Piotr Jaśkowski  Wykłady z percepcji wzrokowej 1
Uwaga mimowolna i do-
+
+
+
wolna
+
+
+
Zyski i koszty w przyciąganiu uwa-
gi mimowolnej
+
+
+
Przesunięcie uwagi w jakimś kierunku lub na jakiś
obiekt powoduje bardziej efektywne przetwarzanie
bodz
ców, które nadchodzą z tego kierunku. Bardziej
efektywne przetwarzanie oznacza przede wszystkim
Rys. 6-3. Układ doświadczalny Posnera, ze wska-
skrócenie czasu przetwarzania oraz obniżenie pro-
zówką obwodową. Ukazano kolejność zdarzeń w
gów rozróżniania (zwróćmy uwagę, że niższy próg doświadczeniu, poczynając od wyświetlenia dwóch
identycznych kwadratów (górna część rysunku),
oznacza większą wrażliwość). Na przykład czas re-
przez rozbłyśnięcie jednego z kwadratów (tu zazna-
akcji na bodziec pojawiający się w miejscu, na któ-
czony jako ciemniejszy), aż do pojawienia się celu
(kółeczka), którego położenie należy określić.
rym zogniskowana jest uwaga, będzie krótszy. Na-
zywamy to zyskami ze zogniskowania uwagi. Po-
kę neutralną. W opisywanym badaniu bodziec poja-
dobnie próg wrażliwości na ten bodziec będzie
wia się w połowie przypadków po tej samej stronie,
mniejszy niż na bodz
ce, które aktualnie nie są w
po której rozbłysnął kwadrat. W połowie przypad-
ognisku uwagi. Jeśli jednak okaże się, że ważny bo-
ków zaś, po stronie przeciwnej (pomijamy tu waru-
dziec pojawi się poza ogniskiem uwagi, jego prze-
nek neutralny). Mimo tego, że wskazówka obwodo-
twarzanie będzie powolniejsze i mniej precyzyjne
wa nie pozwoliła przewidywać lokalizacji celu,
(koszty).
przyciągała uwagę, o czym świadczą przyspieszone
Prawidłowość tę badano laboratoryjnie (Posner,
odpowiedzi w przypadku poprawnego wskazania i
1980).
opóz
nione w razie błędnego. Obrazuje to rys. 6-4. Te
czasy reakcji porównywać możemy z linią bazową,
Doświadczenie Posnera
czyli średnim czasem reakcji uzyskanym przy zasto-
Schemat eksperymentu Michaela Posnera obrazuje
sowaniu wskazówki neutralnej.
rysunek 6-3. Zmodyfikowana wersja tego doświad-
Jak widać, gdy uwaga zostanie zogniskowana na nie-
czenia zostanie przeprowadzona na zajęciach. W
właściwym obszarze, czasy reakcji są dłuższe niż
tym układzie badawczym obserwatora prosi się, aby
wtedy, gdy nie zostanie skierowana w żadną stronę.
ufiksował (czyli skupił) wzrok na centralnym punk-
Tę różnicę w czasach reakcji nazywamy kosztami.
cie ekranu oznaczonym na przykład za pomocą
Warto zaznaczyć, że uzyskany efekt nie może być
punktu lub krzyżyka (jest to tak zwany punkt fiksa-
wynikiem przesunięcia wzroku we wskazywane
cji). Po obu stronach punktu fiksacji znaj-
dują się puste kwadraty. Zadaniem obser-
400
400
watora jest szybka reakcja na bodziec poja-
koszt
koszt
koszt
zysk
zysk
zysk
wiający się w lewym lub prawym kwadra-
linia bazowa
linia bazowa
linia bazowa
linia bazowa
350
350
cie. Wskazówka przyciągająca uwagę mi-
mowolną to rozbłyśnięcie jednego z kwa-
300
300
dratów na chwilę przed pojawieniem się
Wskazówka: popr.
