tom 1, nr 1, 23 30
Copyright 2004 Via Medica
Psychiatria PRACA POGL 
DOWA ISSN 1732 9841
Bartosz Grotthus1, Jacek Radzik2, Jerzy Leszek2
1
Katedra i Zakład Farmakologii Akademii Medycznej we Wrocławiu
2
Katedra i Klinika Psychiatrii Akademii Medycznej we Wrocławiu
Uzależnienie od benzodiazepin
Benzodiazepine addiction
ABSTRACT
Benzodiazepines are widely prescribed and have anxiolytic, sedative and hypnotic activity. They pushed the barbi-
turanes out thehealth market because of relatively low toxicity and high efficacy. However, used chronically, can
lead to addiction and caution must be used when prescribing benzodiazepines. The article presents current pro-
blems of benzodiazepines abuse risk, dependence and treatment.
key words: benzodiazepines, addiction
Wstęp norazowo lub kilkakrotnie benzodiazepiny, a 1 2%
Benzodiazepiny są grupą leków o działaniu przeciw- przyjmowało benzodiazepiny codziennie przez okres
lękowym, uspokajającym i nasennym oraz miorelak- co najmniej 12 miesięcy [3]. W Polsce w latach 60.
sacyjnym i przeciwdrgawkowym. Wprowadzono je do  70. częstość stosowania tych leków znacznie wzro-
lecznictwa na początku lat 60. XX wieku i szybko za- sła, zużycie oksazepamu zwiększyło się 10-krotnie,
stąpiły one barbiturany, których stosowanie wiąza- diazepamu 5-krotnie [4]. W latach 80. ubiegłego stu-
ło się z licznymi niepożądanymi, a nawet niebezpiecz- lecia, pomimo wielu doniesień o ich potencjale uza-
nymi dla życia działaniami, takimi jak wywoływanie leżniającym, ciągle utrzymywała się wzrostowa ten-
zależności, ciężkie zespoły odstawienne oraz duże ry- dencja częstości stosowania benzodiazepin [5].
zyko przedawkowania [1]. Pojawienie się najpierw Podczas kilku dekad stosowania benzodiazepin oka-
chlordiazepoksydu (1960), potem diazepamu (1962), zało się, że również one, choć w mniejszym stopniu
a następnie kilkudziesięciu kolejnych leków z grupy niż barbiturany, mogą prowadzić do rozwinięcia się
benzodiazepin doprowadziło do niemal całkowitego uzależnienia. Obecnie świadomość potencjału uzależ-
wyparcia barbituranów z lecznictwa. W Polsce obec- niającego tej grupy leków jest znacznie większa, jed-
nie jest zarejestrowanych 36 preparatów z tej grupy nak zdarza się, że leki te stosuje się bez zachowania
(tab. 1). W niektórych krajach do stosowania są do- elementarnych zasad ostrożności [6]. W tym kontek-
puszczone preparaty będące połączeniem barbitura- ście niezwykle ważne jest, aby lekarz przepisujący po-
nów i benzodiazepin (Reladorm [Rosja]  cyklobarbi- chodne benzodiazepin znał ich działanie, wskazania
tal + diazepam). do ich stosowania, zasady leczenia oraz działania nie-
Obecnie benzodiazepiny należą do leków powszech- pożądane i potrafił postępować z osobami uzależnio-
nie stosowanych, cztery z nich  alprazolam, klona- nymi.
