Maciej Chakowski



MOBBING. Prawne ujęcie problemu.



"Główne nieszczęście związane z pracą nie polega na tym, że kultura rynku przemienia wszystko w towar, ale na tych poniżających gestach wobec przełożonych, do których zmuszani są pracownicy."
Corey Robin "Dissent"



Pojęcie mobbingu, oznaczające przemoc psychiczną w miejscu pracy i w związku z pracą, zostało stworzone na początku lat osiemdziesiątych przez niemieckiego psychiatrę Heinza Leymanna. Termin ten wcześniej badany jedynie przez psychologów i psychiatrów, obecnie staje się zagadnieniem legislacyjnym w wielu krajach Unii Europejskiej, Stanach Zjednoczonych czy w Kanadzie.



Mobbing (terror psychiczny) określany jest w literaturze także jako bullying (tyranizowanie) czy wreszcie ganging up on someone (sprzysięgnie się przeciwko komuś). Cechami charakterystycznymi tego zjawiska jest:



Zaistnienie konfliktu, czyli zderzenia sprzecznych dążeń członków pewnej zorganizowanej grupy ludzi (pracowników).
Przyczyny konfliktu zaczyna się upatrywać nie w sprzeczności dążeń czy interesów ale w określonej osobie.

Pojawienie się "ofiary" i "prześladowcy" lub "prześladowców".
Szykanowanie mające charakter ciągły (zachowania tego typu muszą zachodzić nie rzadziej niż raz na tydzień) i trwające dłuższy czas ( przynajmniej pół roku).
Ukrywanie działań mobbingujących przez "prześladowców" przed osobami postronnymi. (stąd też bardzo często pojawiają się związane z tym trudności dowodowe).
Działanie sprawców w sposób umyślny z zamiarem wyrządzenia "ofierze" szkody. (można to określić jako zamiar bezpośredni). Zachowania mobbingujące bardzo często są działaniami celowymi, mającymi przynieść "prześladowcom" konkretne korzyści.
Posługiwanie się kłamstwem, plotką, oszczerstwem, zwodzeniem, podstępem, intrygą, jako narzędziami mobbingu. (Przemoc fizyczna jest bardzo rzadko elementem zachowania mobbingującego, co przyczynia się do pogłębienia trudności dowodowych w sprawach dotyczących dręczenia psychicznego w pracy)
Pogorszenie się stanu zdrowia "ofiary" (tzw. Post Traumatic Stress Disorder PTSD- zaburzenia stresowe post traumatyczne) spowodowane długotrwałymi szykanami.


Problem mobbingu jest nie tylko powodem tragedii rodzinnych i zawodowych milionów Europejczyków (8,1% obywateli państw UE jest lub było dotkniętych tym zjawiskiem), ale również przyczyną zmniejszającej się wydajności wielu przedsiębiorstw. "Ofiary" mobbingu o wiele częściej są nieobecne w pracy z przyczyn usprawiedliwionych (stres powoduje ogólne osłabienie organizmu i zwiększenie podatności na różne choroby) niż inni pracownicy. Także osoby te pracują znacznie mniej wydajnie co przyczynia się do wielomilionowych strat w przedsiębiorstwach, w których nie podejmuje się walki z mobbingiem. . Straty ponosi społeczeństwo, partycypując w kosztach leczenia, rehabilitacji czy świadczeń związanych z przejściem na rentę lub wcześniejszą emeryturę osoby będącej ofiarą przemocy psychicznej w miejscu pracy. Przykładowo w 2000 roku Niemiecka gospodarka straciła z powodu mobbingu 30 miliardów marek. Zasięg tego problemu tłumaczy szerokie zainteresowanie rządów państw Unii Europejskiej w przeciwdziałaniu temu zjawisku.

Od początku 2002 roku Komisja Europejska rozpoczęła prace nad projektem prawa europejskiego regulującego w sposób właściwy i wyczerpujący kwestię zachowań mobbingujących w przedsiębiorstwach UE (aby osoby dotknięte problemem mobbingu mogły dochodzić swoich praw na drodze sądowej).

