DWUDZIESTOLECIE:
Literatura na wolności
Rozmowa z Jerzym Jarzębskim
Zdumiewające, ile w ostatnich dwudziestu latach napisano powieści
tradycyjnych, językiem sprzed wieku. Nowości szukać trzeba gdzie indziej.
Chyba nie mamy innego wyjścia
Z prof. JERZYM JARZ
BSKIM rozmawia TOMASZ FIAA
KOWSKI
TOMASZ FIAA
KOWSKI: Zabawmy się w porównanie literatury mijającego właśnie
dwudziestolecia z dwudziestoleciem międzywojennym. Nie zaczynajmy tylko, proszę, od
stwierdzenia, że nie ma sensu porównywać epok zupełnie różnych&
JERZY JARZ
BSKI: Skoro wszyscy to robią, sensowność prędzej czy póz
niej siÄ™ pojawi&
Czy jednak takie porównania czemuś służą?
Porównanie dwóch okresów niepodległości pokazuje, co właściwie nowa sytuacja kultury
może wytworzyć w sensie literackim. Rzecz jest ciekawsza na obszarze prozy i nią
powinniśmy się tutaj zajmować.
Proza to opowiadanie historii: po 1989 roku prozaicy mogą nareszcie opowiedzieć historię
przeszłości i w miarę adekwatnie  tak by się przynajmniej wydawało  historię
teraz
niejszości. Historię przewrotu i przemiany świadomościowej. Z tego jednak, że mogą,
wcale nie wynika, że to robią. Różnice między dwudziestoleciem międzywojennym
a obecnym wynikają przede wszystkim, jak mi się zdaje, z tego, że wtedy nastąpiła bardzo
istotna przemiana form literackich. Nową literaturę robiła wtedy awangarda  w tej chwili jest
inaczej, pojęcie awangardy czy awangardyzmu straciło na znaczeniu. Zdumiewające, jak
wiele w ostatnich latach pisze się powieści tradycyjnych, językiem sprzed wieku. Powraca na
przykład mowa pozornie zależna, angażowanie się narratora w emocjonalność postaci,
charakterystyczne kiedyś choćby dla Kadena-Bandrowskiego. Nowości szukać trzeba gdzie
indziej.
Padło nazwisko Kadena; on właśnie jest przykładem, że w dwudziestoleciu
międzywojennym chciano natychmiast opisać zmieniającą się rzeczywistość. Próbowali
tego także pisarze starsi, przede wszystkim Żeromski w  Przedwiośniu . A dzisiaj?
Powieści, która opowiedziałaby przełom, nie było.
Ten nasz przełom chyba za łatwo opowiedzieć za pomocą kategorii politycznych czy
ekonomicznych. Nim wykształcił się jakiś nurt, już popadł w schematyzm. Powieści
o raczkującym kapitalizmie, brutalnym i nieuznającym reguł moralnych, pisano wiele
dziesiątków lat temu. Dziś temat powrócił, ale ponieważ wzorce zostały już kiedyś stworzone,
wystarczy tylko je powielać. Dramatem jest brak oryginalności: najpierw mamy tezę, potem
wypełnianie gotowego schematu fabularnego. Dotyczy to nawet tych powieści, które zajmują
się problematyką nowoczesną czy postnowoczesną, na przykład gejowskich czy
feministycznych.
A czy z
ródła kłopotów naszego dwudziestolecia nie tkwią w dziesięcioleciu, które je
poprzedziło, w epoce stanu wojennego i politycznych wyzwań, które wtedy stanęły przed
kulturÄ…?
Już kilka lat po stanie wojennym wiedzieliśmy, że literatura tamtego czasu, choć szlachetna,
nie jest, mówiąc oględnie, najwspanialsza. Znalez
ć można pojedyncze ciekawe książki, ale
jako całość ta literatura gra na stereotypach. Bywa, że stereotypy zaczynają grać szczególnie
mocno. Tak było na przykład na początku II wojny światowej w poezji: wszyscy zaczęli pisać
poematy epickie w stylu postromantycznym, nawet Lechoń, który przecież cierpiał na niemoc
twórczą. Mógł ją przełamać, ponieważ miał pod ręką gotowy schemat. W latach
osiemdziesiątych było podobnie: istniały gotowe schematy i pisarze po nie sięgnęli.