zepam, diazepam i lorazepam  znajdują się na liście
100 najczęściej przepisywanych leków w Stanach Zjed- Benzodiazepiny
noczonych [2]. W badaniach przeprowadzonych pod Mechanizm działania
koniec lat 80. w Stanach Zjednoczonych wykazano, Podstawowy mechanizm działania benzodiazepin
że 11 15% populacji przyjmowało w ciągu roku jed- dobrze poznano. Wpływają one na układ GABA-er-
giczny poprzez połączenie z receptorem GABA-A,
uwrażliwiając ten receptor na działanie kwasu g-ami-
nomasłowego (GABA), który jest najważniejszym ami-
Adres do korespondencji: dr hab. Jerzy Leszek
Katedra i Klinika Psychiatrii
nokwasem hamującym ośrodkowego układu nerwo-
Akademii Medycznej we Wrocławiu
wego [1]. Połączenie GABA z receptorem powoduje
Wybrzeże L. Pasteura 10, 50 367 Wrocław
e-mail: [e-mail], [e-mail]
www.psychiatria.viamedica.pl
23
Psychiatria 2004, tom 1, nr 1
Tabela 1. Benzodiazepiny dostępne w Polsce  preparaty, T1/2 i potencjał uzależniający
Table 1. Benzodiazepines available in Poland  drugs, T1/2, addictive potential
Substancja czynna Preparat1 T1/2 Potencjał uzależniający
Alprazolam Afobam, Alprazomerck,
Alprox, Neurol, Xanax, Zomiren 12 +++
Bromazepam Lexotan, Sedam 15 +++
Chlordiazepoksyd Elenium 100 +
Diazepam Relanium, Relsed 100 +
Estazolam Estazolam 17 +++
Flunitrazepam Rochypnol 30 ++
Klonazepam Clonazepamum, Rivotril 34 +
Klorazepat Cloranxen, Tranxene 100 +
Lorazepam Lorafen 15 +++
Lormetazepam Noctofer 12 +++
Midazolam Dormicum, Fulsed, Midanium, Sopodorm 2,5 +++
Medazepam Medazepam, Rudotel, Rusedal 2 +++
Nitrazepam Nitrazepam 30 +
Oksazepam Oksazepam 8 +
Temazepam Signopam 10 ++
Tetrazepam Myolastan, Tetraratio 15 +
Zolpidem2 Stilnox, Sanval, Hypnogen 3 +
Zopiklon2 Imovane, Zopiratio 6 +
1
Informacja nie może być wykorzystywana do celów marketingowych bez zgody autorów.
2
Leki o innej budowie chemicznej działające na receptory GABA-ergiczne.
+  niski potencjał uzależniający, ++  średni potencjał uzależniający, +++  wysoki potencjał uzależniający
napływ jonów Cl do wnętrza neuronów i hiperpola- pofilność, wpływają na występowanie efektów ubocz-
ryzację wnętrza komórki, co w efekcie zmniejsza uwal- nych [7]. Istnieją także duże różnice osobnicze w wy-
nianie neuroprzekaz
ników. W przeciwieństwie do stępowaniu i nasileniu działań niepożądanych benzo-
barbituranów benzodiazepiny nie powodują hiperpo- diazepin, do których należą objawy psychomotoryczne
laryzacji neuronów bezpośrednio, dzięki czemu przy obejmujące: spowolnienie psychoruchowe, senność,
przedawkowaniu organizm może uruchomić mecha- obniżenie koncentracji i uwagi, ataksję, dyzartrię, osła-
nizmy kompensacyjne. Efekty behawioralne działania bienie siły mięśni, pogorszenie refleksu. Wystąpić może
benzodiazepin objawiają się uspokojeniem, ułatwie- również pogorszenie pamięci (zjawisko tzw. niepamię-
niem zasypiania i redukcją lęku. Inne efekty to działa- ci wstecznej wykorzystuje się w anestezjologii) oraz
nie rozluz
niające na mięśnie poprzecznie prążkowane zaburzenia poznawcze, szczególnie nasilone u osób w
oraz przeciwdrgawkowe. podeszłym wieku. Relatywnie często u dzieci i osób w
starszym wieku po podaniu benzodiazepin dochodzi
Zastosowanie do paradoksalnego odhamowania, polegającego na
Zastosowanie benzodiazepin obejmuje kilkadziesiąt zwiększonej pobudliwości, drażliwości, agresji, wrogo-
wskazań z dziedziny psychiatrii, neurologii i aneste- ści lub zachowaniach impulsywnych, co w ekstremal-
zjologii (tab. 2). nych przypadkach może doprowadzić do ataków sza-
łu. Benzodiazepiny stosowane samodzielnie są lekami
Działania niepożądane bezpiecznymi, zatrucie związane jest w większości przy-
