Analiza pojęcia obywatel
Definicja pojęcia obywatel
Pojęcie obywatela jest bardzo niejednoznaczne. W literaturze przedmiotu obywatel definiowany jest albo
w kategoriach posiadania określonego obywatelstwa, bądz
też pojęcie to utożsamiane jest z kategorią
obywatelskości, określonych cnót obywatelskich, obywatelskiego statusu czy obywatelstwa rozumianego
jako pewna postawa wobec otaczającej rzeczywistości. Ta różnorodność ujęć interesującego mnie
zagadnienia i niejednokrotne utożsamianie przez autorów wymienionych wyżej kategorii, powoduje
pewne trudności w określeniu znaczenia tego pojęcia. W tej krótkiej próbie definicji postaram się więc
zasygnalizować różnorodne stanowiska i ujęcia tej kategorii, celem ukazania jej wielowymiarowości.
Pojęcie obywatela, może być więc rozpatrywane, na co najmniej dwa sposoby. W sensie prawnym
obywatelem jest każda osoba, posiadająca obywatelstwo rozumiane jako stosunek prawny łączący
jednostkę z państwem, na który składają się określone prawa i obowiązki przynależne jednostce. Prawa
obywatelskie są prawami o charakterze publicznym, to znaczy, że nie odnoszą się one do relacji
pomiędzy obywatelami, ale do relacji między jednostką a państwem. Są one prawami podmiotowymi,
które przysługują obywatelom wobec państwa i są zagwarantowane przez konstytucję i ustawy zwykłe.
Od praw odróżnia się wolności obywatelskie, których zadaniem jest zapewnienie pewnej sfery wolnej od
ingerencji państwowej 1. Owe prawa i obowiązki, wynikające z przynależności do społeczności
politycznej, są więc zasadniczym elementem tak rozumianej definicji obywatela.
Prawa obywatelskie
Trudno jednak byłoby wskazać jakąś jedną zasadę, która określałaby, jakie prawa i wolności winny
tworzyć obywatelski status. W każdym bowiem społeczeństwie występuje pewien ich model, do którego
się dąży i podejmuje starania w kierunku jego realizacji. W przypadku Polski prawa, wolności i obowiązki
obywatela określa Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, która jako ich z
ródło wskazuje przyrodzoną i
niezbywalną godność człowieka. Do wolności i praw zalicza ona prawa i wolności osobiste, polityczne,
ekonomiczne oraz socjalne i kulturalne. Do obowiązków obywatela należą natomiast: wierność
Rzeczypospolitej Polskiej, przestrzeganie prawa, ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych, obrona
ojczyzny oraz dbałość o stan środowiska naturalnego 2.
To, w jaki sposób możliwe jest nabycie i utrata obywatelstwa, jest sprawą wewnętrzną każdego
państwa. W Polsce obywatelstwo nabywane jest poprzez urodzenie z rodziców, będących obywatelami
polskimi lub uzyskiwane po spełnieniu pewnych warunków określonych w odpowiednich aktach prawnych
3.
Kategoria obywatelskości
Mnie jednak bardziej interesować będzie inny aspekt bycia obywatelem. Wiąże się on z kategorią
obywatelskości, rozumianą jako zespół postaw poznawczych i normatywnych oraz odpowiadających im
wzorów działania, preferencji wartości i celów, które są podstawą emocjonalnego i intelektualnego
zaangażowania jednostek – czÅ‚onków okreÅ›lonej wspólnoty politycznej (paÅ„stwowej), w sprawy
publiczne, ich poczucia identyfikacji i akceptacji tradycji oraz systemu wartości własnej wspólnoty
polityczno – kulturowej 4.
Obywatelskość
Jest ona więc pewną postawą, a poczucie obywatelskości, które w najprostszym rozumieniu jest
przekonaniem, że „coÅ› do mnie należy”, legitymizuje rolÄ™ obywatelskÄ… oraz postawy i
zachowania, stanowiÄ…ce konsekwencjÄ™ bycia obywatelem 5.
Koncepcja Habermasa
Tak pojmowana obywatelskość, łączy się z funkcjonowaniem społeczeństwa obywatelskiego i będącej
jego nieodłączną częścią - sfery publicznej, której koncepcje sformułował po raz pierwszy w 1962 roku J.
