1939 roku poeta
pracował jako kierownik literacki wydawnictwa Gebethner i Wolff. Po wybuchu II wojny
wyjechał do Lwowa. Tam pracował w redakcji "Czerwonego Sztandaru". W styczniu 1940
roku został wraz z grupą polskich pisarzy aresztowany przez Rosjan. Był więziony we
Lwowie, Kijowie i Moskwie. Potem wywieziono go w głąb ZSRR. W listopadzie 1941 roku
zwolniono Wata na mocy amnestii, wtedy odnalazł żonę i syna. Dotarł do Ałma Aty i został
otoczony opieką polskiej ambasady. Po wyjściu Armii gen. Andersa pozostał w ZSRR i pełnił
funkcję przedstawiciela rządu londyńskiego w Kazachstanie. W marcu 1943 aresztowano go
za odmowę przyjęcia radzieckiego paszportu. Z więzienia został zwolniony po około trzech
miesiącach, w Rosji sowieckiej przebywał jednak aż do 1946 roku.
Po powrocie do Polski, do 1948 roku, Wat sprawował funkcję redaktora naczelnego
Państwowego Instytutu Wydawniczego. W latach 1947-49 współredagował tygodnik
"Odrodzenie". Zasiadał również - w latach 1947-63 - w Zarządzie Polskiego PEN Clubu.
Drukował w "Kuz
nicy" i "Twórczości".
Wat włączył się intensywnie w polskie powojenne życie literackie, ale stopniowe
ograniczanie swobody twórczej i socrealistyczne dyrektywy ogłoszone na szczecińskim
Zjez
dzie Pisarzy sprawiły, że poeta ponownie zamilkł.
W styczniu 1953 roku Aleksander Wat zapadł na ciężką chorobę - tak zwany zespół
opuszkowy Wallenberga - która wywoływała między innymi ostre bóle głowy i powodowała
niezdolność do pracy. Pisarz podjął leczenie za granicą - w 1954 roku wyjechał do Szwecji, a
od 1955 do 1957 roku przebywał na południu Francji. Mimo choroby Wat starał się pisać. W
1957 roku, po kilkudziesięciu latach milczenia Wata-poety, ukazał się tom zatytułowany
Wiersze. Był to w zasadzie powtórny debiut poetycki Wata. Krytycy i czytelnicy przyjęli
Wiersze z ogromnym zainteresowaniem i uznaniem, które przyniosło autorowi nagrodę
"Nowej Kultury".
Wat jeszcze w okresie futurystycznym zafascynowany był tajemnicą i głębią "ja" osobowego.
W Mopsożelaznym piecyku rozwija się zaskakujący i wieloznaczny dialog pomiędzy różnymi
postaciami - warstwami składającymi się na formę osoby. Przedstawiony w utworze
szaleńczy świat, skupiony na granicy wyobraz
ni i nadwyobraz
ni "ja", na granicy normy
psychicznej i schizofrenii jest niewątpliwie znakiem - futurystycznym - sprzeciwu wobec
porządku kultury. Trzeba było strasznych doświadczeń i wielu lat namysłu, aby znak negacji
zamienić na fascynację. Przecież póz
na twórczość Wata także zamyka się w kręgu tych
samych problemów, ale teraz widzianych zupełnie inaczej. W Wierszach, a potem w
wydanych w 1962 roku Wierszach śródziemnomorskich czytelnik pozna nowe, dramatyczne
spojrzenie poety na osobę i kulturę. Twórczość Wata staje się z czasem relacją z wielkiej
podróży po czasach i obszarach tradycji, języka, systemów filozoficznych i politycznych. Ale
Wat podąża do celu, którego nigdy nie osiągnie. Ten wielki erudyta pochłaniający tysiące
książek ciągle nie może rozpocząć swego wielkiego dzieła, syntezy, w której mógłby
zamknąć kulturowe, imaginacyjne i psychiczne doświadczenia człowieka stulecia
totalitaryzmów i artystycznych rewolucji. Pisarz cierpiał na niezaspokojenie intelektualne, ale
cierpiał także fizycznie. Wciąż był dręczony chorobą i strasznymi bólami głowy. Pisarz
szukał ukojenia i pomocy we Francji. Lata 1961-63 to okres pobytu Watów w Paryżu i - zimą
- na południu w Prowansji w Cabris. Tutaj powstawały cykle poetyckie włączone potem do
Wierszy śródziemnomorskich.