Choć relatywnie bezpieczne i mało toksyczne, benzo- padków ze stosowaniem ich łącznie z innymi środkami
diazepiny nie są pozbawione działań niepożądanych. wpływającymi depresyjnie na ośrodkowy układ nerwo-
Część z nich jest charakterystyczna dla całej grupy le- wy, na przykład lekami nasennymi i uspokajającymi,
ków, a niektóre zależą od właściwości farmakokinetycz- neuroleptykami, lekami przeciwpadaczkowymi, anty-
nych i farmakodynamicznych konkretnych leków. Ta- histaminowymi czy alkoholem [8]. Przewlekle stosowane
kie właściwości, jak siła działania, okres półtrwania, li- benzodiazepiny mogą powodować występowanie zja-
www.psychiatria.viamedica.pl
24
Bartosz Grotthus i wsp., Uzależnienie od benzodiazepin
Tabela 2. Kliniczne zastosowania benzodiazepin
Table 2. Clinical applications of benzodiazepines
Zaburzenia lękowe: Mimowolne zaburzenia ruchu:
 lęk paniczny   zespół niespokojnych nóg
 zaburzenia lękowe uogólnione  akatyzja poneuroleptyczna
 fobie (społeczne, proste)  zaburzenia pląsawicze
 zaburzenie stresowe pourazowe  drgawki kloniczne mięśni
 zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne Odtruwanie od alkoholu i innych substancji
Bezsenność Agitacja lub lęk w przebiegu innych chorób
Lęk związany z chorobami somatycznymi: psychicznych:
 układu krążenia  ostrej manii
 przewodu pokarmowego  zaburzeń psychotycznych
 zaburzenia występujące w postaci somatycznej  depresji
Zaburzenia drgawkowe:  zaburzeń kontroli impulsów
 ostry stan padaczkowy  katatonii lub mutyzmu
 drgawki noworodków lub gorączkowe Inne zastosowania (wspomagająco):
 stan przedrzucawkowy  chirurgia
 wspomagająco w terapii lekami  stomatologia
przeciwpadaczkowymi  badania diagnostyczne (tomografia, rezonans
Wywoływanie niepamięci (przed zabiegami) magnetyczny, endoskopie)
Spastyczne zaburzenia napięcia mięśni i inne  chemioterapia
rodzaje ostrego skurczu mięśni:
 porażenie mózgowe
 stwardnienie rozsiane
 paraplegia po urazie rdzenia
 tężec
Zmodyfikowano według: Hollister L., Muller-Oerlinghausen B., Rickels K., Shader R. Clinical uses of benzodiazepines. J. Clin. Psychopharmacol. 1993; 13 (supl. 1): 1 169
wiska tolerancji zarówno w odniesieniu do działań nie- wością bądz
innymi drogami podawania, co zwykle
pożądanych, jak i do efektów klinicznych. Tolerancja, powoduje wystąpienie objawów niepożądanych.
zależność fizyczna oraz występowanie objawów abs- Nadużywanie benzodiazepin w celach  rekreacyjnych
tynencyjnych wiążą się ze zmianami w ośrodkowym nie stanowi większego problemu w porównaniu ze sto-
układzie nerwowym i mogą prowadzić do rozwinięcia sowaniem z alkoholem czy narkotykami. Benzodiazepi-
się pełnoobjawowego uzależnienia od tych leków, co ny rzadko są przyjmowane samodzielnie w celu zapew-
stanowi poważny problem. nienia przyjemnych doznań [9]. Jeśli do tego dochodzi,
preferuje się leki działające szybko, o dużej sile działania,
Uzależnienie od benzodiazepin a także lipofilne  najczęściej diazepam, lorazepam
Istnieje dużo nieporozumień dotyczących uzależnie- i alprazolam [10]. Najczęściej jednak leków tych naduży-
nia od benzodiazepin, których z
ródłem jest niejedno- wają osoby uzależnione od innych substancji w celu
krotnie nieznajomość ścisłych sformułowań lub nie- wzmożenia stanu bycia na  haju , zwłaszcza po opio-
precyzyjne tłumaczenie z języka angielskiego. Dlate- idach [11]  w tym celu najczęściej podaje się je dożyl-
go poniżej przytoczono definicje niektórych pojęć oraz nie. Osoby uzależnione wykorzystują również benzodia-
ich odniesienie do benzodiazepin. zepiny do osłabiania objawów abstynencyjnych lub łago-
dzenia  zejścia po stymulantach typu amfetaminy [7].