Habermas 6. Jej zasadniczym elementem jest kategoria opinii publicznej, której pojawienie się, wiąże
on z rozwojem mediów drukowanych, takich jak książki, pamflety i gazety. Tocząca się na ich łamach
debata, przyczyniła się jego zdaniem do rozpoczęcia publicznej dyskusji, wymiany poglądów oraz
dążenia uczestników tychże debat do wypracowania wspólnej konkluzji. Wraz z tak pojmowaną sferą
http://www.wos.org.pl Kreator PDF Utworzono 5 November, 2011, 17:49
publiczną, pojawiła się też idea, iż władza polityczna powinna podlegać społecznej kontroli i
ograniczeniom narzuconym z zewnątrz. Zmiany te doprowadziły zdaniem Habermasa do
upodmiotowienia obywateli w wymiarze zarówno politycznym, ekonomicznym jak i kulturalnym.
Komunikacja jest więc dla tego autora fundamentem, na którym opiera się istnienie społeczeństwa jako
wspólnoty. To dzięki działaniom komunikacyjnym kształtować się mają wartości, z których potem
wyrastają instytucje społeczne, takie jak choćby rodzina, wymiar sprawiedliwości czy instytucje
polityczne 7.
Koncepcja Habermasa z uwagi na ogromnÄ… rolÄ™ jakÄ… autor ten nadaje procesowi komunikacji, wydaje
się być szczególnie istotną, ze względu na temat mojej pracy. Skuteczna komunikacja pomiędzy
obywatelami a władzą, zgodnie z przedstawionymi powyżej założeniami, przyczynić się może do
zwiększenia poczucia odpowiedzialności obywateli, przełamania dystansu pomiędzy jednostką a
wydającą się odległą i niedostępną władzą, co w konsekwencji będzie miało pozytywny wpływ na
kształtowanie się w Polsce społeczeństwa obywatelskiego opartego na zasadach wspólnotowości i
odpowiedzialności.
Nieodłącznym atrybutem pojęcia obywatel (od starożytności po czasy nam współczesne) jest także
wolność. Obywatel to przede wszystkim osoba wolna, mogąca podejmować suwerenne i niezależne
decyzje. Przełomowe znaczenie w tym kontekście miała Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789
roku, która eksponowała rolę jednostki jako podmiotu w życiu społecznym i gospodarczym
wprowadzając pojęcie podmiotowych praw publicznych, dające pojedyńczej osobie, która do tej pory
była jedynie przedmiotem prawa publicznego, możliwość aktywnej roli w stosunku do instytucji
państwowych 8. Zdaniem M. Szyszkowskiej to właśnie prawo pozytywne, ma podstawowe znaczenie w
funkcjonowaniu człowieka jako obywatela, zapewniając zakresy wolności, w obrębie których jego
poczynania nie podlegają ingerencji ze strony władzy państwowej. Prawo gwarantując owe zakresy
wolności, umożliwia więc podejmowanie swobodnych decyzji, a co za tym idzie, stwarza warunki dla
aktywności jednostek, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym 9.
Jeśli kierować się definicją obywatela sformułowaną przez Arystotelesa, to obywatelem jest ten kto ma
otwarty dostęp do władzy obradującej lub sądzącej 10. Zgodnie z tą koncepcją obywatelami są ci, którzy
uczestniczą w rządzeniu państwem, co w praktyce oznaczało udział w pracach sądu i zgromadzenia
ludowego. Ogromne znaczenie miało więc dla Arystotelesa, zaangażowanie jednostki w życie państwowe,
a obywatelstwo było dla niego nie tyle posiadaniem pewnych praw i przywilejów, co odpowiedzialnością
za losy państwa i prestiż związany z piastowaniem funkcji publicznej.
Jeśli przyjąć definicję Arystotelesa i odnieść ją do dzisiejszych warunków, to obywatelem jest osoba
posiadająca wpływ na poczynania władzy, a więc posiadająca podmiotowość i będącą jej świadomą.
Podmiotowość jest więc kolejnym nieodłącznym atrybutem współcześnie rozumianego obywatela.
