Preparaty z ziół
dr n. farm. Stefan Piechocki
Kosmetyki zawierające ekstrakty ziołowe wzbudzają coraz większe zainteresowanie na rynku.
Ekstrakty ziołowe znalazły zastosowanie prawie we wszystkich rodzajach kosmetyków i wyrobów
toaletowych. Wchodzą w skład mleczek, toników, maseczek, kremów, mydeł, szamponów,
odżywek do włosów, płynów do kąpieli i wielu innych kosmetyków .
Zazwyczaj stosowane są ekstrakty z roślin tradycyjnych, powszechnie znanych. Oprócz znanych,
od lat stosowanych surowców roślinnych na rynek wprowadza się nowe surowce, które mają
urzekać swoją egzotyczną nazwą. Spośród wielu roślin, z których otrzymuje się ekstrakty na uwagę
zasługuje rumianek szczególnie często wykorzystywany w kosmetykach.
Składniki biologicznie czynne
1. Olejki eteryczne - mają właściwości antyseptyczne i gojące, przenikają przez skórę
2. Flawonoidy - działają przeciwzapalnie, pełnią rolę antyutleniaczy, cenione w zapobieganiu
starzeniu skóry
3. Taniny (garbniki) - zmniejszają przepuszczalność naczyń, powodują ściąganie porów i
wzrost napięcia skóry
4. Antocyjany - mają właściwości witaminy P, uszczelniają naczynia włosowate.
1. Saponiny - usuwają nadmiar łoju, ułatwiają kontakt ze skórą, niektóre działają
rumieniotwórczo.
2. Lecytyny - mają działanie nawilżające, odbudowują warstwę lipidową skóry, są
emulgatorami amfoterycznymi
3. Cukry - mają działanie odżywiające komórki i nawilżające (cukry proste, dwucukry, śluzy
roślinne, surowce pozyskiwane z alg)
4. Witaminy- występują w wielu świeżych częściach roślin, rozpuszczalne w wodzie bardziej
wrażliwe niż rozpuszczalne w tłuszczach
5. Aminokwasy - uczestniczą w procesie odżywiania i odnowy komórkowej.
6. Karoteny - działają przeciwzapalnie i gojąco. Wykazują działanie przeciwrodnikowe.
7. Hormony- stymulują odnowę komórkową, chętniej wykorzystywane od hormonów
zwierzęcych
Biologicznie czynne składniki ekstraktów używane w kosmetykach można podzielić na składniki
hydro- i lipofilowe.
Do ekstrakcji hydrofilowych substancji biologicznie czynnych takich jak: flawonoidy,
polifenole, heteropolisaharydy (śluzy), saponiny stosuje się rozpuszczalniki takie jak woda, wodne
roztwory glikolu propylenowego, glicerolu, etanolu.
Do ekstrakcji substancji lipofilowych jak np. : karotenoidy, fitosterole, seskwiterpenoidy
(azulen), witamina E stosuje się rozpuszczalniki takie jak: oleje roślinne, mineralne i inne ciekłe
lipidy np. mirystynian etylu , którym korzystnie ekstrahuje się m.in. kwiatostany rumianku, arniki,
nagietka, mniszka lekarskiego.