Nadużywanie
Jako nadużywanie (abuse) należy rozumieć stosowa- Zależność fizyczna, tolerancja,
nie leków w sposób inny niż zamierzony przez lekarza zespół abstynencyjny
przepisującego. W przypadku benzodiazepin termin Zależność (dependence) to fizjologiczny proces będący
ten więc obejmuje używanie ich w celach  rekreacyj- wynikiem adaptacji ośrodkowego układu nerwowego do
nych , w nadmiernych ilościach, z większą częstotli- danej substancji psychoaktywnej. Jej nagłe odstawienie
www.psychiatria.viamedica.pl
25
Psychiatria 2004, tom 1, nr 1
wywołuje wystąpienie zespołu abstynencyjnego (zespo- Według tej definicji, benzodiazepiny stosowane prze-
łu odstawienia), który stanowi grupę objawów o zmien- wlekle ze wskazań medycznych mogą, ale nie muszą
nym przebiegu i nasileniu. Wystąpienie objawów i prze- prowadzić do rozwinięcia się nałogu. Należy bowiem
bieg zespołu abstynencyjnego są ograniczone w czasie pamiętać, że chociaż niektórzy pacjenci mogą konty-
i zależą od typu substancji psychoaktywnej oraz od dawki nuować przyjmowanie benzodiazepin w celu uniknię-
stosowanej bezpośrednio przed zaniechaniem lub ogra- cia zespołu abstynencyjnego, to nie jest to jeszcze do-
niczeniem przyjmowania środka. Zależność fizyczna wód na wystąpienie uzależnienia [13]. Dla stwierdze-
może się wiązać z wystąpieniem tolerancji, czyli sytu- nia nałogu kluczowe znaczenie ma bowiem wykaza-
acją, gdy w celu uzyskania tych samych efektów koniecz- nie szkodliwego wpływu leku na osobowość jednost-
ne jest zwiększenie przyjmowanej dawki. Należy pamię- ki i jej otoczenia oraz zmiana zachowań pacjenta, wy-
tać, że zależność fizjologiczna nie musi koniecznie ozna- rażająca się w poszukiwaniu leku mimo wyraz
nych
czać nałogu. oznak jego szkodliwego wpływu na sferę psychiczną,
Długotrwałe stosowanie benzodiazepin prowadzi do biologiczną i społeczną.
powstania zależności fizycznej. Mechanizm tego pro-
cesu wiąże się ze zmianami właściwości allosterycz- Zachowania pacjentów poszukujących leków
nych receptorów GABA w ośrodkowym układzie ner- Parran [14] opisuje kilka wzorców zachowań osób
wowym, a także ich obrotu metabolicznego i ekspre- chcących wyłudzić leki  wzorzec eskalacji używania,
sji [12]. Spośród leków z tej grupy najsilniej zależność poszukiwanie leków,  zakupy u doktorów i błaga-
powodują silnie działające benzodiazepiny o krótkim nie. Stwierdzenie zachowań tego typu powinno sta-
okresie półtrwania, najsłabiej zaś benzodiazepiny nowić dla lekarza wyraz
ną wskazówkę, że terapia ben-
o małej sile i długim okresie półtrwania. Objawy abs- zodiazepinami wymknęła się spod kontroli, a pacjent
tynencyjne występujące po nagłym odstawieniu prze- jest prawdopodobnie uzależniony.
wlekle przyjmowanych benzodiazepin stanowią prze- Eskalacja używania  chory na własną rękę lub
ciwieństwo ich działania i obejmują: wzrost lęku, po- za zgodą lekarza stopniowo zwiększa dawki stoso-
budzenie, zaburzenia snu, w ekstremalnych przypad- wanych benzodiazepin, ponieważ zażywane w prze-
kach drgawki. Oprócz tego mogą wystąpić objawy pisanej dawce nie powodują ustąpienia objawów.
grypopodobne, dysforia, chwiejność emocjonalna, Zachowanie takie czasami jest skutkiem przepisy-
a w skrajnych przypadkach (raczej rzadko) halucyna- wania leków w niewystarczającej ilości. Paradoksal-
cje czy psychoza. Klasyczny zespół odstawienny poja- nie zdarza się więc, że sytuacja taka zachodzi wów-
wia się zwykle 48 godzin po odstawieniu średnio dłu- czas, kiedy pacjent lub jego lekarz boją się uzależ-
godziałających benzodiazepin (lorazepam, temaze- nienia (czasami lekarz nie ma wystarczających in-
pam) i 5 10 dni po odstawieniu benzodiazepin dłu- formacji o farmakokinetyce leków i ich okresie pół-
godziałających (diazepam, klorazepat). W przypadku trwania). Inne przyczyny to niedocenianie objawów
odstawienia silnie działających benzodiazepin o krót- przez lekarza lub nieprawidłowa diagnoza (np. nie-
kim okresie półtrwania istnieje duże ryzyko wystąpie- dostrzeżenie objawów depresji). Stosowanie leku
nia zespołu  z odbicia (nasilenie objawów występu- w dawkach niepowodujących ustąpienia objawów
jących przed leczeniem) nawet w przypadku stosun- choroby może prowadzić do zjawiska torowania
kowo niedługiej kuracji. tolerancji i w konsekwencji do wystąpienia objawów
uzależnienia.
