CZĘŚĆ III
ŚWIAT OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO (1919-1939)


I. KSZTAŁTOWANIE NOWEGO OBLICZA ŚWIATA (1919-1923)

1. Przeobrażenia rewolucyjne w Europie (1919-1921)

Jesienią 1918 r. zakończyły się działania wojenne na większą skalę. Niektóre
państwa przystąpiły do demobilizacji swych armii. Austro-Węgry się rozpadły. Na ich
gruzach kształtowały się nowe państwa: Austria, Czechosłowacja, Królestwo Serbów,
Chorwatów i Słoweńców (SHS), Polska i Węgry. Rosja nie rozpadła się ale znalazła się
w stanie wojny domowej pomiędzy siłami rewolucji i kontrrewolucji (czerwoni i biali).
Skorzystały z tego narodowości podbite przez Rosję i przystąpiły do kształtowania
samodzielnych państw. Od Rosji oderwały się: Finlandia, Litwa, Łotwa, Estonia,
Królestwo Polskie. Także ukraińcy przystąpili do tworzenia samodzielnego państwa ale
po paru latach próby te zakończyły się niepowodzeniem. Na Kaukazie przystąpiono do
budowy Armenii, Azerbejdżanu, Gruzji. O niepodległość walczyły szczepy arabskie.
Wobec osłabienia Niemiec z postulatami rewindykacyjnymi wobec nich wystąpili
Duńczycy, Litwini, Francuzi i Polacy zaboru pruskiego.
W Europie zniknęły cztery wielkie dynastie: Habsburgów, Hohenzollernów ,
Osmanów i Romanowych. Cara wraz z rodziną zamordowano. Panująca w Wielkiej
Brytanii niemiecka dynastia Sachsen-Coburg-Gotha postanowiła odciąć się od swych
niemieckich korzeni i w 1917 r. zmieniła nazwisko, przejmując nowe od nazwy starego
zamku w Windsorze. Niechęć do Niemców była w Wielkiej Brytanii tak duża, iż
postanowiono nie ryzykować i zerwać z trwającą od 100 lat niemiecką tradycją. 17 lipca
1917 r. powstała nowa dynastia Windsorów. Król Jerzy V nie wyraził też zgody na
udzielenie azylu rodzinie cara Mikołaja II, przyczyniając się pośrednio do jego śmierci w
Rosji.
Sytuacja była bardzo skomplikowana, ponieważ poszczególne narody występowały
pod hasłem walki o samookreślenie. Tymczasem na terenach granicznych występowało
duże wymieszanie narodowości i trudno było określić zasięg terytorialny poszczególnych
narodów i grup etnicznych. Niezależnie od tego, wśród narodów walczących o
niepodległość występowały także grupy socjalistyczne nawiązujące do programu
rewolucji społecznej. Hasła Lenina i bolszewików były dość popularne. W latach
1918-1919 w Rosji znajdowało się wielu jeńców wojennych z Austro-Węgier, Turcji i
Niemiec. Wielu z nich sympatyzowało z bolszewikami, którzy utworzyli spośród nich
ruch, tzw. internacjonalistów, to jest działaczy uznających priorytet międzynarodowej
rewolucji nad interesami narodowymi. Po powrocie do swych krajów na przełomie lat
1918-1919 doprowadzili oni do rozłamów w istniejących dotychczas partiach
socjaldemokratycznych i utworzenia partii komunistycznych. W marcu 1919 r.
przedstawiciele tych partii zebrali się najpierw w Piotrogrodzie, a następnie w Moskwie i
powołali do życia Międzynarodówkę Komunistyczną, która proklamowała rewolucję
socjalistyczną w skali światowej. Lenin stał się jednym z najbardziej popularnych
polityków i publicystów w świecie. Prace jego tłumaczono na wiele języków i usilnie
popularyzowano. Przeżycia wojenne wielu ludzi skłaniały do uznania i przyjęcia jego
wizji obalenia kapitalizmu i zbudowania nowego ustroju społecznego, który zapowiadał
likwidację nierówności społecznej, wyzysku, ucisku narodowego i wojen.
W Europie środkowo-wschodniej w latach 1918-1921 krzyżowały się ze sobą idee
narodowe i internacjonalistyczne. Na wszystkich granicach toczyły się małe wojny o
granice tworzących się państw. Wielkie mocarstwa wzywały do przerwania tych walk i
uznania decyzji konferencji pokojowej, która miała ustalić granice zgodnie z zasadą
etniczną. Do Rosji wysłano korpusy interwencyjne Wielkiej Brytanii i Francji celem
pacyfikacji stosunków. Wspierały one tzw. białych i zwalczały rewolucjonistów.
Brytyczycy działali na północy w rejonie Murmańska, a Francuzi na południu w rejonie
Odessy. Na Dalekim Wschodzie na Syberii działał korpus japoński. Państwa zwycięskie
same znajdowały się jednak w trudnej sytuacji i nie były w stanie zorganizować
większych sił. Interwencja miała raczej symboliczny charakter. Niemniej dawała ona
bolszewikom z Leninem na czele pretekst do oskarżenia imperialistów o dążenie do
obalenia władzy bolszewickiej i zduszenia rewolucji. W tej sytuacji internacjonaliści
ogłosili, że rewolucyjna Rosja jest "ojczyzną proletariatu" i wezwali rewolucjonistów
wszystkich krajów świata do jej obrony. Ruch ten znalazł duży rezonans w Wielkiej
Brytanii, Włoszech i Francji. Cała Europa z jednej strony czekała na decyzje konferencji
pokojowej, która rozpoczęła obrady w Paryżu w dniu 18 I 1919 r., a z drugiej strony na
wynik zmagań z siłami rewolucyjnymi. Z jednej strony odwoływano się do Lenina, a z
drugiej do prezydenta Wilsona, który również zdobył znaczną popularność i znaczenie w
świecie. Pod wpływem wydarzeń w Rosji i ogólnych nastrojów rewolucyjnych w nowo
tworzących się państwach demokratyzowano stosunki. Państwa te przyjmowały ustrój
demokracji parlamentarnej, odrzucały tytuły rodowe, demokratyzowały stosunki,
przeprowadzały reformy polityczne i ekonomiczne. Panowało wielkie wrzenie.
Zwalczały się różne tendencje i dążenia.
Szczególną rolę w powojennej Europie spełniały Niemcy. Załamanie przyszło
nagle. Społeczeństwo niemieckie nie było do tego przygotowane psychiczne. Kapitulacja
spowodowała szok i wywołała ostrą krytykę. Autorytet władz całkowicie upadł.
Rewolucja niemiecka miała jednak dziwny charakter. Nieliczne grupy inteligencji
socjalistycznej w końcu 1918 r. doprowadziły do utworzenia Komunistycznej Partii
Niemiec (KPD), która wzywała do współpracy z rewolucyjną Rosją i do wzorowania się
na rewolucji rosyjskiej. KPD nie dysponowała jednak większymi wpływami w
środowiskach robotniczych. Formalnie władzę przejęła SPD, która wzywała do
ewolucyjnego przekształcenia stosunków, głosząc, że socjalizacja dokona się w marszu.
Na lewo od starej SPD stała już jednak Niezależna SPD (USPD), która miała bardziej
radykalny charakter i werbalnie nawiązywała do doświadczeń rewolucji rosyjskiej. Bała
się jednak jej konsekwencji. W grudniu 1918 r. partie te uznały, że o przyszłości państwa
winny zadecydować wybory i wyłonione przez nie Zgromadzenie Narodowe. Komuniści
zbojkotowali wybory. W połowie stycznia 1919 r. dali się wplątać w demonstracje
antyrządowe wywołane przez radykalnych działaczy zawodowych. Rząd Eberta (Rada
Pełnomocników Ludowych) zaburzenia te stłumił siłą, oskarżając komunistów o dążenie
do obalenia rządu i tendencje anarchistyczne. Partia komunistyczna została rozgromiona,
wielu jej działaczy z R. Luksemburg i K. Liebknechtem na czele zamordowano (15 I
1919), wielu innych aresztowano. W ten sposób partia ta od samego początku straciła
możliwość działania. Wybory do Zgromadzenia Narodowego przeprowadzono 19 I 1919
r. w atmosferze obaw o losy państwa. Niemcy oskarżano o odpowiedzialność za wybuch
wojny, zbrodnie wojenne i imperializm. Zapowiadano ukaranie tak polityków
niemieckich, jak i całego narodu. Oskarżenia te konsolidowały Niemców w dążeniu do
samoobrony.
Na 36,7 milionów uprawnionych do udziału w wyborach w głosowaniu wzięło
udział około 30 milionów osób, tj. 82,7%. Była to więc dość wysoka jak na okres