Także od kilku już lat państwa europejskiej wspólnoty starają się wprowadzić odpowiednie zmiany legislacyjne mające przyczynić się do ograniczenia zjawiska szykanowania moralnego w miejscu pracy i w związku z nią.

Przykładowo Szwedzki Narodowy Urząd Bezpieczeństwa, Zdrowia i Zatrudnienia wydał trzy rozporządzenia dotyczące kontroli przez pracowników środowiska pracy, bezpośrednich interwencji oraz odpowiedzialności zarządu przedsiębiorstwa za stratę zdrowia pracownika spowodowaną mobbingiem. Wynika z tego m.in. obowiązek zapłaty odszkodowania, pokrycia kosztów leczenia, zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Tego typu uregulowania wymuszają na kadrze zarządzającej poważne podejście do problemu molestowania psychicznego w pracy i wykorzystywanie wobec "prześladowców" wszelkich środków dyscyplinujących przewidzianych przez prawo pracy, upomnień, pouczeń, nagan itp.

Także w Niemczech trwają obecnie prace nad ustawodawstwem federalnym dotyczącym problemu mobbingu. Normy chroniące pracowników niemieckich przed tym zjawiskiem możemy wyprowadzić z Konstytucji federalnej, gdzie w art. 1 jest zawarte stwierdzenie, iż godność ludzka jest nienaruszalna. Jest to mocna podbudowa dla różnego rodzaju powództw z tytułu naruszenia dóbr osobistych pracownika. W Niemczech istnieje także uregulowanie zawarte w ustawie o ustroju pracy (Betriebsverfassungsgesetz) zobowiązujące pracodawcę do sprawowania pieczy nad pracownikiem, co zawiera w sobie również dbałość o zdrowie psychiczne i fizyczne pracownika. Pracodawca jest przez to zobowiązany do wprowadzania odpowiednich procedur wewnętrznych w zakładzie pracy, które uniemożliwiałyby powstawanie zjawiska mobbingu. Przykładowo można wymienić: stworzenie w miejscu pracy klarownego i wyraźnego zakresu kompetencji, jasnych dla wszystkich sposobów i dróg podejmowania decyzji, oraz przepływu informacji w zakładzie pracy jasnego układu zależności, konstruktywnych sposobów zarządzania konfliktami. Pracownik w razie zaistnienia problemu mobbingu w miejscu pracy powinien poinformować tym przełożonego, który ma obowiązek podjąć odpowiednie kroki mające na celu udzielenie odpowiedniej pomocy temu pracownikowi (może np. na prośbę szykanowanego pracownika przenieść go na inne stanowisko pracy).

Jeżeli chodzi o uregulowania prawne o charakterze antymobbingowym w Polsce to niestety należy stwierdzić, iż nie istnieje w obecnej sytuacji żaden przepis regulujący w sposób bezpośredni problemu szykanowania psychicznego w miejscu pracy i w związku z nią. Jednakże opierając się na art.30 Konstytucji RP (2 IV 1997) mówiącym, iż "Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych" można stwierdzić, że w polskim ustawodawstwie istnieje mocna podbudowa dla przepisów antymobbingowych. Szykanowanie psychiczne pracownika powoduje wypaczenie powyższego przepisu i jest jawnie niezgodne z polskim porządkiem prawnym. Możemy przywołać także inne normy konstytucyjne stanowiące podbudowę dla przyszłych przepisów antymobbingowych, jak np. art.38 ("Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia"), art. 68 ust. 1 ("Każdy ma prawo do ochrony zdrowia") czy też art. 66 ust. 1 ("Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.(...)").

Mimo, iż polska Konstytucja nie zawiera bezpośrednich norm antymobbingowych wymienione powyżej przepisy pozwalają w niedalekiej przyszłości na stworzenie takiego zespołu norm.