Nałóg Poszukiwanie leków  jest to szeroki termin obej-
Nałóg (addiction), inaczej uzależnienie, oznacza psy- mujący liczne manipulacyjne i roszczeniowe zacho-
chiczny, a niekiedy fizyczny stan wynikający z interak- wania pacjenta w celu uzyskania pożądanych leków.
cji między żywym organizmem a substancją, charak- Chory może sugerować, że jedynym słusznym rozwią-
teryzujący się zmianami zachowania i innymi reakcja- zaniem jest przepisanie konkretnego leku, używając
mi, do których należy konieczność  zdobywania w tym celu różnych sztuczek. Na przykład może opi-
i przyjmowania substancji w sposób ciągły lub okre- sywać objawy, które u niego nie występują, lub wyol-
sowy w celu doświadczenia jej wpływu na psychikę, brzymiać istniejące. Pacjent może domagać się leku,
a niekiedy po to, aby uniknąć przykrych objawów to- twierdząc, że inne (nieuzależniające) leki są niesku-
warzyszących jej brakowi. Występuje wyraz
na skłon- teczne lub że ma na nie alergię. Może wspominać
ność do stałego zwiększania dawki. Ujawnia się rów- o swojej dużej tolerancji na działanie leku,  gubić
nież szkodliwy wpływ środka uzależniającego na oso- recepty. Manipulowanie lekarzem może polegać na
bowość jednostki i jej otoczenie. konfrontowaniu go z prawdziwymi lub wymyślonymi
www.psychiatria.viamedica.pl
26
Bartosz Grotthus i wsp., Uzależnienie od benzodiazepin
opiniami innych lekarzy lub na groz
bach pacjenta, że są inne zaburzenia psychiczne (depresja, mania), nad-
zgłosi się do lekarza  mądrzejszego lub  bardziej tro- mierny stres, nieprawidłowe cechy osobowości i po-
skliwego . Wszelkie sugestie dotyczące ewentualnej dobne zjawiska. W takich przypadkach leczenie ben-
terapii niefarmakologicznej (trening behawioralny, psy- zodiazepinami może mieć wyłącznie charakter wspo-
choterapia) są odrzucane. Niekiedy zdarza się, że tego magający właściwą terapię. Niektórzy autorzy jak Pe-
typu pacjenci fałszują recepty lub wykorzystują recep- tursson [15] uważają, że benzodiazepiny są wskaza-
ty członków swojej rodziny. W skrajnych przypadkach ne jedynie u:
chorzy mogą się posuwać do prób przekupstwa czy  osób starszych, u których objawy lękowe wystę-
nawet gróz
b. pują w przebiegu schorzeń somatycznych;
 Zakupy u doktorów  to termin określający za-  chorych na padaczkę;
chowanie pacjenta, który odwiedza dwóch lub więcej  chorych na stany charakteryzujące się dużą spa-
lekarzy w celu otrzymywania większych ilości leku. Każ- stycznością mięśni;
dy z lekarzy przepisuje leki w prawidłowych ilościach,  pacjentów z napadami lęku panicznego i/lub ago-
a pacjent zażywa je wszystkie lub sprzedaje na czar- rafobią;
nym rynku w celu uzyskania pieniędzy na inne sub-  osób z nawracającymi objawami dysforii;
stancje, od których jest uzależniony. Tego typu za-  pacjentów z zaburzeniami snu.
chowanie jest trudne do rozpoznania. W mniejszych Należy zawsze pamiętać o niefarmakologicznych me-
miejscowościach jedyną szansą jest ścisła współpraca todach leczenia zaburzeń lękowych i snu, takich jak:
lekarza z lokalną apteką. W miejscowościach większych terapia behawioralna, trening autogenny, techniki
jest to praktycznie niemożliwe. feedback, psychoterapia [7]. W leczeniu zaburzeń lę-
Błaganie  jest to zachowanie wykorzystywane nie- kowych skuteczne są również inne grupy leków, które
kiedy do zdobycia leków silniejszych lub w większych nie powodują uzależnienia (tab. 3).