zaburzeń i rewolucji frekwencja. Spośród tych 30 milionów na SPD głosowało 11,5
miliona. Uzyskała ona 163 spośród 421 mandatów. Drugie miejsce zajęła katolicka partia
Zentrum (6 mln głosów i 91 mandatów), a trzecie partia demokratyczna (5,6 mln głosów
i 75 mandatów). Partie prawicy nie były jeszcze zbyt popularne. Skrajnie
nacjonalistyczna i konserwatywna DNVP (Niemiecko-Narodowa Partia Ludowa)
zdobyła 3,1 mln głosów i 44 mandaty, a partia wielkiego przemysłu (Deutsche
Volkspartei) tylko 1,3 mln głosów i 19 mandatów. Niezależni socjaldemokraci zdobyli
2,3 mln głosów i 22 mandaty.
Obrady Zgromadzenia przeprowadzono w Weimarze. Powstała koalicja SPD,
Zentrum i DDP, która uchwaliła tzw. Małą Konstytucję wprowadzając Niemcy na drogę
republiki i demokracji parlamentarnej. Pierwszym prezydentem republiki Weimarskiej
został przywódca SPD Fridrich Ebert (1871-1925), a szefem rządu inny socjaldemokrata
Philipp Scheidemann (1865-1939). Zgromadzenie Narodowe nadal obradowało w
Weimarze uchwalając ustawy i pracując nad konstytucją, którą uchwalono dopiero w
sierpniu 1919 r. Natomiast rząd działał w Berlinie, gdzie toczyły się zaciekłe walki
pomiędzy różnymi grupami nacisku i orientacjami. Od czasu do czasu ulice miasta
stawały się widownią strajków i demonstracji, a nawet bezpośrednich walk.
Sytuacja ekonomiczna Niemiec była bardzo trudna. Szczególnie trudna była
sytuacja aprowizacyjna. W kwietniu 1919 r. w Berlinie doszło do wielkich rozruchów ale
rząd opanował sytuację. W maju 1919 r. w Monachium proklamowano Bawarską
Republikę Rad. Organizowali ją radykalni inteligenci znajdujący się pod wpływem idei
anarchistycznych. Została ona rozbita przez siły wojskowe Bawarii. Sytuacja w
Niemczech w połowie roku 1919 została opanowana przez siły wrogie rewolucji i
występujące w obronie interesów narodowych Niemiec.
Siły rewolucyjne znaczne wpływy uzyskały natomiast na Węgrzech, gdzie w marcu
1919 r. proklamowano Republikę Rad. Przetrwała ona zaledwie 133 dni. Rządy
radykalnej lewicy na Węgrzech nie zdołały się zjednoczyć z rewolucyjną Rosją i w
sierpniu 1919 r. zostały zlikwidowane przez wojska interwencyjne Czechosłowacji,
Jugosławii, Rumunii i Francji. W Polsce idee rewolucji zostały ograniczone przez koła
wysuwające postulat odbudowy zjednoczonego państwa polskiego. Jednoczyło ono
ziemie należące dotąd do trzech państw rozbiorowych, to jest: Rosji, Austro-Węgier i
Prus (Niemiec). Polska kształtowała się również jako republika o ustroju
demokratyczno-parlamentarnym. Wielkie frustracje przeżywali Włosi, Francuzi i
Brytyjczycy.
Na całym wielkim obszarze Europy środkowo-wschodniej tendencje rewolucyjne
zostały opanowane przez siły narodowe i demokratyczne. Wprowadzano w życie
konstytucje, 8-godzinny dzień pracy, ustawodawstwo pracy, system demokracji
parlamentarnej.
Odmiennie kształtowała się sytuacja w Rosji. Korpusy interwencyjne Wielkiej
Brytanii, Francji, Japonii i USA były zbyt słabe, by opanować ten rozległy kraj. Zbyt
słabe okazały się też lokalne siły kontrrewolucyjne. Bolszewicy wprowadzili system tzw.
komunizmu wojennego, koncentrując władze w ręku swej partii. Organizowano rady
delegatów robotniczych, dzielono ziemię między chłopów i zaprowadzano surowy reżim.
Powołano do życia Ogólnorosyjską Nadzwyczajną Komisję do Walki z Kontrrewolucją i
Sabotażem (Wczeka), która zwalczała wszelkie próby sabotowania zarządzeń nowych
władz. Organizował ją szlachcic polski Feliks Edmundowicz Dzierżyński (1877-1926).
W okresie od stycznia 1918 r. do lipca 1919 r. Czeka rozstrzelała bez sądu około 9 tys.
przeciwników władzy rad. Aresztowano około 90 tys. osób. Powołano też do życia
Robotniczo-Chłopską Armię Czerwoną. Organizował ją Leiba Bronsztein czyli Lew D.
Trocki (1879-1940). W 1920 r. liczyła ona już 3 miliony żołnierzy. Skomplikowaną
polityką narodowościową zajmował się Józef Wissarionowicz Dżugaszwili czyli Józef
Stalin (1879-1953), który pełnił funkcję Komisarza do Spraw Narodowości oraz
Komisarza do Spraw Kontroli Państwowej. Politykę zagraniczną Rosji Radzieckiej
organizował Trocki, ale szybko zastąpił go Gieorgij Cziczerin (1872-1936), który w
maju 1918 r. przejął stanowisko Komisarza Spraw Zagranicznych Rosji.
Rewolucjoniści zerwali z burżuazyjnym systemem wartości i etyki. Religię uznali
generalnie za ideologię klas posiadających i przystąpili do jej zwalczania. Propagowano
zasady ateizmu. Burzono cerkwie i kościoły i rugowano kler z zajmowanych stanowisk.
Duchownych uznano za pasożytów, i w nawiązaniu do tezy: kto nie pracuje, ten nie je,
zmuszano do pracy fizycznej. Zniesiono śluby kościelne i propagowano tzw. wolną
miłość. Zmierzano do zastąpienia rodziny przez organizacje społeczne. Przystąpiono do
budowy żłobków i przedszkoli celem zorganizowania państwowej opieki nad dziećmi i
młodzieżą. Rzecznikiem nowych rządów i dążeń w dziedzinie oświaty i wychowania był
Anatolij W. Łunaczarskij (1875-1933), który w rządzie bolszewickim objął stanowisko
Komisarza oświaty. Idee te propagowała też żona Lenina Nadieżda K. Krupska
(1869-1939). Była ona nauczycielką z zawodu i po rewolucji została członkiem kolegium
Ludowego Komisariatu Oświaty. Wielką rolę pełnił Anton S. Makarenko (1888-1939).
Makarenko organizował domy bezdomnej młodzieży, w których stosował zasadę
wychowania przez aktywne uczestnictwo w życiu i pracę. Doświadczenia swe opisał i
zanalizował w wydanej w latach 1933-1935 pracy pt. "Poemat pedagogiczny".
Przemiany rewolucyjne pobudziły pisarzy i twórców do formułowania nowych idei w
sztuce. Propagowano zasady realizmu socjalistycznego. Rzecznikiem tego nurtu był
Aleksiej W. Pieszkow występujący pod pseudonimem Maksym Gorki (1868-1936). Inni
poeci i pisarze byli rzecznikami futuryzmu i tzw. proletkultu. Do najbardziej głośnych
poetów futurystów należał Władymir Majakowski (1893-1930). Był on jednocześnie
doskonałym scenarzystą i rysownikiem. W sztuce teatralnej nowe zasady propagował
Jewgienij B. Wachtangow (1883-1922).
Nowinki te fascynowały ludzi kultury i sztuki w Europie zachodniej i w USA.
Wielu z nich uznało je za perspektywiczne i udzieliło im wielkiego wsparcia. W latach
powojennych idee te stały się modne. Wielką rolę w propagowaniu rewolucji rosyjskiej i
jej idei spełnił dziennikarz amerykański John Reed (1887-1920), który w 1919 r. w USA
ogłosił reportaż o rewolucji w Rosji pod tytułem: "Dziesięć dni, które wstrząsnęły
światem". Książka została poprzedzona wstępem Lenina, a następnie przetłumaczona na
wiele języków. Był to pean na cześć rewolucji i jej dokonań. Wielu młodych ludzi
spieszyło do Rosji, by wesprzeć siły rewolucji jako siły postępu i przyszłości.
Wojna domowa i polityka komunizmu wojennego w Rosji trwały do 1921 r.
Historycy szacują, że w okresie tym w Rosji zginęło około 13 milionów ludzi. Około 2
miliony ludzi ratowało życie uchodząc na emigrację, głównie do Polski, Turcji, Niemiec i
Francji. Wielki rozgłos uzyskali przywódcy polityczni i wojskowi sił kontrewolucyjnych,
generałowie: Anton Denikin, Nikołaj Judenicz, Aleksiej Kaledin, Piotr Wrangel,
Aleksander Kołczak i inni. Dzieje wojny domowej znalazły odbicie w wielu powieściach,
jak np. M. Szołochowa "Cichy Don", Borysa Pasternaka "Doktor Żiwago" i inne.