Wskazówka: popr.
popr.
neutral. niepopr.
neutral. niepopr.
neutral. niepopr.
bodz
ca. Tego typu wskazówkę nazywamy
peryferyjną lub obwodową (występuje na
Rys. 6-4. Czasy reakcji uzyskane w układzie Posnera. Średnie czasy
obwodzie pola widzenia). Niekiedy oba reakcji na bodz
ce wskazywane są krótsze niż na bodz
ce poprzedzone
wskazówką neutralną (zysk). Czasy reakcji na bodz
ce ze wskazówką
kwadraty rozbłyskują, stanowiąc wskazów-
neutralną są z kolei krótsze niż na bodz
ce ze wskazówką niepoprawną
(koszt).
Czas reakcji (ms)
Czas reakcji (ms)
 Piotr Jaśkowski  Wykłady z percepcji wzrokowej 2
miejsce. Wprawdzie błysk światła (a więc i pojawie- obiektu niebieskiego sugeruje, że cel pojawi się z
nie się jasnej ramki) powoduje automatyczne przesu- prawej strony, a żółtego że z lewej. Może to być
nięcie oczu w jego kierunku, jednakże ruch ten roz- również instrukcja słowna typu  Uważaj na bodz
ce
poczyna się po około 150 ms, tymczasem efekt uzy- po prawej stronie . Jej znaczenie jest kwestią umow-
skiwany jest również wtedy, gdy wskazówka wy- ną, dlatego jest określona jako  symboliczna .
przedza bodziec o zaledwie 100 ms. Uwagę mimowolną przyciągają bodz
ce silne, nagłe,
W codziennych sytuacjach przesunięciu uwagi towa- ale również po prostu odbiegające od cech bodz
ców,
rzyszy zawsze ruch oczu w kierunku z
ródła bodz
ca. które są powszechne czy pospolite dla danej sytuacji.
Okazuje się jednak, że możliwe jest rozdzielenie Wpływ ogniskowania uwagi dowolnej na efektyw-
tych dwóch składników uwagi. Obserwator może ność przetwarzania również badał Posner. W tym
przesunąć uwagę w jakimś kierunku, jednocześnie doświadczeniu rozbłyśnięcie jednego z kwadratów
utrzymując wzrok na jakimś innym punkcie prze- zostało zastąpione pojawieniem się strzałki w punk-
strzeni. Mówimy wówczas o orientacji utajonej w cie fiksacji (rys. 6-5).
przeciwieństwie do orientacji jawnej, której towa-
rzyszy ruch oczu, głowy lub/i tułowia.
Uwaga dowolna i mimowolna
Wybór obszaru, który będzie efektywniej przetwa-
rzany, może następować dwojako. Uwagę możemy
skierować nań intencjonalnie (wolicjonalnie), lecz
może być ona przyciągnięta również mimowolnie,
za sprawą bodz
ców zewnętrznych (w takim przypad-
+
+
+
+
ku mówimy o uwadze mimowolnej). W literaturze
przedmiotu można spotkać się z innymi pojęciami na
odróżnienie dowolnego i mimowolnego rodzaju se-
lekcji informacji. Mówi się więc o przetwarzaniu
Rys. 6-5. Paradygmat Posnera ze wskazówką symboliczną.
automatycznym i kontrolowanym lub o egzogennym Bodziec-cel (czarne kółko) pojawić się może w jednym z
kwadratów. Należy naciśnięciem klawisza jak najszybciej
i endogennym sterowaniu uwagą.
odpowiedzieć, gdzie w danej próbce wyświetlono bodziec-
Skierowanie uwagi dowolnej zachodzi  jak sa-
cel.
ma nazwa wskazuje  na podstawie naszego wybo-
Jej pojawienie się miało sugerować obserwatorowi,
ru, w sposób świadomy. Przyciągnięcie uwagi w
w którym z dwóch kwadratów z dużym prawdopo-
sposób mimowolny nie oznacza jednak, że działo się
dobieństwem (80%) pojawi się bodziec, a zatem na
to wbrew naszej woli, lecz niezależnie od niej. Bodz
-
którym kwadracie powinna zostać zogniskowana
ce mogące oddziaływać w ten sposób (np. nagły
uwaga obserwatora. Zadanie było takie samo jak we
huk) przyciągają naszą uwagę automatycznie, bez
wcześniej opisanym eksperymencie: zareagować jak
naszej decyzji. Nie można jednak powiedzieć, że w
najszybciej na położenie bodz
ca celu.