dawkach. Jeśli pacjent napotyka opór lekarza, często
próbuje w ten sposób wywierać nacisk. Charaktery- Wywiad
styczna dla tego typu zachowania jest sytuacja, kiedy Jeśli wydaje się, że istnieją wskazania do przepisania
pacjent dzięki prezentowaniu swojego nieszczęścia pacjentowi leku z grupy benzodiazepin, to aby zmi-
i bezradności jest w stanie wpłynąć na początkową nimalizować ryzyko uzależnienia, należy przeprowa-
odmowę lekarza i uzyskać wymagany lek. Taka osoba dzić dokładny wywiad z uwzględnieniem obecnych
szybko się uczy, że może swoimi prośbami wywołać i przebytych chorób somatycznych i psychicznych
taki dyskomfort u danego lekarza, że ten przepisuje (zwłaszcza lęku napadowego, przewlekłego bólu,
preparat mimo początkowej odmowy. Zapobieganie zaburzeń osobowości) oraz rozważyć ewentualne
tego typu sytuacjom polega na ich rozpoznawaniu podłoże depresyjne zaburzeń lękowych (maska de-
i nauczeniu się odmawiania pacjentowi. Dobrą me- presji). Należy też dokładnie zebrać informacje doty-
todą jest przeniesienie punktu ciężkości dyskusji przez czące uzależnień pacjenta oraz występujących w jego
stwierdzenie:  Czuję się pod presją pańskich oczeki- rodzinie, a także ewentualnych psychospołecznych
wań. Uważam, że przepisanie dziś tego leku nie jest czynników stresujących, na które chory może być
medycznie uzasadnione. Martwię się o Pana i uwa- narażony. Jeśli pacjent nadużywa alkoholu lub in-
żam że powinniśmy porozmawiać o zażywaniu tych nych substancji, należy dowiedzieć się, na jakim jest
leków. etapie uzależnienia (wczesnym lub przewlekłym), oraz
dokładnie się zorientować, czy pacjent nie jest obec-
Zasady stosowania benzodiazepin nie pod wpływem substancji uzależniających lub
Aby uniknąć sytuacji, kiedy pacjent stosujący benzo- w trakcie ich odstawienia (objawy abstynencyjne
diazepiny ze wskazań medycznych wpada w nałóg, mogą być podobne do tych, z powodu których prze-
przy przepisywaniu tej grupy leków trzeba ściśle sto- pisuje się benzodiazepiny). Dopiero po uzyskaniu
sować się do kilku określonych zasad. wszystkich tych informacji można podjąć decyzję
o włączeniu do leczenia pochodnych benzodiazepin
Określenie wskazań [16]. Przy zbieraniu wywiadu u pacjentów, którzy
Przede wszystkim należy się zastanowić, czy u pacjen- wcześniej stosowali benzodiazepiny, jest wymagana
ta istnieją wskazania do ambulatoryjnego stosowania szczególna ostrożność, ponieważ często ukrywają oni
benzodiazepin. Leczenie benzodiazepinami w wielu fakty ze swojego życia wskazujące na nałogowe sto-
przypadkach ma charakter wyłącznie objawowy. Czę- sowanie leków. W takiej sytuacji warto zebrać bar-
sto prawdziwą przyczyną zaburzeń lękowych i/lub snu dziej szczegółowy wywiad od rodziny chorego.
www.psychiatria.viamedica.pl
27
Psychiatria 2004, tom 1, nr 1
Tabela 3. Skuteczność różnych grup leków w leczeniu zaburzeń lękowych
Table 3. Clinical efficacy of various drug groups in anxiety disorders
Zaburzenie BDA SSRI TCA AED Bus AAP AH
Lęk ostry ++     + +
Uogólnione zaburzenie lękowe ++ + ++ ą ++  
Lęk napadowy ++ ++ ++ +   
Fobia społeczna + ++ +  +  
Zaburzenie stresowe pourazowe ą + + + + + 
Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne  ++ +  + ą 
BDA (benzodiazepines)  benzodiazepiny; SSRI (selective serotonin reuptake inhibitors)  selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny; TCA (tricyclic
antidepressants)  trójcykliczne leki przeciwdepresyjne; AED (antiepileptic drug)  leki przeciwpadaczkowe (kwas walproinowy, gabapentyna); Bus  buspiron;
AAP (atypical antipsychotics)  neuroleptyki atypowe (risperidon, olanzapina, kwetiapina); AH (antihypertensives)  leki przeciwnadciśnieniowe (leki b-adrenolityczne,
klonidyna)
 ++  skuteczność dowiedziona w licznych badaniach kontrolnych,  +  skuteczność stwierdzona w otwartych próbach klinicznych lub u pacjentów ze
współistniejącą depresją,  ą  skuteczność niepewna, pojedyncze doniesienia, ew. terapia wspomagająca,  brak klinicznych dowodów skuteczności
Za: Longo L.P., Johnson B. Addiction: Part I. Benzodiazepines-side effects, abuse risk and alternatives. Am. Fam. Physician. 2000; 61: 2121 2128.