2. Konferencja pokojowa w Paryżu

Zakończenie wojny mogło się w pełni dokonać dopiero przez przyjęcie układów
pokojowych. Zapowiadano, że czas tajnej dyplomacji i narzucanych przez zwycięzców
traktatów już minął, że świat przechodzi do jawnej dyplomacji i sprawiedliwych
układów. Dość powszechnie nawiązywano do programu pokojowego prezydenta W.
Wilsona z 8 I 1918 r. (14 punktów). Nowe granice chciano wytyczyć zgodnie z zasadą
etniczną. Wobec roli Francji w gronie państw zwycięskiej koalicji wojennej konferencję
pokojową zwołano do Paryża. Miała ona zakończyć stan wojny z Niemcami, Turcją,
Bułgarią i byłymi Austro-Węgrami, czyli z nowymi państwami: Austrią i Węgrami.
Wbrew deklaracjom do udziału w konferencji dopuszczono tylko państwa zwycięskie
zwane państwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi. Było ich 32. Do udziału w
obradach nie dopuszczono Rosji ani państw pokonanych. Już w grudniu 1918 r. do
Paryża zaczęły zjeżdżać delegacje poszczególnych państw, a 18 I 1919 r.
przeprowadzono uroczyste otwarcie obrad. Rzecz jasna, że nie można ich było
prowadzić w tak wielkim gronie. Wobec tego wyłoniono tzw. Radę Dziesięciu. W skład
jej wchodzili szefowie rządów i ministrowie spraw zagranicznych wielkich mocarstw:
Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Japonii. Przewodniczył
formalnie premier Francji G. Clemenceau. Do Paryża przybył też prezydent USA W.
Wilson, który dokonał wyłomu w doktrynie Monroe i postanowił włączyć Stany do
problemów europejskich. Wilson miał wielkie ambicje i pragnął wywrzeć osobiste piętno
na nowy porządek prawny świata. Postulował on, by powołać do życia Ligę Narodów
jako organizację ponadpaństwową celem rozwiązywania sporów międzynarodowych w
drodze rokowań. Zapowiadał on, że w ten sposób wojny zostaną wyeliminowane z
polityki światowej. Tak Wilson osobiście, jak Stany Zjednoczone cieszyli się wielką
popularnością w Europie. Politycy europejscy zdawali sobie sprawę, że bez ingerencji
USA wojna trwałaby dłużej i nie wiadomo jak by się zakończyła. Ponadto Europa była
zniszczona i wygłodzona. Powrót do stanu normalnego był możliwy tylko dzięki pomocy
USA, które zorganizowały specjalną misję z H. Hooverem na czele, celem niesienia
pomocy głodującej Europie. Na pierwszy plan wysunięto problem traktatu pokoju z
Niemcami.