A przełom roku 1989? Niektórzy próbowali o nim opowiedzieć, ale to są raczej książki
drugiego lub trzeciego rzutu i nie wzbudziły większego zainteresowania.
Nazwiska?
Najgorsze jest to, że ja nazwisk autorów miałkich powieści o teraz
niejszości często nie
pamiętam. Warto raczej zająć się tym, co powstaje zamiast. Próbą odnalezienia pewnych
swoistości była literatura  prywatnych ojczyzn  przepraszam, że sięgam znów po ten
okropny termin, ale chodzi o ważny nurt. Książki Stefana Chwina, Olgi Tokarczuk czy
Andrzeja Stasiuka próbowały z prywatnych losów wykuć prawdę o rzeczywistości, życiu,
egzystencji. Mają zakotwiczenie w jakiejś okolicy czy mieście, które odgrywa rolę bazy
materiałowej, natomiast historia opowiedziana na tej kanwie jest historią prywatną
i jednocześnie próbuje przerzucić most w kierunku ogólnej refleksji o życiu. To, co wiąże się
z przeżyciem społecznym, jest tam na drugim planie, mimo że oczywiście obecne. Wez
my
 Hanemanna , dobry przykład literatury połowy lat dziewięćdziesiątych. Wydawałoby się, że
to rzecz o Polakach i Niemcach, ale tak naprawdÄ™ jest to historia o tym, dlaczego nie
popełniać samobójstwa, dlaczego w sytuacji granicznej raczej żyć niż nie żyć. To jest jej
punkt dojścia; po drodze są oczywiście przeżycia społeczności, ale nie stanowią stacji
końcowej.
Podobnie z książkami Olgi Tokarczuk, które mają zakotwiczenie osobiste równie wyraz
ne jak
proza Chwina. Nie mówię oczywiście o  Podróży Ludzi Księgi , ale już  Prawiek ,  Dom
dzienny, dom nocny ,  Ostatnie historie i oczywiście  Bieguni to powieści mocno
osadzone w doświadczeniu osobistym autorki  a od niego prowadzi droga do refleksji natury
filozoficznej. Pytania, które tam się zadaje, nie są kierowane do społeczności Polaków tu
i teraz. Nie o tym są te książki i pewnie również dlatego cieszą się powodzeniem za granicą.
Z kolei Stasiuk odnalazł inny pomysł na tożsamość, znowu prywatny. Zawsze jest tam
narrator, podobny do Stasiuka lub po prostu będący Stasiukiem, natomiast to, o co on pyta, to
nie jest los narodu. Stasiuka naród specjalnie nie interesuje, interesuje go człowiek
w kontekście ponadnarodowym, geograficznym, historycznym. Także społecznym  ale
w mikroskali wsi, miasteczka czy Warszawy. Na pewno nie jest to Żeromski, nie ma nic
wspólnego z tamtym sposobem myślenia.
W  Opowieściach galicyjskich Stasiuka pojawia się mocny akcent społeczny: problem
wykluczenia w epoce przemian.
Tak, i portrety wykluczonych nakreślone zostały bardzo sprawnie, prawie jak
w dziewiętnastowiecznych  szkicach fizjologicznych . Ciekawe jednak, że autor-narrator
zawsze jest gdzie indziej, dystansuje się od portretowanych postaci poprzez język. Opowiada
o nich demonstracyjnie ozdobnym literackim językiem, który go stawia w zupełnie innej
sytuacji.
W podróżniczych narracjach Stasiuka też pojawia się mocny kontrast pomiędzy
wyrafinowaną narracją a światem, który jest przedmiotem opisu  to właściwie  świat
bez właściwości .
Jakieś właściwości on ma  to świat ludzi, którzy nie załapali się na pociąg z nowoczesnością,
jakby przeczekujących istnienie. Najbardziej dramatyczna jest sytuacja mężczyzn,
przyzwyczajonych do roli macho, którzy nie mają teraz miejsca, gdzie mogliby się
realizować. Kobiety funkcjonują w miarę normalnie i sensownie, natomiast mężczyz
ni sÄ…
bezsensowni kompletnie.