Plan leczenia W takich przypadkach wskazana jest detoksykacja
Przed zastosowaniem leku z grupy benzodiazepin lekarz w warunkach szpitalnych. Należy także rozważyć za-
powinien poinformować pacjenta o grożącym ryzyku stosowanie leków o redukującym wpływie na objawy
uzależnienia i uprzedzić go, aby samowolnie nie zwięk- abstynencyjne  karbamazepiny, tianeptyny [19], ha-
szał dawek ani nie przerywał leczenia. Czas przyjmowa- loperidolu, b-blokerów czy klonidyny [20]  oraz psy-
nia leków powinien być z góry określony i w miarę moż- choterapii.
liwości nie powinien przekraczać 2 tygodni w przypadku
leczenia zaburzeń snu i 4 tygodni w przypadku zabu- Podsumowanie
rzeń lękowych. Wybrany lek (nie należy stosować więcej 1. Benzodiazepiny są lekami skutecznymi, mało tok-
niż jednego preparatu) powinno się stosować w możli- sycznymi i u dużej części pacjentów nie prowadzą
wie najmniejszej dawce znoszącej objawy [17]. do wystąpienia objawów uzależnienia, jeżeli prze-
pisuje się je we właściwy sposób, w krótkotermi-
Odstawianie benzodiazepin nowej terapii ostrych stanów lękowych i bezsen-
Odstawianie benzodiazepin powinno być stopniowe ności, zanim zadziała leczenie przyczynowe. Ich
(zazwyczaj co tydzień redukcja o 1/4 dawki). Zaleca się stosowanie nie powinno prowadzić do uzależnie-
również zmianę benzodiazepin krótkodziałających na nia, nadużywania czy nałogu.
te o długim okresie półtrwania. Określenie czasu, 2. Długotrwałe przyjmowanie benzodiazepin zawsze
w jakim lek powinien być odstawiany, ułatwia skala ry- prowadzi do stanu fizycznej zależności, ale nie
zyka uzależnienia Tyrera (tab. 4). Schweizer i wsp. [5] oznacza to nałogu, który charakteryzuje się szko-
wykazali w swoich badaniach, że pacjenci, u których dliwym wpływem środka uzależniającego na oso-
stosowano schemat redukcji dawki o 1/4 na tydzień, bowość jednostki i jej otoczenie. W przypadku ben-
nie osiągali abstynencji w przypadku benzodiazepin dłu- zodiazepin sytuacja taka jest często elementem
godziałających w 32%, a w przypadku krótkodziałają- zespołu uzależnienia od innych środków.
cych w 42% przypadków terapii uzależnień. Czynnika- 3. Przed zapisaniem pacjentowi benzodiazepin nale-
mi, które rokują niepomyślnie przy próbie odstawienia ży dokładnie określić wskazania, ocenić podatność
stosowanych przewlekle benzodiazepin, są: chorego na wystąpienie uzależnienia i przydatność
 występujące wcześniej ciężkie zespoły abstynen- innych leków lub metod niefarmakologicznych.
cyjne, zwłaszcza, jeśli towarzyszyły im drgawki; Należy również dokładnie określić plan leczenia oraz
 brak wsparcia społecznego; poinformować pacjenta o ryzyku uzależnienia.
 starszy wiek lub choroby somatyczne; 4. U osoby uzależnionej od benzodiazepin przed pod-
 uzależnienie od alkoholu i/lub innych substancji jęciem decyzji o ich odstawieniu należy ocenić ryzy-
psychoaktywnych; ko wystąpienia zespołu abstynencyjnego. Benzo-
 zaburzenia psychiczne (m.in. zaburzenia osobowości); diazepiny należy odstawiać powoli, obniżając stop-
 duże dawki ostatnio stosowanych benzodiazepin; niowo dawkę, a w uzasadnionych przypadkach sto-
 okres stosowania dłuższy niż rok [18]. sować odstawianie w warunkach szpitalnych.