Również prawo pracy zawiera obecnie kilka norm, które mogą być podstawą dla procesu tworzenia ustawodawstwa antymobbingowego. Na początku należy wymienić art. 111 Kodeksu Pracy mówiący, iż "Pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika". Większość zachowań mobbingujących powoduje naruszenie godności szykanowanego pracownika i jego dóbr osobistych z czego wynika naruszenie jednej z podstawowych zasad prawa pracy zawartej w art. 111. . Przepis powyższy należy również łączyć (poprzez art. 300 KP) z odpowiednimi przepisami Kodeksu Cywilnego określającymi roszczenia osób których godność lub dobra osobiste zostały naruszone. Należy tu wymienić roszczenia majątkowe (roszczenie o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę lub o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny, roszczenie o naprawienie szkody) i roszczenia niemajątkowe (roszczenie o zaniechanie działań zagrażających dobrom osobistym poszkodowanego, o dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia). Jednakże bardzo często zachowania mobbingujące są ukrywane przed osobami postronnymi zarówno przez "prześladowców", ale również dość często przez "ofiary" (przyczyną jest strach przed utratą pracy w sytuacji pogłębiającego się bezrobocia) co powoduje poważne problemy dowodowe. Wydaje się, iż jest to najpoważniejsze i najtrudniejsze wyzwanie, aby stworzyć uniwersalną i wyczerpującą definicję mobbingu i procedury postępowania w przypadku jego wykrycia.

Zachowania mobbingujące bardzo często doprowadzają do naruszenia zdrowia psychicznego "ofiary". Jeżeli dzieję się to za wiedzą, a często za cichą zgodą pracodawcy to mamy wtedy do czynienia z naruszeniem normy prawnej zawartej w art. 15 KP ("Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy".) oraz art.94 ust.4 KP ("Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy(...) ). Także art. 207 ż 1 KP ("Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy".) jasno określa, iż naruszenie zdrowia pracownika, które nastąpiło w związku z pracą powoduje, w wyniku naruszenia przepisów BHP, odpowiedzialność pracodawcy, niezależnie czy mówimy o zdrowiu fizycznym czy psychicznym. Jest to zgodne z definicją zdrowia zawartej w Preambule Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia ("Health is a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity".).

Podsumowując należy stwierdzić, iż polscy ustawodawcy powinni znacznie szybciej zacząć przyswajać zachodnie normy antymobbingowe pamiętając oczywiście o naszej specyficznej sytuacji gospodarczej.

Przeciwdziałanie powstawaniu zjawiska mobbingu jest wielkim wyzwaniem zarówno dla psychologów i psychiatrów, ale również prawników, którzy powinni starać się wprowadzać takie zmiany legislacyjne, które ograniczyły by istnienie i przede wszystkim tolerowanie przez pracodawców zachowań mobbingujących w pracy. Rozwiązanie powyższego problemu pozwoli zaoszczędzić nie tylko miliony euro, ale również wiele cierpień "ofiarom" i ich rodzinom.



Bibliografia :

Preamble to the Constitution of the World Health Organization as adopted by the International Health Conference, New York, 19-22 June, 1946.

Maciejewska B.: "Terroryści w biurze." "Newsweek Polska", 2.2002s.70-73.

Boruta I. "Godność człowieka-kategorią prawa pracy" "Praca i Zabezpieczenie Społeczne " 2001, nr 8.

Szewczyk H. "Molestowanie seksualne i mobbing w miejscu pracy lub w związku z pracą" "Praca i Zabezpieczenie Społeczne " 2002 nr 6.

Grabowski P. "Patologia zarzÄ…dzania. Mobbing -zjawisko przemocy psychicznej(...)" "Antidotum" 2002 nr 5.

Florek L. Zieliński T. "Prawo pracy" Beck Warszawa 1999.

Robin C. "White-Collar Sweatshop: The Deterioration of Work and Its Rewards in Corporate America". “Dissent" (Fall 2001), pp. 131-35

Staszewski W. “DrÄ™czenie w pracy" "Gazeta Wyborcza" 13-03-2002

Szewczyk H. "Prawo pracownika do godności" (uwagi de lege lata