Książka Chwina, Tokarczuk, Stasiuka to historie raczej  europejskie niż  polskie , inny
sposób widzenia świata, odkrycie, że istnieją inne niż polska perspektywy.  Mała ojczyzna
stanowi punkt wyjścia, ale punktem dojścia nie jest Polska, a sytuacja współczesnego
człowieka.
Pojawiają się oczywiście złośliwcy, którzy mówią: Aha, piszecie takie książki, bo chcecie być
tłumaczeni. Dobrze, ale w rzeczach pisanych z perspektywy czysto  krajowej jest coś
zwichniętego. Książki pisarzy prawicy, interwencyjne, z ideowym przesłaniem, są okropne
literacko. Zapoznałem się z  Doliną nicości Bronisława Wildsteina  i znalazłem niestety
straszną grafomanię, a szkoda tematu. Jeśli jednak ktoś od pierwszego zdania wie, jakie jest
rozwiązanie, kto jest dobry, a kto zły  dobrej książki napisać nie może.
To właściwie typowa powieść tendencyjna.
Publicystyka ubrana w kostium prozy.
Prawica zawsze skłonna była do ideologizacji i instrumentalizacji sztuki. Nawet Roman
Dmowski popełnił powieść, choć pod pseudonimem&
Dmowski był politykiem, który bawił się piórem. Natomiast prawica polska miała jednak
dobry okres w literaturze  okres wojenny. Pisarze prawicowi zaczęli wtedy nadawać ton,
powstawały ciekawe utwory, choć raczej poetyckie niż prozatorskie. Dramat  Aby podnieść
różę&  Andrzeja Trzebińskiego to utwór dobry i ważny, nie bajeczka z tezą. Szanse były 
tylko że zostały zmarnowane, bo pisarze zginęli&
Pomówmy więc o lewicy&
Wrażliwość lewicowa była z reguły literacko płodniejsza. Dzisiaj jednak i po tej stronie
znajduję dużo opowiastek z tezą. Na przykład powieści o korporacjach: nawet jeżeli mam
ochotę zgodzić się w pełni z tezą autora, jak w przypadku  Biało-czerwonego Dawida
Bieńkowskiego, to przeszkadza mi bardzo, że ta powieść nie proponuje zmiany w punkcie
widzenia. Od pierwszej strony wiem, że bohater jest idiotą, autor nie daje mu żadnych szans.
Lepiej udają się takie powieści, jak  Lubiewo Michała Witkowskiego, które nie próbują
przekonać nas do żadnej prawdy społecznej ani nie formułują tezy, tylko opisują konkretne
zjawisko. Jeżeli pisarz nie ma gotowego pomysłu na to, jak wygląda rzeczywistość, jego
teksty wyglądają lepiej. To przypadek Doroty Masłowskiej, która miała znakomite ucho&
Literatura przecież w dużej mierze opiera się na słuchu!
Słuch językowy jest dobry, jeśli pozostaje w jakimś sensie bezwiedny i nie kryje się za nim
wiedza natury teoretycznej. Dlatego  Wojna polsko-ruska&  jest książką świetną, natomiast
w najnowszej sztuce Masłowskiej,  Między nami dobrze jest , opartej na prościutkim i do
końca wygranym pomyśle językowym, autorka zbyt dobrze wie, co chce z językiem począć 
i skutki nie sÄ… najlepsze.
Nie mówiliśmy dotąd o problemie stosunku do peerelowskiej przeszłości, o rozliczeniach,
ale i nostalgii. Analogia z dwudziestoleciem międzywojennym tutaj szwankuje  trudno
wtedy mówić o tęsknocie za epoką zaborów.
Choć pamiętam przedwojenny wiersz Gałczyńskiego  Zegarek z dewizką , gdzie rodzina
zbiera się nad zegarkiem wygrywającym  Boże caria chrani , i wszyscy płaczą:  To były
czasy&  .