www.psychiatria.viamedica.pl
28
Bartosz Grotthus i wsp., Uzależnienie od benzodiazepin
Tabela 4. Skala ryzyka uzależnienia od benzodiazepin
Table 4. Addiction risk scale for benzodiazepines
Cecha Ocena
Dawka leku  równa lub większa niż ekwiwalent 15 mg diazepamu 2
Okres przyjmowania pochodnych benzodiazepiny równy 3 miesiące lub dłuższy 2
Uzależnienie od leków lub alkoholu w przeszłości 2
Przyjmowanie krótkodziałającej benzodiazepiny 1
Występowanie objawów tolerancji 2
Ocena skali
Liczba punktów Okres odstawiania leku w tygodniach
0
1 3 2 4
4 6 4 12
7 9 ponad 12
Według: Tyrer P. Benzodiazepine dependence: a shadow diagnosis. Biochem. Soc. Symp., 1993; 59: 107
STRESZCZENIE
Benzodiazepiny stanowią grupę leków o działaniu przeciwlękowym, uspokajającym i nasennym. Jako preparaty
skuteczne i mało toksyczne szybko wyparły z lecznictwa pochodne barbituranów. Przewlekłe stosowanie benzo-
diazepin prowadzi do fizycznej zależności i może powodować uzależnienie, co jest poważnym problemem
w terapii. W pracy przedstawiono problematykę uzależnienia od benzodiazepin.
słowa kluczowe: benzodiazepiny, uzależnienie
PIŚMIENNICTWO
1. Kostowski W. Leki uspokajające i nasenne. W: Kostowski W. 10. Fraser A.D. Use and abuse of the benzodiazepines. Ther. Drug
(red.) Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. Wydawnictwo Monit. 1998; 20: 481 489.
Lekarskie PZWL, Warszawa 1998. 11. Barnas C., Rossmann M., Roessler H., Riemer Y., Fleischhacker
2. American Druggist Top 200 drugs of 1995 New York. N. Y. W.W. Benzodiazepines and other psychotropic drugs abused
Hearst Corp, 1996. by patients in a methadone maintenance program: familiarity
3. Salzman C. Benzodiazepine dependence, toxicity and abuse, and preference. J. Clin. Psychopharmacol. 1992; 12: 397 402.
a task force report of the American Psychiatric Association. Ame- 12. Bateson A.N. Basic pharmacologic mechanisms involved in ben-
rican Psychiatric Press, Washington 1990. zodiazepine tolerance and withdrawal. Curr. Pharm. Des. 2002;
4. Wald I., Morawski J., Moskalewicz J., Sierosławski J. Wypadki 8: 5 21.
a używanie substancji psychoaktywnych w Europie. Alkoholizm 13. Salzman C. Addiction to benzodiazepines. Psychiatr. Q. 1998;
i Narkomania 1991; 7. 69: 251 261.
5. Schweizer E., Rickels K., Case W.G., Greenblatt D.J. Long-term 14. Parran T. Jr. Prescription drug abuse. A question of balance.
therapeutic use of benzodiazepines. II. Effects of gradual taper. Med. Clin. North Am. 1997; 81: 967 978.
Arch. Gen. Psychiatry 1990; 47: 908 915. 15. Petursson H. The benzodiazepine withdrawal syndrome. Addic-
6. Dietrich-Muszalska A., Makowska I., Kornowski J. Uzależnienie tion 1994; 89: 1455 1459.
od benzodiazepin  BZD: rozpowszechnienie, mechanizm 16. Longo L.P., Parran T.Jr., Johnson B., Kinsey W. Addiction: part
i zasady postępowania z osobami uzależnionymi. Psychiatria II. Identification and management of the drug-seeking patient.
i Psychologia Kliniczna 2002; 2: 266 275. Am. Fam. Physician. 2000; 61: 2401 2408.
7. Lader M.H. Limitations on the use of benzodiazepines in anxie- 17. Rzewuska M. Leczenie zaburzeń nerwicowych. Rzewuska M.
ty and insomnia: are they justified? Eur. Neuropsychopharma- Leczenie zaburzeń psychicznych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
col. 1999; 9 (supl. 6): 399 405. Warszawa 2000: 137 142.
8. Pedersen W., Lavik N.J. Adolescents and benzodiazepines: pre- 18. Bazire S. Psychotriopic Drug Directory 2001/2002. Mark Allen
scribed use, self-medication and intoxication. Acta. Psychiatr. Publishing Ltd, Bath 2001.
Scand. 1991; 84: 94 98. 19. Kornowski J. Porównanie skuteczności tianeptyny i karbamaze-
9. Griffiths R.R., Weerts E.M. Benzodiazepine self-administration piny w zespole odstawienia benzodiazepin. Psych. Pol. 2002;
in humans and laboratory animals-implications for problems of 36 (supl. 6): 311 318.
long-term use and abuse. Psychopharmacology (Berl) 1997; 134: 20. Kosten T.R., O Connor P.G. Management of drug and alcohol
1 37. withdrawal. N. Engl. J. Med. 2003; 348: 1786 1795.
www.psychiatria.viamedica.pl
29