Definiowana jest ona jako pewna właściwość grup społecznych i jednostek polegająca na zdolności
podejmowania świadomych (a więc suwerennych), racjonalnych i celowych działań realizujących ich
potrzeby i interesy poprzez udział i/lub wpływanie na procesy sprawowania władzy politycznej. 11
Obywatel, posiadający tak rozumianą podmiotowość, nie jest więc biernym przedmiotem oddziaływania
władzy, poddającym się bezmyślnie i bezwolnie decyzjom jakie ona podejmuje. Przeciwnie bycie
obywatelem, zakłada tutaj utrzymanie statusu aktywnego i skutecznego uczestnika życia politycznego,
świadomego swoich praw i obowiązków. Obywatelstwo nie jest więc w tym ujęciu tylko instytucją
prawną, wiąże się ono z pewnym etosem oraz zespołem cnót, takich jak choćby odpowiedzialność czy
szacunek dla wartości politycznych i społecznych. Aktywność obywatela, nie jest tu jedynie kwestią praw
i obowiązków wobec państwa, ale jest ona również wykazywaniem aktywnego zainteresowania
sprawami społecznymi i szeroko rozumianym w nich uczestnictwie, zgodnie z zasadami tolerancji i
dialogu społecznego.
Rola obywatela
Mimo że aktywność jest niewątpliwie atrybutem obywatela, nie ma jednak zgodności co do stopnia tejże
aktywności, jakim powinien się on wykazywać. Różne drogi rozwoju demokracji doprowadziły do różnych
teoretycznych ujęć w tym zakresie:
Ï w teorii (tradycji) liberalno – demokratycznej, rola obywatela jest raczej niewielka i sprowadza
się do wyboru elit, które sprawują władzę w przedstawicielskim rządzie;
Ï w teorii (tradycji) demokracji uczestniczÄ…cej, obywatele powinni nie tylko wybierać swoich
przedstawicieli, ale także brać aktywny udział w rzeczywistym podejmowaniu decyzji12.
W nurcie liberalnym punktem wyjścia jest obywatel, traktowany indywidualnie (co jest zgodnie z
liberalną wizją społeczeństwa jako ogółu wolnych i autonomicznych jednostek), a wolny wybór stanowi
jedną z podstawowych cech liberalnej wizji obywatela. Aby jednak jednostka mogła podejmować dobre
http://www.wos.org.pl Kreator PDF Utworzono 5 November, 2011, 17:49
decyzje, winna być osobą świadomą, refleksyjną i krytyczną wobec otaczającej go rzeczywistości.
Obywatelskość jednostki jest tutaj równoznaczna z jej autonomią, czyli z wolnością ustanawiania,
definiowania i poszukiwania własnego celu, bez ograniczeń z niczyjej strony - zwłaszcza ze strony
państwa. Ogromną rolę w liberalnym rozumieniu pojęcia obywatela pełni więc także kategoria wolności,
rozumiana zarówno w swym aspekcie pozytywnym (indywidualne prawa i wolności), jak i negatywnym
(ochrona przed nadmiernymi arbitralnymi ograniczeniami głównie ze strony instytucji państwowych)
13.
Zupełnie odmienną wizję obywatela proponuje nurt komunitarystyczny, dla którego kluczowym jest
pojęcie historycznie ukształtowanej wspólnoty (community). Bycie obywatelem, oznacza więc dla
komunintarian przede wszystkim przynależność do tej wspólnoty, zakorzenienie w pewnej tradycji i
podzielanie wspólnych wartości wraz z innymi jej członkami. To relacje ze wspólnotą wpływają na
poczucie obywatelstwa, a co za tym idzie troskę o dobro wspólne. Krytyce poddają oni wyobcowanie
liberalnej wizji obywatela, która prowadzić ma do nieuchronnej atomizacji i fragmentaryzacji
społeczeństwa. Zdaniem zwolenników tego nurtu indywidualna autonomia powinna się równoważyć z
kategorią dobra wspólnego, a kluczowymi wartościami jakimi powinien kierować się obywatel są: dobro
wspólne, solidarność i odpowiedzialność 14.