Teraz chodzi o bezwiedną czasem obronę Peerelu jako czasów szczęśliwej, mimo
wszystko, młodości  a równocześnie o sprawiedliwy i pozbawiony ideologicznych
założeń osąd tamtych lat.
Obrazki z lat dawnych winkrustowane są często w powieści współczesne. W  Tequili
Krzysztofa Vargi znajdziemy spory passus poświęcony karierze muzyków rockowych
w dawnych czasach, przeciwstawionej oczywiście temu, co się dzieje dzisiaj, czyli
wszechwładzy menedżerów. W  Bóg zapłacz Włodzimierza Kowalewskiego mamy długi
opis rzeczywistości młodzieńczych lat bohatera  przy czym bardziej liczy się jego
młodzieńczość i doświadczenie generacyjne niż doświadczenie polityczne. Mam wrażenie, że
jeśli ktoś chce naprawdę opisać Peerel, musi zrezygnować z perspektywy stricte politycznej;
inaczej powstaje rodzaj horroru. Niedawno ukazała się książka Doroty Zańko  Opowieści
z powielacza , historia z lat osiemdziesiątych: bardzo prawdziwa, a równocześnie
nieprawdziwa w stężeniu grozy. Czasy stanu wojennego i bezpośrednio po jego zniesieniu
opisuje tak, jakby to była wojna czy okupacja. Zresztą wojnę i okupację również opisuje się
z wahnięciem w stronę nie tyle martyrologii, ile nasycenia elementami heroicznymi. A to tak
nie wyglądało, pomiędzy martyrologią i heroizmem toczyło się normalne życie.
Niektórzy pisarze próbują to pokazać; na przykład Janusz Anderman, tak skądinąd zanurzony
w przeszłość stanu wojennego. U niego jednak rozpuszczalnikiem heroiczności jest podłość,
nie udało mu się rozrzedzić heroiczności zwyczajnością życia. Mam wrażenie, że nie da się
stworzyć prawdziwego portretu tamtych czasów. By zobaczyć ówczesne życie, odwołujemy
się do filmów, często nie najmądrzejszych, szczególnie komedii.
Obiecującą próbą opisu Peerelu wydało mi się ostatnio  Bambino Ingi Iwasiów.
To dobra książka, ale trochę o czymś innym: o traumie przeżywanej przez ludzi wyrwanych
ze swoich macierzystych środowisk i przeniesionych w rzeczywistość obcego miasta.
Temat traumy tkwi tu jednak w gęstym i wiarygodnym obrazie powojennego Szczecina.
Ten obraz jest wiarygodny może właśnie dlatego, że Inga Iwasiów pisze w zasadzie o czymś
innym  dlatego tło wypada tak prawdziwie.
Spójrzmy jednak choćby na jednego z bohaterów, ubeka; jego karierę pokazano
najpierw jako rodzaj awansu społecznego. Skutki jego działań są złe, on sam jednak nie
został zdemonizowany.
Przykładem przeciwstawnym byłby Sekretarz w  Absolutnej amnezji Izabeli Filipiak,
potwór zarówno w życiu politycznym, jak i w życiu prywatnym. Ubek w  Bambino jest dość
dobrym ojcem i nie najgorszym (choć nie najlepszym) mężem.
Jaka jest prawda o tych czasach? Zaprzedanie się systemowi nie polegało na tym, że
przychodził diabeł, podpisywałeś cyrograf i od razu stawałeś się też diabłem. To były raczej
małe cyrografy, podsuwane niepostrzeżenie. Ci, co się zaprzedali, nie byli najczęściej
jednoznacznie i pod każdym względem z
li, ani też nie mieli pełnej świadomości tego, co
robią. Troszkę tak, jak u  Pana Cogito Herberta: zło pokazuje się tam w sytuacjach
zamazanych, niezbyt wyrazistych.
Mówimy o prozie; gdyby jednak zapytać o dominujący w minionym dwudziestoleciu
gatunek, byłaby nim poezja. Po 1918 roku los rozdzielił to bardziej sprawiedliwie.