a) Problem niemiecki

Francuzi wbrew zapowiedziom Wilsona dążyli do maksymalnego okrojenia i
osłabienia Niemiec, tak by wyeliminować zagrożenie niemieckie na przyszłość.
Dowodzili oni, że Niemcy dwukrotnie doprowadzili do wielkiej wojny, a Francja
poniosła z tego powodu wielkie straty osobowe i materialne. Żądano przykładnego
ukarania agresora i przyznania Francji odszkodowań za zniszczenia. Natomiast
Brytyjczycy, którzy nie ponieśli taki wielkich strat i zniszczeń, bali się, by osłabienie
Niemiec nie spowodowało zbyt wielkiego wzmocnienia Francji w Europie. Grożące im
niebezpieczeństwo ze strony niemieckiej floty wojennej i kolonii zostało usunięte już w
układzie o zawieszeniu broni. Flota niemiecka została internowana w Wielkiej Brytanii, a
następnie sami Niemcy ją zatopili. Kolonie niemieckie zostały już zajęte przez państwa
zwycięskie. Toteż delegacja brytyjska zwalczała koncepcje francuskie i wzywała do
bardziej łagodnego traktowania pokonanego przeciwnika. Ekonomista brytyjski John
Maynard Keynes dowodził, że osłabienie ekonomiczne Niemiec spowoduje załamanie
ekonomiczne Niemiec i całej Europy (The Economic Consequences of the Peace).
Natomiast premier brytyjski David Lloyd George dowodził, że załamanie ekonomiczne i
polityczne Niemiec może spowodować wybuch rewolucji społecznej i połączenie sił
rewolucyjnych Niemiec i Rosji. Fakt ten spowodowałby zagrożenie porządku
europejskiego w całości. 25 III 1919 r. rząd brytyjski wystosował do rządu Francji
specjalne, podpisane przez premiera, memorandum, w którym analizował
niebezpieczeństwo rewolucji.
"Najbardziej niebezpieczne w obecnej sytuacji - pisał Lloyd George - jest moim
zdaniem to, że Niemcy mogą związać swoje losy z bolszewizmem i oddać swoje zasoby,
swoje mózgi, wojenne talenty organizacyjne do dyspozycji rewolucyjnym fanatykom,
którzy marzą o podboju świata przez bolszewizm przy pomocy siły oręża. To
niebezpieczeństwo nie jest bynajmniej chimerą. Obecny rząd niemiecki jest słaby,
pozbawiony prestiżu i nie posiadający pełni władzy; trzyma się jakoś jeszcze, ponieważ
jedyną alternatywą byliby Spartakusowcy, a Niemcy nie dojrzały jeszcze do rządów
Spartakusowców...".
Premier brytyjski dowodził, że warunki pokoju należy złagodzić, by nie wzmagać
w Niemczech stanu frustracji i nie popychać ich w ramiona bolszewizmu i rewolucji.
Szczególnie ostro krytykował on projekty oderwania od Niemiec ich prowincji
wschodnich, celem przekaznia ich Polsce, którą oceniał bardzo krytycznie. Prezydent
Wilson wspierał Lloyda Georga. Projekt traktatu pokojowego z Niemcami
przygotowano do maja 1919 r. Wobec trudności powstałych w czasie dyskusji,
kierowniczą rolę na konferencji przejęła wielka trójka, to jest: Clemenceau, Wilson i
Lloyd George. W dniu 7 maja 1919 r. zwołano plenarne posiedzenie konferencji z
udziałem delegacji niemieckiej i przedstawiono jej projekt traktatu pokojowego. Niemcy
projekt ocenili negatywnie i odmówili przyjęcia go. Zachowanie delegacji niemieckiej
uznano za aroganckie. Jej przewodniczący minister spraw zagranicznych Niemiec Ulrich
hr Brockdorff-Rantzau udzielił odpowiedzi zajmując pozycję siedzącą. Tymczasem
Clemenceau mówił stojąc.
Dziennikarze i politycy krajów zwycięskich przypominali, że Niemcy po swoich
zwycięstwach narzucali państwom pokonanym dalej idące żądania. W maju 1919 r.
Europie groziło wznowienie działań wojennych. Część generałów niemieckich wystąpiła
bowiem z tezą głoszącą, że armia niemiecka nie została pokonana, że może ona wznowić
działania i doprowadzić do zmiany postanowień traktatu. Chodziło im głównie o
postulaty dotyczące prowincji wschodnich Rzeszy. Wobec tego, że armia polska została
podporządkowana armii ententy z marszałkiem Fochem na czele, idea ta okazała się
nierealna. Wznowienie działań na wschodzie prowadziłoby automatycznie do
wznowienia działań wojennych także na zachodzie. Byłoby to samobójstwo.
Projekt traktatu został jednak przepracowany i nieco złagodzony w stosunku do
jego pierwszej wersji. Jednocześnie jednak wobec Niemiec, 16 czerwca wystosowano
ultimatum grożąc wznowieniem działań wojennych jeśli rząd niemiecki do 23 czerwca
nie poinformuje przewodniczącego konferencji, że przyjmuje warunki pokoju.
Dotychczasowy rząd Niemiec z Ph. Scheidemannem na czele postanowił ustąpić. W dniu
21 czerwca prezydent Ebert powołał nowy rząd z Gustavem Bauerem (1870-1944) na
czele. Był to związany z SPD działacz wolnych związków. Objął on również
ministerstwo spraw zagranicznych. Demokraci nie wstąpili do nowego rządu, a w
Zentrum zarysował się podział na zwolenników i przeciwników podpisania traktatu. W
dniu 22 czerwca w Zgromadzeniu Narodowym miały miejsce dramatyczne dyskusje i
głosowania. Część posłów gotowa była głosować za przyjęciem traktatu jeśli zwycięzcy
usuną z niego klauzule dotyczące odpowiedzialności Niemiec za wybuch wojny i
płacenia odszkodowań wojennych. Alianci odrzucili te sugestie i ponowili ultimatum. W
tej sytuacji za wnioskiem upoważniającym rząd do podpisania traktatu pokojowego
głosowało tylko 237 posłów, przeciw 138, a 6 z nich wstrzymało się od zajęcia
stanowiska. Przeciw podpisaniu traktatu głosowali posłowie konserwatyści i nacjonaliści
z DNVP, DVP, DDP i częściowo Zentrum. Przyjęto go głównie głosami SPD, USPD i
Zentrum. Uroczystość podpisania traktatu przeprowadzono w słynnej Sali
Zwierciadlanej pałacu w Wersalu w dniu 28 VI 1919 r. Ze strony niemieckiej podpisy
złożyli kanclerz i minister spraw zagranicznych Bauer (SPD) i minister komunikacji
Johannes Bell (1868-1949) z Zentrum. Traktat został ratyfikowany i 10 I 1920 r. wszedł
w życie.
Niemcy przyjęli narzuconą im przez zwycięzców tezę, iż odpowiadają za
rozpętanie wojny i popełnione w jej czasie zbrodnie wojenne oraz poniesione w czasie
wojny straty materialne. W związku z tym zobowiązali się do osądzenia zbrodniarzy
wojennych i wypłacenia odszkodowań wojennych. Wysokość odszkodowań miano
ustalić w czasie późniejszym. Narzucone przez Niemcy traktaty pokojowe z Ukrainą z 9
II 1918 r. i Rosją z 3 III 1918 r. i Rumunią z 7 V 1918 r. zostały anulowane. Niemcy
traciły całe kolonie i musiały przystąpić do rozbrojenia się. Traktat ustalał szczegółowo
ile i jakiej broni mogą posiadać. Armia niemiecka miała zostać zredukowana do 100 tys.
ludzi. Nie wolno jej było utrzymywać sztabu generalnego, lotnictwa, broni pancernej,
ciężkiej artylerii, twierdz itp. Strefa Nadreńska została zdemilitaryzowana. Niemcy
musiały oddać Francji Alzację i Lotaryngię. Na rzecz Polski traciły prowincję Poznańską
i część Pomorskiej. W kilku regionach zapowiedziano plebiscyt (Szlezwik-Holsztyn,
Górny Śląsk, Powiśle i Mazury). Gdańsk oderwano od Rzeszy i przekształcono w Wolne
Miasto znajdujące się pod kontrolą Ligi Narodów. Zagłębie Saary oderwano na 15 lat,
zapowiadając plebiscyt po 15 latach. Niemcom narzucono wiele ograniczeń handlowych,
komunikacyjnych i innych. Do traktatu pokoju z Niemcami załączono statut Ligi
Narodów jako organizacji powołanej do regulowania sporów międzynarodowych.
Tworzyły ją państwa zwycięskie. Nie przyjęto do niej państw pokonanych ani Rosji.
W Niemczech traktat pokojowy nazwano dyktatem. Zwracano uwagę na jego
niesprawiedliwy charakter. Wzywano do sabotowania jego postanowień. Koła
nacjonalistyczne rozpętały agitację przeciw SPD, oskarżając ją o spowodowanie klęski
wojennej i podpisanie rujnującego Niemcy traktatu pokojowego. Koła militarystyczne
sformułowały tzw. Dolchstosslegende. Głosiła ona, że armia niemiecka nie została
pokonana w polu, ale Niemcy kapitulowały, ponieważ zwycięskiej armii zadano
zdradziecki cios w plecy. Wzywano do rozprawienia się ze zdrajcami i przywrócenia
honoru żołnierza i wielkości narodu i państwa. Lewica broniła się słabo i stopniowo
traciła wpływy i znaczenie. W marcu 1920 r. zagrożone redukcją formacje wojskowe
podjęły formalny pucz. W czerwcu przeprowadzono nowe wybory do parlamentu, które
wykazały duży spadek wpływów lewicy i wzrost nastrojów nacjonalistycznych i
konserwatywnych. Wielu historyków uznało później, że traktat pokojowy wyniósł
Hitlera do władzy.