Wat, kiedyś komunizujący poeta, potem więzień stalinowski teraz coraz więcej czasu
poświęcał na szkicowanie książki, w której chciał wyłożyć istotę stalinizmu. To dzieło nie
zostało nigdy ukończone.
W 1963 roku Wat ostatecznie wybrał status emigranta i pozostał na Zachodzie. Drukował w
paryskiej "Kulturze", bywał zapraszany do Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. W
grudniu tego roku Watowie opuścili Francję i udali się do Berkeley w Kalifornii. Wat został
stypendystą w Center for Slavic and East European Studies. Wat poczuł się lepiej, ale była to
tylko chwilowa poprawa. W 1964 pisarz poważnie myślał już o samobójstwie. Choroba
czyniła postępy i Wat mógł pisać tylko z trudem. Nie czuł się dobrze w roli pisarza. Dlatego -
częściowo z powodów terapeutycznych - zaczął nagrywać swoje wspomnienia i rozmowy z
Czesławem Miłoszem na magnetofon. Tak powstała słynna opowieść biograficzna Mój wiek,
wydana ostatecznie w 1977 roku.
W lipcu 1965 Wat wrócił do Francji. Tutaj nadal pracował i uzupełniał wspomnienia, pisząc
między innymi Kartki na wietrze.
W 1966 i 1967 roku Watowie wyjeżdżali na Majorkę. Tutaj poeta czuł się na tyle lepiej, że
mógł przygotowywać ostatni - jak się okazało - tom wierszy zatytułowany Ciemne świecidło.
W końcu to, o czym pisarz tyle razy myślał i mówił stało się: 29 lipca 1967 roku Aleksander
Wat popełnił samobójstwo.
Wiersze Wata są trudne. Poeta sięgał do skomplikowanej symboliki różnych tradycji i
okresów, pisał językiem pełnym odniesień i aluzji, budował złożone metafory, zmieniał style i
poetyki. Jego utwory są przy tym niezwykle skondensowane znaczeniowo, ale semantyka
wierszy Wata zależy także od wewnętrznych napięć i dysonansów, którymi poeta operuje
nieustannie, szukając formy dla swojego doświadczenia lirycznego.
Powojenne liryki Wata zaliczyć można do poezji wyobraz
ni. Materia tematyczna jego poezji
była ciemna i zawikłana. Drobiny wspomnień rozrastające się w obrazy halucynacyjne,
wielokrotnie ponawiane zapisy snów, strzępy codziennych wrażeń gorączkowo
zintensyfikowanych. Z materii tej, często układającej się w toku wiersza w rytm płynnego
przepływu, wyłaniały się figury mitologii greckiej, symbole chrześcijańskie i judaistyczne.
XX-wieczny świat w jego utworach jest radykalnie odległy od tradycyjnego ładu kultury 
wspomniane symbole mają już treść zatartą. Kondycja kultury we współczesnej cywilizacji
była zła  podporządkowana ona była państwu, ideologii, ekonomii. W nowym porządku
świata nie było miejsca dla poezji. Motyw  śmierci poezji pojawia się między innymi w
wierszu Ciemne świecidło.
Biografia i dzieło Wata stanowią przykład tragicznego losu artysty XX wieku, który uwikłany
w lewicowość awangardy staje się w końcu ofiarą wznoszonego przez siebie systemu.
Twórczość (wybrane pozycje, bez przekładów):
" Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mospożelaznego piecyka 1920,
" Bezrobotny Lucyfer. Opowieści 1927,
" Ucieczka Lotha (powieść) fragmenty 1949,
" Wiersze 1957,
" Wiersze śródziemnomorskie 1962,
" Mój wiek. Pamiętnik mówiony 1977,
" Ciemne świecidło (wiersze) 1968,
" Pisma wybrane:
o t. 1 Świat na haku i pod kluczem. Eseje 1985,
o t. 2 Dziennik bez samogłosek 1986,
o t. 3 Ucieczka Lotha. Proza 1988,
" Wiersze wybrane 1987.
y
ródła:
Stanisław Burkot, Literatura polska po 1939 roku, Warszawa 2007.
culture.pl
Zbigniew Jarosiński Literatura lat 1945-1975, Warszawa 1996.