każdym przypadku  nie życzymy sobie przycią-
Okazało się, że jeśli bodziec pojawił się po stronie
gnięcia przez nie uwagi.
wskazanej przez strzałkę, reakcje były szybsze i po-
By skierować uwagę dowolną na określoną część
prawniejsze niż wtedy, gdy wskazówka była neutral-
pola widzenia stosujemy wskazówki zwane symbo-
na lub nie było jej wcale, zanotowano zatem zyski z
licznymi. Są one wyświetlane centralnie, by przez
przyciągnięcia uwagi. Jeśli jednak wskazówka była
peryferyjną ekspozycję nie ogniskować dodatkowo
błędna, czasy reakcji były dłuższe, a błędy częstsze
uwagi mimowolnej. Wskazówka symboliczna może
 odnotowano koszty.
mieć różnorodne formy: często jest to strzałka, nie-
Dalsze badania wykazały, że ogniskowanie uwagi
kiedy napis  prawa/lewa . Wskazówką pozwalającą
dowolnej i mimowolnej ma inną charakterystykę
ogniskować uwagę na danej części pola widzenia
czasową. Najefektywniejsze przetwarzanie w miej-
może być każdy znak, symbol zrozumiały dla bada-
scu skupienia uwagi mimowolnej występuje, gdy cel
nego. Na przykład w instrukcji uczestnik może się
pojawia się około 170 ms po wskazówce. Inaczej
dowiedzieć, że pojawienie się na środku ekranu
 Piotr Jaśkowski  Wykłady z percepcji wzrokowej 3
sprawa ma się w odniesieniu do uwagi dowolnej.
Zogniskowanie uwagi dowolnej przynosi największe
zyski, jeśli wskazówka pojawia się 400 ms przed
bodz
cem głównym  wtedy notujemy największą
różnicę między czasem reakcji w próbkach ze wska-
zówką poprawną i neutralną. Wielkość zysków i
kosztów jest tu dość symetryczna. Natomiast przy
przyciąganiu uwagi mimowolnej notuje się przede
wszystkim zyski.
Inną ważną różnicą w działaniu mechanizmu uwagi
dowolnej i mimowolnej jest wrażliwość na to, czy
wskazówka faktycznie dostarcza jakiejś informacji o
lokalizacji bodz
ca. Z sytuacją taką mamy do czynie-
nia wtedy, gdy wskazówka na ogół jest poprawna.
Jeśli jednak tylko w połowie przypadków wskazuje
trafnie, nie pozwala przewidywać lokalizacji bodz
ca.
Mimo to, wskazówka poprawna w 50% jest w stanie
przyciągnąć uwagę mimowolną. Dlaczego? Ponie-
waż zachodzi to automatycznie, a nie dzięki jakiejś
świadomej strategii. Inaczej sprawa ma się z uwagą
dowolną. Jest ona skutecznie przyciągana tylko wte-
dy, gdy wskazówka jest w przeważającej liczbie pró-
bek poprawna (przynajmniej 75%). Dzieje się tak
dlatego, że o przesunięciu uwagi dowolnej decyduje-
my sami. Jeśli uznamy, że nie jest to opłacalne, uwa-
ga nie będzie przesuwana. Przyspieszenie przetwa-
rzania możemy zaobserwować również wtedy, gdy
wskazówka jest w 100% poprawna: czasy reakcji są
wtedy szybsze niż w sytuacji gdy wskazówki brak.
Oczywiście w takim układzie badawczym nie można
obserwować kosztów.
Literatura:
Posner M. I. (1980). Orienting of attention.
Quarterly Journal of Experimental Psychology, 33,
3- 25
Posner, M. I., Cohen, Y. (1984). Components of v i -
sual orienting of attention, Journal of
Neuroscience, 4, 1863-1874