b) Traktat pokojowy z Austrią

W listopadzie 1918 r. z dawnej monarchii Habsburgów wyłoniła się jej niemiecka
część jako Austria. Przyjęto republikański charakter państwa oraz zapowiedziano
połączenie Austrii z Rzeszą niemiecką. Wielu polityków sądziło, że Austria jest za mała i
za słaba ekonomicznie, by móc zachować samodzielność. Liczono też, że nowe państwo
nie poniesie odpowiedzialności za politykę Habsburgów z okresu poprzedzającego
wojnę i okres wojny. Tymczasem państwa zwycięskie uznały, że tzw. państwa
sukcesyjne po monarchii Habsburgów ponoszą konsekwencje dawnej polityki nie
istniejących już władz. Latem 1919 r. przeprowadzono dyskusje w tej kwestii i 10 IX
1919 r. zmuszono delegację Austrii do podpisania narzuconego jej traktatu pokojowego.
Podpisano go w Saint Germain pod Paryżem. Już w końcowej fazie wojny narody
południowo-słowiańskie (Chorwaci i Słoweńcy) przyłączyli się do Serbii tworząc
Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS), przemianowane w 1929 r. na
Jugosławię. Czechy i Słowacja oderwały się i utworzyły wspólne państwo, Galicja
przeszła do Polski, a Bukowina została opanowana przez Rumunię. Na zachodzie tereny
sporne z Włochami zostały anektowane przez to państwo. W ramach nowej republiki
pozostały: Austria Górna i Dolna, Styria, część Karyntii, północny Tyrol, Salzburg i
Przedarulania. Były to kraje niemieckie obejmujące obszar 80 tys. km2, zamieszkany
przez około 6 mln mieszkańców. Traktat pokojowy uznał ten stan rzeczy. Austria
musiała też przeprowadzić rozbrojenie. Stan liczebny jej armii ograniczono do 30 tys.
ludzi. Do traktatu wprowadzono klauzulę zabraniającą łączenia Austrii z Rzeszą
niemiecką. Mogło to nastąpić tylko za aprobatą Rady Ligi Narodów (art. 88). Austrię
uznano za państwo odpowiedzialne za doprowadzenie do wojny i obciążono
obowiązkiem płacenia odszkodowań wojennych. Główne rzeki z Dunajem na czele
zostały umiędzynarodowione. Wobec zwycięskich państw Austria musiała zastosować
zasadę najważniejszego uprzywilejowania w polityce handlowej. Austria musiała też
wydać zabytki kulturalne zrabowane w przeszłości w innych krajach, przede wszystkim
we Włoszech. Państwo bardzo zbiedniało. Odnosiło się to głównie do stolicy, która
utraciła wielkie zaplecze dawnej monarchii. Na 6,5 mln mieszkańców państwa, 1,1 mln
mieszkało w Wiedniu. Społeczeństwo Austrii także znalazło się w stanie wielkiej
frustracji. Stopniowo do głosu dochodziły koła klerykalne.

c) Kwestia węgierska

W podobnej sytuacji co Austria znajdowały się Węgry. Pokój z Węgrami
podpisano 4 VI 1920 r. w pałacu Trianon w Wersalu. Opóźnienie to związane było z
rewolucją, która trwała prawie cały rok 1919. Węgry także uznano za państwo
sukcesyjne monarchii Habsburgów zobowiązane do ponoszenia skutków ich polityki. W
czasie rewolucji utraciły one znaczne obszary na rzecz Słowacji, Rumunii (Siedmiogród i
Banat), Królestwa SHS (Wojewodina), a nawet Austrii (Burgenland). Z wielkiego
państwa obejmującego obszar 325 tys. km2 i 21 mln mieszkańców w ramach nowego
państwa pozostało 93 tys. km2 i 8 milionów mieszkańców. Traktat sankcjonował ten stan
rzeczy oraz zmuszał Węgry do redukcji ich sił zbrojnych do stanu 35 tys. ludzi,
pozbawionych ciężkiej artylerii, lotnictwa i marynarki wojennej. Węgry zostały też
zobowiązane do płacenia odszkodowań wojennych, uznania szczególnych praw państw
zwycięskich w gospodarce i handlu. Dzień podpisania traktatu (4 czerwiec) Węgrzy
uznali za dzień żałoby narodowej. Państwo zachowało ustrój monarchii konstytucyjnej
ale wobec zakazu powrotu dynastii Habsburgów nie miało monarchy. Funkcję głowy
państwa pełnił regent admirał Miklos Horthy de Nagybanya (1868-1957).
Węgrzy uchodzili za naród najbardziej poszkodowany przez wojnę i
niesprawiedliwy traktat pokojowy. Toteż należeli do narodów usposobionych skrajnie
rewizjonistycznie. Wzywali do przekreślenia traktatu i odzyskania siły i znaczenia w
świecie. Sympatyzowali z tymi państwami, które zwalczały tzw. system wersalski.

d) Pokój z Bułgarią w Neuilly 27 XI 1919 r.

Bułgaria zachowała ustrój monarchii konstytucyjnej ale w czasie wojny poniosła
wielkie straty terytorialne na rzecz Królestwa SHS (Jugosławia), Rumunii i Grecji.
Utraciła dostęp do Morza Egejskiego. Obszar jej uległ pomniejszeniu ze 140 tys. km2 w
1914 r. do 103 tys. km2. Bułgaria została zmuszona do zredukowania armii do stanu 20
tys. ludzi pozbawionych ciężkiego sprzętu oraz wydania państwom ententy zapasów
węgla i bydła. Kontrybucja wojenna narzucona bezpośrednio po wojnie wynosiła 2
miliardy franków w złocie. Traktat pokojowy został przyjęty z wielkimi oporami i
spowodował wielkie niezadowolenie ludności, która również sympatyzowała z kołami
rewizjonistycznymi w Europie. Pod wpływem trudności wojennych oraz niepowodzeń w
społeczeństwie narastały nastroje radykalne. Rosły wpływy radykalnego ruchu
chłopskiego i partii komunistycznej.

e) Traktat pokojowy z Turcją w Sres z 10 VIII 1920 r.

Przystąpienie Turcji do wojny po stronie państw centralnych spowodowało, że
państwa ententy podjęły decyzję o rozbiorze tego państwa. W 1915 r. obiecały one
Włochom Adalię i wyspy Dodekanez, a w układzie w Saint Juan de Maurienne z 17 IV
1917 r. południową część Anatolii (Adalia i Smyrna), Rosji obiecano Konstantynopol i
część Armenii, a Arabom możliwość utworzenia samodzielnego państwa. Politykom
syjonistycznym minister spraw zagranicznych Anglii A. J. Balfour (1848-1930) obiecał
przekształcenie Palestyny w żydowskie ognisko narodowe (Deklaracja Balfoura). Na
przełomie lat 1915/16 Francuzi i Anglicy podjęli dyskusję na temat generalnej przyszłości
Turcji (M. Sykes i G. F. Picot); w lutym 1916 r. zawarto porozumienie o podziale
Palestyny, Mezopotamii i Transjordanii. Klęska wojenna Turcji w 1918 r. stworzyła
niezbędne przesłanki umożliwiające realizację tych planów. W czasie konferencji
pokojowej z żądaniami wobec Turcji wystąpiły tak wielkie mocarstwa (Wielka Brytania i
Francja), jak i Włochy i Grecja. Wobec rewolucji w Rosji z państwem tym nie liczono
się. Na mocy traktatu w Sres Wielka Brytania przejęła Arabię, Mezopotamię, Mosul i
Palestynę. Na terenie Iraku, Hedżasu i Transjordanii utworzono uzależnione od Anglii
państewko arabskie. Francja przejęła Cylicję i Syrię, Włochy Adalię, a Grecja Smyrnę i
wschodnią Trację wraz z półwyspem Gallipoli. Cieśniny Bosfor i Dardanele znalazły się
pod kontrolą Wielkiej Brytanii i zostały udostępnione dla floty handlowej innych państw.
Konstantynopol pozostał nominalnie w ręku Turcji ale kontrolował go komisarz
brytyjski. Turcja utraciła więc większość należących do niej do wojny obszarów i
ograniczona została do terenu liczącego 174 tys. km2 zamieszkałego przez 7-8 milionów
mieszkańców. Klęska wojenna i straty spowodowały wielką frustrację i wybuch nowej
fazy rewolucji, która doprowadziła do rewizji traktatu już w 1922 r.