Rodzaje preparatów z ziół
� maceraty (macerationes)
� napary (infusa)
� odwary (decocta)
� intrakty (intracta)
� nalewki (tincturae)
� wyciągi w postaci płynnej (extracta fluida)
� wyciągi w postaci gęstej (extracta spissa)
� wyciągi w postaci suchej (extracta sicca)
Maceraty, odwary, napary
� to świeżo sporządzone wodne wyciągi z surowców roślinnych, otrzymywane przez
krótkotrwałe wytrawianie surowca
� maceracje otrzymywane w temperaturze pokojowej, przy otrzymywaniu odwarów i
naparów stosuje się temperaturę wrzącej łaz
ni wodnej
� ekstrakty wodne w porównaniu z ekstraktami alkoholowymi są mało trwałe, szybko
ulegają rozkładowi
� wymagają stosowania odpowiednich nośników i stabilizatorów. Przy tworzeniu receptur
trzeba uwzględnić te dodatkowe składniki  stabilizatory i konserwanty  znajdujące się w
ekstrakcie, ponieważ zawartość ich w kosmetyku jest ograniczona przez przepisy prawne
Intrakty (Intracta)
� otrzymywane ze świeżych, rozdrobnionych części roślin
� Po stabilizacji surowiec maceruje się etanolem
� Stosowane w farmacji
Nalewki (Tincturae)
� płynne nie zagęszczone preparaty otrzymywane w wyniku wytrawiania suchych
surowców roślinnych etanole, mieszaniną wodno-etanolową lub rzadziej eterem
� otrzymywane metodą maceracji lub perkolacji
� stosowane zewnętrznie i wewnętrznie, posiadają monografie w farmakopei
� trwałe około 12 miesięcy
Wyciągi płynne (Extracta fluida)
Wyciągi płynne są przetworami o płynnej konsystencji wytrawione przez perkolację
rozdrobnionego surowca roślinnego bądz
otrzymane przez rozpuszczenie wyciągu gęstego lub
suchego. Wyciągi płynne przygotowuje się tak by z 1 części surowca otrzymać 1 część wyciągu.
Wyciągi gęste (Extracta spissa)
Wyciągi gęste są półstałymi, plastycznymi, ciemnymi wyciągami o zawartości wody do 30%.
Otrzymuje się je przez całkowite lub częściowe odparowanie rozpuszczalnika użytego do
ekstrakcji.
Wyciągi suche (extracta sicca)
Wyciągi suche to sypkie proszki o zawartości wody do 5%, otrzymane przez odparowanie
rozpuszczalnika użytego do ekstrakcji. Najczęściej rozpuszczalnik usuwa się przez suszenie
rozpyłowe lub destylację próżniową.
Metody ekstrakcji
Metody ekstrakcji dzieli się w zależności od sposobu podawania rozpuszczalnika na:
q periodyczne (maceracja). W metodach periodycznych rozpuszczalnik podaje się
jednokrotnie na początku procesu lub w częściach
q ciągłe (perkolacja, ekstrakcja w aparacie Soxleta). W ciągłych metodach
ekstrakcji świeży rozpuszczalnik dopływa stale, bez przerwy do surowca.
Rodzaje ekstraktów ze względu na rozpuszczalnik
q wodno-glikolowe
q glikolowe
q glicerynowe
q olejowe,
q wodno-alkoholowe
q mieszane.
Każdy z nich ma swoje zalety i wady.
Wyciągi wodno-glikolowe
� uzyskiwane w wyniku moczenia roślin w mieszaninie wody i glikolu propylenowego lub
butylenowego
� mogą być długo przechowywane , dzięki obecności glikoli jako konserwantów
� stosowane zewnętrznie, nie wpisane do farmakopei, niestety charakteryzują się mało
przyjemnym zapachem
Wyciągi glikolowe
� rzadziej stosowane od wyciągów wodno-glikolowych
� do ekstrakcji stosowany glikol propylenowy lub butylenowy
� trwałość preparatom nadają właściwości bakteriostatyczne glikoli
� stężenie składników czynnych jest większe niż w wyciągach wodno-glikolowych
Wyciągi glicerynowe
� gliceryna ze względu na dużą lepkość jest słabym rozpuszczalnikiem
� zawierają niewielką ilość substancji czynnych
� wyciągi chętnie stosowane ze względu na nawilżające działanie gliceryny
Wyciągi olejowe
� otrzymywane w wyniku moczenia roślin w oleju słonecznikowym, sojowym,
kukurydzianym lub syntetycznym trójglicerydzie albo estrze tłuszczowym (palmitynian
oktylu)
� używane wyłącznie zewnętrznie, brak ich w farmakopei