Nie jestem tego do końca pewien. Owszem, poezję mamy dobrą i wysokiej klasy, kiedy
jednak rozmawiamy o tym, co się wydarzyło w ostatnich latach w literaturze, mówi się raczej
o prozie. Sytuacja przypomina bardziej lata trzydzieste niż lata dwudzieste. Pierwsze
dziesięciolecie po I wojnie to okres, kiedy poezja była okrętem flagowym literatury, ona
właśnie wzięła na siebie testowanie nowego języka. W latach trzydziestych tworzyli nadal
świetni poeci, skamandryci, awangardyści, pojawili się Miłosz, Czechowicz, Sebyła, jednak
to, co najistotniejsze, rozgrywało się na terenie prozy; myślę oczywiście o Schulzu
i Gombrowiczu.
A co z relacjami międzypokoleniowymi? Czy nie jest tak, że w okresie międzywojennym
młodzi zdecydowanie jednak dominowali, natomiast w minionym dwudziestoleciu
pozycja Miłosza, Różewicza czy Szymborskiej była zdecydowanie silniejsza i wyrazistsza
niż wtedy Staffa czy Leśmiana?
Rzeczywiście  ale równocześnie nastąpiło ostre odcięcie się od literatury wcześniejszej.
Początkowo wydawało się, że tak się nie stanie, pierwsze diagnozy po 1989 roku głosiły, że
w literaturze nic się w gruncie rzeczy nie zmieniło i mamy do czynienia z kontynuacją.
Tymczasem nie  w ciągu kilku lat setki nazwisk znikły z literatury i z półek księgarskich,
zostały niemal zanihilowane, na to miejsce weszli nowi pisarze. Owszem, Chwin, Pilch czy
Huelle zaczynali jeszcze przed przełomem, ale ich obecność zaznaczyła się mocno dopiero
w latach dziewięćdziesiątych.
Nie wszystkie nazwiska znikły; nie mówię już o wspomnianej trójce poetów czy o Julii
Hartwig, ale choćby o Wiesławie Myśliwskim&
Myśliwski to pisarz specyficzny, pisze we własnym rytmie, zupełnie się nie przejmując
przemianami politycznymi. Spójrz jednak na innych: Konwicki przestał w ogóle pisać, Lem
nie pisał już prozy, Odojewski najważniejsze swoje książki wydał wcześniej. W tamtym
dwudziestoleciu więcej chyba znajdziemy pisarzy ukształtowanych jeszcze w epoce Młodej
Polski, którzy przeskoczyli cezurę wojny i byli wyraz
nie obecni: Żeromski, Strug,
Nałkowska& W latach ostatnich bardzo się zmienił garnitur nazwisk, jeśli idzie o prozę.
Poza tym pojawiły się już dwa pokolenia. Młodsi  z głośnym jękiem, że są niechciani, że
starszych kolegów witano biciem w dzwony, a oni muszą wchodzić bocznym wejściem.
Szybko się jednak okazało, że to nieprawda, że są wśród nich tacy, których zauważono
i doceniono, których się wydaje  Wojciech Kuczok, Michał Witkowski, oczywiście Dorota
Masłowska. Inni, jak Tomasz Małyszek, mieli mocne wejście pierwszą książką, póz
niej jakby
przycichli  ale tak czy inaczej było dla nich miejsce.
Szczególny przypadek to Jacek Dehnel, autor, który długo dobijał się o uznanie. Wysyłał
swoje manuskrypty na konkursy, odrzucano je, krytykując za stylizatorstwo  w końcu jednak
udowodnił, że tworzy literaturę ważną. Dlaczego jego wcześniejsze opowiadania tak
potraktowano? Jurorom i krytykom bardziej się podobała literatura  mówiąca prawdę
o rzeczywistości , trochę mizerabilistyczna. Z Dehnelem wygrywali autorzy opisujący los
prostego człowieka i jego ciężkie życie. W pewnym momencie powstał niemal przemysł
produkujący utwory nie tyle nawet realistyczne, ile naturalistyczne, i to koło wciąż się kręci.