f) System mandatowy i ochrona mniejszości narodowych

Konferencja paryska zadecydowała, że byłe kolonie niemieckie oraz posiadłości
tureckie przekształcone zostaną w tereny mandatowe Ligi Narodów. Na podstawie 22
art. statutu Ligi Narodów tereny te dzielono w zależności od stopnia rozwoju i
możliwości usamodzielnienia, na trzy grupy (A, B, C) i oddano pod opiekę niektórym
państwom. Do grupy "A" zaliczano obszary rozwinęte, które mogły szybko
usamodzielnić się, do grupy "B" obszary znajdujące się na słabym stopniu rozwoju, które
wymagały dłuższego czasu opieki, a do grupy "C" obszary typowo kolonialne bez
najbliższej perspektywy usamodzielnienia. W ten sposób rozdysponowano obszary
obejmujące łącznie 2 930 tys. km2, zamieszkałe przez 17 mln osób. Najwięcej terenów
uzyskała Wielka Brytania. Jako mandaty "A" uzyskała ona Palestynę i Irak, jako mandaty
"B" Niemiecką Afrykę Wschodnią oraz część Togo i Kamerunu. Francja przejęła w
grupie "A" Syrię i Liban, a jako mandaty "B" część Togo i Kamerunu. Belgia jako
mandat typu "B" przejęła Rwandę-Urundi. Japonia uzyskała jako mandat typu "C" wyspy
Marshalla, Mariańskie i Karolińskie. Związek Południowej Afryki przejął Niemiecką
Afrykę Południowo-Zachodnią jako mandat typu "C". Australia jako mandat "C" przejęła
wyspę Nauru, niemiecką Nową Gwineę i wyspy Oceanu Spokojnego, leżące na południe
od równika, a Nowa Zelandia jako mandat "C" wyspy Samoa.
Konferencja zajęła się też sporem chińsko-japońskim (zob. s. 165-170) i kwestią
mniejszości narodowych. Nowe państwa w Europie tworzono zgodnie z zasadą etniczną.
Nie udało się jednak wytyczyć granic rozdzielających poszczególne narodowości.
Szacowano, że w Europie powojennej około 30 milionów ludzi nadal mieszka w obcych
państwach i narażone jest na ucisk narodowy. Szczególną rolę spełniali Żydzi, którzy
mieszkali w wielu państwach Europy środkowo-wschodniej i podlegali różnym
szykanom. Pod wpływem kół syjonistycznych, które dysponowały znacznymi wpływami
na konferencji, podjęto decyzję, by niektórym państwom narzucić dodatkowy traktat o
ochronie mniejszości narodowych, zwany inaczej Małym Traktatem Wersalskim.
Ograniczał on suwerenność poszczególnych państw dając mniejszościom prawo
występowania ze skargami do Ligi Narodów na rządy swych państw, jeśli nie
przestrzegały one praw mniejszości.
Generalnie biorąc, stworzono nowy układ polityczny, który budził wielkie
kontrowersje. Do narodów i państw zaspokojonych i zadowolonych należały takie
państwa, jak: Belgia, Czechosłowacja, Jugosławia, Francja, Rumunia i Wielka Brytania.
Traktaty budziły silne niezadowolenie i dążenie do rewizji w Austrii, Bułgarii,
Litwie, Niemczech, Turcji, na Węgrzech, a spośród państw zwycięskich we Włoszech.
Do państw krytycznie odnoszących się do systemu wersalskiego należała też Rosja.
Wielu polityków i historyków traktaty oceniało bardzo krytycznie. "Paryska konferencja
pokojowa - piszą A. Briggs i P. Clavin - okazała się żałosnym przedsięwzięciem dla
wszystkich zainteresowanych. Źle przygotowany, chaotyczny plan spotkań i dyskusji na
konferencji nie przyczynił się zbytnio do poprawy samopoczucia delegatów - większość
z nich uskarżała się na "paryskie przeziębienie", czyli grypę, której epidemia ogarnęła
wówczas cały świat i zabiła więcej niż wojna".