Oczywiście wyżej przedstawione nurty, nie będące bynajmniej homogenicznymi, są tylko pewnym
wycinkiem z ogromnej różnorodności koncepcji rozumienia obywatela. Te dwa przeciwstawne sobie
teorie wydały mi się szczególnie istotnymi, gdyż ukazują, że to co wypełnia treść pojęcia obywatel,
zależne jest zarówno od kultury politycznej danego kraju, jak i koncepcji myśli politycznej przyjętej
przez poszczególnych badaczy.
Autor: Monika Baranowska
Przypisy
1 Obywatel, Słownik społeczny, B. Szlachty (red.), Kraków 2004, s. 771.
2 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, 1997, rozdział 2.
3 Patrz: Ustawa z dnia 15 lutego 1962 roku o obywatelstwie polskim, [w:]
http://isip.sejm.gov.pl/servlet/Search?todo=file&id=WDU19620100049&type=3&name=D19620049Lj.pdf
, (15 III 2007).
4 Obywatelskość, Leksykon politologii, op. cit., s. 265.
5 E. Wnuk – LipiÅ„ski, Socjologia życia publicznego, Warszawa 2005, s. 103.
6 Definiuje on sferę publiczną jako przestrzeń, w której może realizować się prawdziwie demokratyczne
uczestnictwo obywateli w kształtowaniu wspólnych norm konsensu i porozumienia, w formowaniu opinii
publicznej, a tym samym wpÅ‚ywanie na instytucje systemu, Cyt. za: E. Wnuk – LipiÅ„ski, op. cit.,
s. 103.
7 K. Dziubka, Społeczeństwo obywatelskie: wybrane aspekty ewolucji pojęcia, [w:] A. W. Jabłoński, L.
Sobkowiak (red.) Studia z teorii polityki, t. 2, WrocÅ‚aw 1998, s. 11 – 14.
8 M. Magoska, Obywatel w procesie zmian, Kraków 2001, s. 34 –35.
9 M. Szyszowska , CzÅ‚owiek jako obywatel,” Res Humana”, 1999, nr 6, s. 11 – 14.
10 Cyt. za: K. Dziubka, Teoria demokratycznej obywatelskoÅ›ci – zarys problemu, [w:] W.
Bokajło, K. Dziubka, (red.), Społeczeństwo obywatelskie, Wrocław 2001, s. 89.
11 Podmiotowość polityczna, Leksykon politologii, op. cit., s. 318 – 319.
12 W. BokajÅ‚y, K. Dziubki (red.), op. cit., s. 9 – 10.
13 M. Magoska, op. cit., s. 41 – 55.
14 Ibidem.
BIBLIOGRAFIA
Książki
1. Dziubka Kazimierz, Społeczeństwo obywatelskie, wybrane aspekty, ewolucja pojęcia, [w:] Andrzej W.
Jabłoński, Leszek Sobkowiak (red.), Studia z teorii polityki, t. II, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 1998.
2. Dziubka Kazimierz, Teoria demokratycznej obywatelskości - zarys problemu, [w:] Wiesław Bokajło,
Kazimierz Dziubka, (red.) Społeczeństwo Obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytety Wrocławskiego,
Wrocław 2001.
3. Leksykon politologii, Andrzej Antoszewski, Ryszard Herbut (red.), Alta 2, Wrocław 2002.
4. Magolska Maria, Obywatel w procesie zmian, Księgarnia Akademicka, Kraków 2001.
5. Słownik społeczny, Bogdan Szlachta (red.), Wydawnictwo WAM, Kraków 2004.
6. Wnuk – LipiÅ„ski Edmund, Socjologia życia publicznego, „Scholar”, Warszawa
2005.
Czasopisma naukowe i prasa
Szyszkowska Maria, CzÅ‚owiek jako obywatel, ”Res Humana”, 1999, nr 6.
http://www.wos.org.pl Kreator PDF Utworzono 5 November, 2011, 17:49
 Inne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
Ustawa z dnia 15 lutego 1962 roku o obywatelstwie polskim, [w:]
http://isip.sejm.gov.pl/servlet/Search?todo=file&id=WDU19620100049&type=3&name=D19620049Lj.pdf
, (15 III 2007).
http://www.wos.org.pl Kreator PDF Utworzono 5 November, 2011, 17:49