� zawierają niewielką ilość substancji czynnych, rozpuszczalnych w tłuszczach Producenci
zazwyczaj wzbogacają ekstrakty olejowe dodatkowymi substancjami czynnymi
� Ze względu na oleje przechowywanie jest ograniczone, muszą zawierać przeciwutleniacz
Wyciągi wodno-alkoholowe
� odpowiadają wyciągom płynnym w farmacji
� są na ogół bardzo trwałe, zawarty alkohol służy jako konserwant
� Używane zewnętrznie i wewnętrznie
� stosowane w kosmetyce rzadko, znajdują one jedynie zastosowanie w tych preparatach, w
których etanol może być składnikiem receptury, ponadto alkohol sprzyja wysuszeniu oraz
przenikaniu substancji lotnych przez skórę
Wyciągi wieloskładnikowe
� otrzymywane w wyniku ekstrakcji mieszaniną zawierającą rozpuszczalnik polarny i
niepolarny
� otrzymane frakcje pozbawione rozpuszczalnika są ponownie rozpuszczane w
rozpuszczalniku, w którym rozpuszczą się całkowicie
Wyciągi suche i proszki roślinne
� odpowiadają farmaceutycznym wyciągom suchym
� wprowadzane do emulsji oraz stosowania doustnego ( kosmetyk doustny )
� proszki roślinne o bardzo dużym rozdrobnieniu, wprowadzane są często jako
składnik emulsji, muszą być konserwowane ze względu na obecność zanieczyszczeń
oraz stabilizowane przeciwutleniaczami. Używane także ze względu na działanie
ścierające jako składniki peelingu
Wybrane zioła stosowane w kosmetykach
Zioło Część Składniki Najczęstsze zastosowanie w
(Nazwa łacińska) rośliny aktywne kosmetyce
poddana
ekstrakcji
Arnika górska kwiaty laktony szampony przeciwłupieżowe
(Arnica seskwiterpenowe kremy nawilżające
montana)
Algi cała roślina śluz roślinny, jod preparaty stymulujące i
(Fucus mannitol rewitalizujące włosy i skórę
vesiculosus) głowy
Brzoza liście tanina, saponiny Lotiony do wcierania w skórę
(Betula alba) Składnik preparatów
antycelulitowych
Chaber bławatek kwiaty antocyjany, laktony lotiony do demakijażu oczu,
(Centaurea seskwiterpenowe produkty do włosów i kosmetyki
cyanus) plażowe
Cyprys owoce pinen, preparaty do nóg zmęczonych
(Cupressus (szyszki) kamfen
sempervirens) i inne monoterpeny
Dąb szypułkowy kora tanina preparaty przeciw poceniu się
(Quercus robur) stóp
Herbata chińska liście białka, aminokwasy, produkty wyszczuplające
(Cameellia witaminy grupy B,
sinensis) witamina C, kofeina,
taniny
Kasztanowiec nasiona saponina  escyna, produkty przeciwsłoneczne, w
(Aesculus tanina, witaminy z polączeniu z filtrem, preparaty
hippocastanum) grupy P do leczenia obrzęków,
przekrwionej skóry
Lawenda kwiaty olejek eteryczny - linalol perfumy, składnik zapachowy
(Lavandula
augustifolia)
Lipa kwiaty flawonoidy, kosmetyki przeciwtrądzikowe
(Tilia platyphylla) związki fenolowe, i do włosów
garbniki
Malwa kwiaty, śluz, antocyjany, kosmetyki do oczu , produkty do
(Malva liście garbniki opalania mleczka i toniki do
sylvestris) kąpieli
Miłorząb liśie flawonoidy, diterpeny, kremy przeciwzmarszczkowe,
japoński seskwiterpeny, sterole przeciwutleniające
(Gingo biloba )
Nagietek kwiat flawonoidy, karotenoidy szampony przeciwłupieżowe,
lekarski produkty plażowe, toniki olejki do
(Callendula masażu, mleczka
officinalis )
Rumianek kwiat pochodne kumarynowe, produkty do pielęgnacji włosów,
pospolity flawonoidy kosmetyki dla dzieci
(Matricaria
chamomilla)
Świetlik ziele tanina, goryczka produkty do pielęgnacji powiek,
(Euphrasia składnik perfum
officinalis)
Wawrzyn liście laktony preparaty przy ciężkości nóg
(Laurus nobilis) seskwiterpenowe,
olejek eteryczny
Żen  szeń korzeń saponiny triterpenowe, produkty przeciwzmaszczko-we i
(Panax ginseng) poliacetyleny stosowane do opalania
Żywokost korzeń alantoina, śluz roślinny, produkty przeciwsłoneczne i po
lekarski tanina opalaniu
(Symphytum
officinalis)