Koło literatury pesymistycznej, opiewającej odrzucenie  Marta Dzido, Sławomir Shuty,
Tomasz Piątek, Mariusz Sieniewicz. Odrzucenie, marginalizacja ma u nich różne z
ródła,
może być efektem działania korporacji, może wynikać z bycia kobietą, gejem, narkomanem.
W Peerelu istniało zjawisko literatury opiewającej margines  Marek Nowakowski, Andrzej
Brycht, wcześniej Marek Hłasko. Teraz odrodziło się ono w spotęgowanej postaci. Z jednej
strony opowiadanie o tym, że kapitalizm jest okropny i nie daje żadnych szans, z drugiej 
krytyka konserwatyzmu społeczeństwa, które nie chce zaakceptować odmieńców. Potężny
nurt, który nie zawsze niestety przynosi ciekawe książki, choć w jakimś stopniu należy do
niego także pisarka wybitna, jaką jest Magdalena Tulli. U niej jednak ta tematyka
przeniesiona zostaje na wyższy stopień uogólnienia, podlega metaforyzacji.
Istnieje też interesujące zjawisko książek realistycznych, w których pojawiają się elementy
fantastyki, jakby tylko w świecie fantastycznym można było załatwić pewne sprawy. Tak jest
w  Niehalo , pierwszej książce Ignacego Karpowicza. Początek do bólu realistyczny 
a potem bohater wzywa fantastyczne potęgi, żeby rozliczyć się z wrogim światem, zaczynają
mu na przykład pomagać pomniki, rozpętuje się niesamowita machia. Delegowanie
w fantastykę rozmaitych problemów obserwujemy także w  Rebelii Sieniewicza.
Z drugiej strony literatura fantasy zrodziła zjawisko tak dziwne i osobne, jak Jacek
Dukaj.
Jego proza to rzeczywiście bardzo interesujące zjawisko. Dukaj opowiada o świecie inaczej,
znajduje rozmaite formuły budowania świata alternatywnego sięgające nie tylko do historii
czy polityki, ale także do natury rzeczywistości. To jednak też swego rodzaju eskapizm  to,
co ciekawe, może się przydarzyć światu dopiero wtedy, kiedy się opuści jego realistyczną
dziedzinÄ™.
Na początku lat dziewięćdziesiątych otwarła się śluza tamująca wcześniej napływ
zachodniej literatury popularnej, sensacyjnej czy obyczajowej. Wydawało się, że nie
będzie dla niej alternatywy, ktoś nawet postawił tezę, że w połączonym świecie
anglosaska proza popularna stanie się wręcz niższym piętrem naszej literatury. Minęło
dwadzieścia lat  tłumaczeń, owszem, nadal dużo, ale obok kwitnie polska powieść
obyczajowa, romans, kryminał, autorzy sypią się jak grzyby po deszczu, próbując iść
w ślady tych, którzy  jak Katarzyna Grochola czy Marek Krajewski  odnieśli sukces.
Są dwa powody, dla których tak się stało. Pierwszy to naturalna potrzeba czytelnika, żeby
takie książki działy się jednak w naszych realiach, żeby dało się odnalez
ć w ich świecie.
Powód drugi jest czysto ekonomiczny: oficyna wydająca wyłącznie przekłady nie utrzyma się
długo, zniszczą ją opłaty licencyjne. Wydawnictwa zainteresowane są wykształceniem
własnej stajni pisarzy, z którymi można zawrzeć długoterminowe umowy na kolejne książki,
dyskontować ich popularność, ale i dbać o nią. Dotyczy to zresztą rozmaitych pięter
literatury, a uwiÄ…zanie kontraktem czasem pisarzowi szkodzi, zmusza go do oddawania do
druku rzeczy słabszych, pisanych na siłę&
To zjawisko w świecie powszechne. Odrodzenie polskiej literatury popularnej jest
jednak fenomenem, ten obszar za Peerelu poddany był silnej ideologizacji
i ograniczeniom, nie przypadkiem wśród ludzi krążyły powieści Mniszkówny przepisane
na maszynie  bo zaspokajały pewien głód czytelniczy. Dziś o Mniszkównie prawie
zapomniano&
Czyta się za to Grocholę, Szwaję, Kalicińską. I bardzo dobrze, to powrót do normalności,
każdy powinien dostać książkę, na którą czeka. Nie można widzieć w literaturze wielkiej
szkoły, w której z jednej strony autorzy uczą się, jak pisać arcydzieła, a z drugiej czytelnicy 
jak je czytać. Tak nigdy nie było. W XVI wieku także istniała literatura straganowa, która
żyła sobie zresztą własnym życiem, niewspierana przez żadną krytykę literacką ani szkołę.