3. Wojna polsko-radziecka lat 1919-1921

Państwo polskie odbudowywało się na terenie należącym do 1918 r. do trzech
państw rozbiorowych. Najłatwiej było na terenie Małopolski należącej do tego czasu do
Austro-Węgier, które rozpadły się i nie były w stanie hamować polskich dążeń
niepodległościowych. Spór polsko-czeski o granicę miał ograniczony charakter. Na
styku z Niemcami Polacy podejmowali kilkakrotnie walki zbrojne (powstanie
wielkopolskie z przełomu lat 1918-1919 i trzy kolejne powstania śląskie z lat 1919, 1920
i 1921). Od Prus oderwano obszar obejmujący 48 tys. km2. Państwa zwycięskie uznały
ten fakt dokonany, ale Niemcy nie uznawały go i przez długi czas podejmowały dążenia
do przywrócenia stanu z 1914 r. Najgorzej przedstawiała się sytuacja na styku
polsko-rosyjskim. Politycy polscy nawiązywali tam do państwa sprzed rozbiorów, które
obejmowało wielkie obszary Białorusi, Litwy i Ukrainy. Na terenach tych w XIX w.
rozwinęły się nowe narodowości, które wysuwały własne programy niepodległościowe i
nie godziły się na podporządkowanie Polsce.
Tymczasem czołowy wówczas polityk polski Józef Piłsudski (1867-1935) za
głownego wroga Polski uznawał Rosję. Podjął on gigantyczny plan przesunięcia granicy
państwa polskiego na wschód i jednocześnie odepchnięcia Rosji od granic tego państwa,
poprzez stworzenie pomiędzy Polską i Rosją państw buforowych. Piłsudski wzorował się
na polityce niemieckiej z czasów wojny. Przystąpił on do tworzenia wielkiej armii i
rokowań z przedstawicielami innych narodowości celem utworzenia wspólnego frontu
przeciw Rosji. Tymczasem mocarstwa zachodnie dążyły do obalenia władzy
bolszewików w Rosji, ale nie planowały wyparcia jej z Europy środkowej. Na
konferencji pokojowej w Paryżu dominował brytyjski program rozgraniczenia pomiędzy
Polską i Rosją. Nawiązywał on do ustalonej w czasie Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r.
granicy wschodniej Królestwa Polskiego.
Brytyjczycy i Francuzi już latem 1919 r. zachęcali Piłsudskiego i premiera
Ignacego Jana Paderewskiego (1860-1941) do podjęcia walki z bolszewikami, ale nie
godzili się na przejmowanie zdobytych terenów przez Polskę. Armia polska miała pomóc
tzw. "białym" Rosjanom obalić bolszewików i odbudować demokratyczną Rosję. Ani
Piłsudski ani Paderewski planu takiego nie chcieli aprobować. Do podpisania traktatu
pokojowego z Niemcami Piłsudski zwlekał nie chcąc komplikować sytuacji delegacji
polskiej w Paryżu. Po podpisaniu układu wojska polskie ruszyły na wschód zajmując
Galicję Wschodnią, Białoruś i część Litwy. W tej sytuacji Brytyjczycy 8 XII 1919 r.
jasno określili linię zasięgu państwa polskiego na wschodzie. Autorem jej był premier
David Lloyd George. Formalnie wystąpił z nią jednak minister spraw zagranicznych
Wielkiej Brytanii lord George Nathaniel Curzon (1859-1925). Stąd nazwano ją linią
Curzona.
Po niepowodzeniu rozmów z Litwinami Piłsudski podjął rokowania z Ukraińcami i
25 IV 1920 r. razem z nimi podjął wielką ofensywę celem umocnienia państwa
ukraińskiego atamana S. Petlury (1879-1926). W dniu 7 maja wojska polskie zajęły
Kijów. Zamierzenia Piłsudskiego znajdowały pełne uznanie i poparcie kół kościelnych z
papieżem Benedyktem XV włącznie. Wobec antykościelnej polityki bolszewików w
Rosji wpływy kościoła w Europie Wschodniej zostały zagrożone. Polska w planach
papieża wracała do starej koncepcji państwa przedmurza chrześcijaństwa. Idee te na
gruncie polskim szerzył arcybiskup A. Kakowski, który objął stanowisko prymasa Polski.
Niezależnie od niego papież skierował na zajęte przez wojsko polskie ziemie Ukrainy
ojca Genocchi z zakonu misjonarzy św. Serca, jako swego wizytatora. Natomiast
skierowany w 1918 r. do Polski Ratti został nuncjuszem Apostolskim w Warszawie.
Plany Piłsudskiego nie znalazły jednak poparcia społeczeństwa ukraińskiego. Nie miały
też one uznania rządów brytyjskiego i francuskiego. Zwalczała je część polskiej opinii
publicznej.
Bolszewicy szybko podjęli kontrofensywę, odparli wojska polskie i sami wkroczyli
na ziemie polskie. W połowie sierpnia 1920 r. Armia Czerwona dotarła do linii Wisły na
północ od stolicy Polski. Była jednak wyczerpana długim marszem. Brakowało jej też
broni, amunicji i kadry oficerskiej. Obradujący w Moskwie II Kongres Międzynarodówki
Komunistycznej wzywał do kontynuowania ofensywy licząc, że Armia Czerwona dotrze
do Niemiec i ożywi przygasłą rewolucję niemiecką. W całej Europie podejmowały
działalność różne grupy i partie rewolucyjne wspierające te plany. Tymczasem w łonie
atakujących doszło do rozdźwięku. Dowodzony przez Michaiła Tuchaczewskiego
(1893-1937) Front Północny albo Białoruski parł na Warszawę licząc, że zgodnie z
pierwotnymi planami uzyska wsparcie dowodzonego przez Aleksandra Jegorowa
(1883-1939) Frontu Południowo-Zachodniego. Tymczasem front ten pod wpływem
członka Rady Wojennej frontu Stalina uznał, że nie mniej ważny od Warszawy przedmiot
ataku stanowi Lwów. Stalin sądził, że zajęcie Lwowa i przejście na Węgry i do Austrii
będzie miało dla rewolucji europejskiej większe znaczenie niż zajęcie Warszawy. W ten
sposób wyczerpane fronty Armii Czerwonej latem 1920 r. zamiast koncentrować swe
wysiłki, działały rozbieżnie. Fakt ten ułatwił Polsce obronę. Rząd Polski zwrócił się do
przywódców państw ententy z prośbą o pomoc. Pomocy tej Polsce nie udzielono,
przypominając, że armia Polska działała wbrew zaleceniom ententy. Przywódcy brytyjscy
wystąpili natomiast z propozycją pośrednictwa w nawiązaniu rokowań z bolszewikami w
oparciu o linię Curzona. Propozycje te przedstawiono w dniu 11 lipca 1920 r.
Tymczasem strona polska zmobilizowała przeszło milion ludzi. W państwach
zachodnich zakupiono znaczną ilość broni i amunicji. Mimo przeszkód czynionych przez
Niemcy i Czechosłowację zakupy te dotarły do Polski głównie przez Gdańsk i Rumunię.
W dniach 14-15 sierpnia Armia Czerwona została pokonana nad Wisłą i musiała
przystąpić do odwrotu. W ślad za tym odstąpiły też wojska Frontu
Południowo-Zachodniego. Na przełomie sierpnia i września Tuchaczewski utworzył
nowy front nad Niemnem, ale wojska polskie przełamały go i ruszyły dalej na wschód aż
do Mińska. Pod naciskiem sejmu podjęto rokowania; 18 X 1920 r. zawarto układ o
zawieszeniu broni, a 18 III 1921 r. traktat pokoju w Rydze.
Wojna 1920 r. miała dramatyczny przebieg i wywarła wielki wpływ, tak na sytuację
w Polsce, jak i w całej Europie. Odwrót Armii Czerwonej spod Warszawy spowodował
generalnie uspokojenie sił rewolucyjnych w całej Europie. Fala strajków i demonstracji
stopniowo opadła. Europa stabilizowała się w duchu kapitalistycznym i
demokratycznym. Fakt ten dał asumpt różnym publicystom do sformułowania tezy o
szczególnej roli bitwy nad Wisłą w obronie Europy zagrożonej falą rewolucji
bolszewickiej. Bitwę tę nazwano cudem nad Wisłą. Przebywający w tym czasie w Polsce
ambasador brytyjski w Niemczech lord Edgar Vincent d'Abernon (1857-1941) w 1931 r.
ogłosił książkę pt. "Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą
1920". Zmagania wojenne latem 1920 r. w Polsce zaliczył on do 18 wydarzeń
decydujących o losach świata. Stwierdził on, że gdyby Polacy latem 1920 r. nie pokonali
Tuchaczewskiego, to jego armie opanowałyby Europę i dokonały rewolucji w duchu
bolszewickim, zmieniając bieg wydarzeń i losy świata.
Z perspektywy kilkudziesięciu lat należy stwierdzić, że była to przesadna ocena
możliwości rewolucyjnych Armii Czerwonej i Rosji w ogóle. Latem 1920 r. fala
rewolucji w Europie była już słaba. Rosja nie dysponowała siłami niezbędnymi do
zrewolucjonizowania nasyconych zwycięstwem państw europejskich. Wydarzenia z 1920
r. miały natomiast wielkie znaczenie dla Polski, która ukształtowała się jako państwo
rozgraniczające dwa systemy społeczno-polityczne w Europie na cały okres
międzywojenny. Fakt ten miał daleko idące konsekwencje. Wojna spowodowała wielkie
straty osobowe i materialne, zaostrzyła stary antagonizm polsko-rosyjski i umocniła uraz
antykomunistyczny w społeczeństwie polskim.
Zakończenie wojny z Rosją pozwoliło Polsce skoncentrować siły na walce o Górny
Śląsk. Znalazła tu również poparcie nuncjusza Rattiego, który cieszył się nadal wielkim
zaufaniem papieża. W czasie zagrożenia Warszawy przez Armię Czerwoną w sierpniu
1920 r. Ratti należał do małej grupy przedstawicieli świata dyplomatycznego, którzy nie
wyjechali z zagrożonego miasta. W końcu roku 1920 Niemcy oskarżyli go jednak, iż
zajmuje stanowisko stronnicze w polsko-niemieckim sporze o Górny Śląsk. Wystąpił
przeciw niemu kardynał Adolf Bertram (1859-1945) z Wrocławia. Atakowała go też
część prasy polskiej. W tej sytuacji 2 XII 1920 r., nie czekając na oficjalne odwołanie,
opuścił on Warszawę i powrócił do Rzymu, gdzie papież Benedykt XV potwierdził
swoje uznanie dla jego poczynań i 13 VI 1921 r. powołał go na stanowisko arcybiskupa
Mediolanu i podniósł do godności kardynała. Papież Benedykt XV zmarł 22 I 1922 r.
Niespodziewanie następcą jego został Ratti (1857-1939), który przybrał imię Piusa XI.
W sporze o Górny Śląsk Polska odniosła znaczny sukce i przejęła część tego
uprzemysłowionego obszaru.
Odrodzone państwo polskie obejmowało obszar 386,6 tys. km2 zamieszkany przez
27,1 mln mieszkańców. Do Polski weszło 260 tys. km2 ziem należących uprzednio do
Rosji, 80 tys. km2 należących do Austrii i 48 tys. km2 należących do Prus. Spośród 27,1
mln mieszkańców Polacy stanowili 18,6 mln, to jest 68,5%, mniejszości narodowe
(Białorusini, Litwini, Niemcy, Ukraińcy, Żydzi) 8,5 mln, to jest 31,5% ogółu. Gęstość
zaludnienia wynosiła 70 osób na 1 km2. Państwo Polskie zwalczali tak Niemcy, jak i
bolszewicy. Było ono w konflikcie z Czechosłowacją i Litwą. Dobre stosunki miało tylko
z Łotwą i Rumunią. Politycy polscy liczyli na pomoc odległej Francji. Nie mieli
zrozumienia i poparcia w Wielkiej Brytanii ani w USA. Konstytucja z 1921 r. stanowiła,
że Polska jest republiką o ustroju demokratyczno-parlamentarnym.
Wojna polsko-radziecka kończyła proces kształtowania nowych państw w
Europie. Każde z nich kształtowało się w innych warunkach. Były to na ogół państwa
małe i wielonarodowościowe. W Czechosłowacji np. na 13,5 mln mieszkańców Czechów
było około 6 mln, Niemców 3,2 mln, Słowaków 3 mln, Madziarów czyli Węgrów 0,7
mln, Ukraińców 0,5 mln i Żydów 0,2 mln osób. Powstanie nowych państw
spowodowało, że liczba uciskanych przez narody panujące tzw. mniejszości narodowych
zmniejszyła się z 70 do 30 mln.