SzesnastowiecznÄ…  HistoriÄ™ o Magielonie wznawiano do XX wieku i sprzedawano na
jarmarkach!
Kiedy mówimy o dwudziestoleciu międzywojennym, natychmiast przychodzą nam na
myśl nie tylko nazwiska, ale i konkretne tytuły, bez których nie byłoby naszej literatury
zeszłego wieku. Jak to jest teraz? Czy można wskazać książki, które na pewno zostaną?
Z takiego dystansu to niemożliwe. Czy najwięksi krytycy, jak Ludwik Fryde albo Kazimierz
Wyka, umieli w 1938 roku bezbłędnie wskazać, co w minionym dwudziestoleciu
najważniejsze? Przecież Wyka bardzo ostro potraktował Schulza, używając przy tym
argumentów wcale niegłupich  tyle że go nie rozumiał. Nie były też głupie argumenty
Ignacego Fika  ale skrytykowana przez niego  literatura choromaniaków stanowi dla nas
jedno z najważniejszych zjawisk tamtej epoki.
Lepiej zastanowić się nad książkami, które w ostatnich latach wywołały szok poznawczy,
nawet odrzucenie, ale zmieniły naszą świadomość. Prawdę mówiąc, trudno byłoby mi je
wskazać  bo to nie jest problem  Wojny polsko-ruskiej&  czy  Lubiewa . I jeszcze jedno 
czasem możemy ocenić wagę jakiejś książki dopiero z perspektywy kolejnych dzieł tego
samego autora, które będą rozwijać nowy temat, odsłaniać zupełnie nowy sposób widzenia.
To przypadek Gombrowicza.
Oczywiście. Trochę inaczej z Schulzem  jego po prostu nie umiano wtedy przeczytać,
kompletnie nie była widoczna głębinowa struktura jego prozy. Odsłaniano ją przez następne
dziesięciolecia, układając mozolnie fragmenty łamigłówki. Bardzo pomocne okazały się
uwagi samego Schulza, rozrzucone po różnych jego tekstach, w publikacjach prasowych  ale
współczesny pisarzowi krytyk właściwie nie mógł wykonać takiej pracy.
Możemy się więc zastanawiać, czy żyje wśród nas jakiś pisarz, którego dzieło zawiera zasób
niezrozumiałych dla nas dzisiaj treści. Na pewno istnieją pisarze niebanalni, zajmujący się
ważnymi tematami, a przez krytyków traktowani niechętnie, często z powodów
pozaliterackich. Tak jest na przykład z Chwinem. Pilch przeczytany w całości tworzy
wyraz
ny, odrębny świat. Rewelacją dla mnie była jego  Bezpowrotnie utracona
leworęczność , książka autotematyczna, ukazująca jego strukturę myślenia o literaturze 
strukturę, w której, paradoksalnie, jest także miejsce na rzeczy nieudane. Osobnym światem
rządzącym się własnymi regułami jest proza Magdaleny Tulli  proza niełatwa, a w dodatku
sama autorka czyni wszystko, by zmylić tropy. Olgę Tokarczuk traktowano na początku 
niech to będzie przestroga!  jako pisarkę popularną, która tylko udaje głębię. Dzisiaj pewna
Niemka (Dörte Lütvogt) wydaÅ‚a książkÄ™ analitycznÄ… na temat jednego tylko  Prawieku ,
grubszą od samej powieści&
Są też tacy, w których prozie mimo najlepszych chęci zanurkować się nie da& W Shutym nie
zanurkujesz  chyba że się mylimy i następna generacja w nim właśnie odkryje głębinę.
Poczekajmy więc następne dziesięć lat.
Chyba nie mamy innego wyjścia.