Tabela nr 30
Powierzchnia i zaludnienie nowopowstałych państw europejskich w 1920 r.
Lp.
Państwo
Rok
Obszar
Liczba ludności
w mln
Na
1 km2


powstania
zatw. granic

1920
1939

1
Albania
1913
1920
28,0
0,8
1,1
40
2
Austria
1918
1919
83,8
6,5
6,8*
81*
3
Czechosłowacja
1918
1919/20
140,4
12,9
10,3**
104**
4
Estonia
1918
1921
47,8
1,0
1,1
24
5
Finlandia
1917
1921
382,8
3,1
3,6
9
6
Jugosławia
1918
1919/20
247,5
12,5
15,2
61
7
Litwa
1918
1920
55,6
2,1
2,5
45
8
Łotwa
1918
1920
65,8
1,5
2,0
30
9
Polska
1918
1919/20
388,9
26,6
35,1
90
10
Węgry
1918
1920
93,0
7,9
10,1
96
* Austria w ramach Rzeszy Niemieckiej; ** Po oderwaniu Sudetów i Śląska
Cieszyńskiego
Dane według Małego Rocznika Statystycznego za lata 1931, 1934 i 1939.

4. Rewolucja w Turcji i wojna grecko-turecka 1921-1922 r.

W czasie wojny w Turcji panował sułtan Mehmed V, ale państwem rządzili
młodoturcy, którzy działali poprzez organizację Jedność i Postęp. Tworzyli oni
tryumwirat, w którego skład wchodzili Enver Pasza (1881-1922) (zajmował się polityką
zagraniczną i wojskiem), Taalat Mehmed (1874-1921) (zajmował się sprawami
wewnętrznymi państwa), Cemal Ahmed (1872-1922) (pełnił funkcję wielkorządcy Syrii).
3 lipca 1918 r. zmarł spolegliwy sułtan Mehmed V (1861-1918) i na tron wstąpił
Mehmed VI (1861-1926). Turcja poniosła wielkie straty osobowe i zniszczenia
materialne. Na 2,5 mln ludzi zmobilizowanych w czasie wojny życie straciło około 500
tysięcy. Pod koniec wojny z armii zdezerterowało około 500 tys. osób. Dyktatura
Jedności i Postępu uległa osłabieniu. 8 X 1918 r. rząd Taalata podał się do dymisji. 14 X
1918 r. na czele rządu stanął Ahmed Izzet (1864-1937), który przeprowadził proces
wystąpienia Turcji z wojny. W tej sytuacji tryumwirat rządzący w nocy z 1 na 2 listopada
uciekł do Odessy, a następnie do Niemiec. Większość ludzi odpowiadających za rządy
dyktatury młodotureckiej i rzeź Ormian została wymordowana przez działaczy
ormiańskich.
Turcja kapitulowała 27 X 1918 r. na okręcie brytyjskim "Agamemnon" w porcie na
wyspie Lemnos. Kapitulacja miała charakter bezwarunkowy. Wojska ententy przejęły
kontrolę nad cieśninami i punktami strategicznymi państwa. Załamanie dyktatury
Młodoturków oraz ciężkie warunki zaieszenia broni, a następnie traktatu pokojowego
spowodowały wielkie oburzenie opinii publicznej i frustrację ogólną społeczeństwa.
Szczególnie krytycznie przyjęto wsparcie jakiego Wielka Brytania udzieliła Grecji i
Armenii. Grecy dążyli do odbudowy wielkiego imperium. Objęli oni kontrolę nad
Morzem Egejskim i cieśninami. Już w maju 1919 r. przejęli kontrolę nad Smyrną (Izmir).
W Turcji narastał opór wobec zwycięzców. W miejsce młodotureckiej Jedności i Postępu
utworzono Partię Liberalną. Przewodził jej Damad Ferid Pasza (1852-1923), który objął
stanowisko wielkiego wezyra. Pozostali w kraju przywódcy Młodoturków skupili się w
Partii Odrodzenia. Tworzono prowincjonalne Stowarzyszenia Obrony Praw Turków
(Siły Narodowe). W ruchu tym wyróżnił się obrońca Gallipoli w czasie wojny gen.
Mustafa Kemal (1881-1938). Cieszył się on wielką popularnością. Pełnił on funkcję
dowódcy stacjonującej w Anatolii 9 armii, która już w maju 1919 r. podjęła walkę z
Grekami. 15 maja 1919 r. dywizja grecka pod osłoną flot brytyjskiej, francuskiej i
amerykańskiej wylądowała w Smyrnie pod pozorem ratowania zagrożonej ludności
greckiej. Grecy dążyli też do zablokowania dążeń włoskich do opanowania tego terenu.
Z jednej strony działali Grecy z wielkim entuzjazmem marząc o odbudowie imperium, a z
drugiej Turcy w obronie swego państwa.
"Inwazja grecka - pisze T. Wituch - wyraźnie rysowała perspektywę utraty całej
zachodniej części Azji Mniejszej, a także groziła strefie cieśnin i samej stolicy (...) Turcy
nagle uświadomili sobie, że walka toczy się już nie o takie czy inne granice, ale o samą
egzystencję państwa, o ich odrębny narodowy byt. I to już samo wystarczałoby jako
motyw pełnego przebudzenia się ruchu narodowego. Inwazja grecka miała jednak
jeszcze dodatkowo pobudzający charakter. Okupacja brytyjska, francuska czy włoska nie
była tak poniżającym faktem dla tureckiego poczucia narodowego. Byli to przecież
europejczycy, do których przewagi zdołano się od dawna przyzwyczaić. Grecy nie
walczyli z Imperium Osmańskim w wojnie z lat 1914-1918, byli traktowani przez
Turków z pogardą, jako niedawni wyzwoleńcy. Zamach z ich strony, godzący w
podstawy bytu państwa, był psychologicznie biorąc, zupełnie czym innym niż poniżenia
znoszone ze strony zwycięskich Europejczyków. Teraz, pod greckim ciosem, budził się
do walki i nowego życia nowoczesny naród turecki".
Na czele ruchu odrodzenia narodowego Turków stanął Mustafa Kemal, który
doprowadził do jego konsolidacji. We wrześniu 1919 r. przeprowadzono obrady
Kongresu Narodowego w Sivassie, który powołał Organizację Obrony Praw i Interesów
Prowincji Anatolijskich i Rumelijskich. Kwaterę Mustafa Kemala zorganizowano w
Ankarze. W lutym 1920 r. parlament przyjął postulaty ruchu narodowego i uchwalił Pakt
Narodowy. Brytyjczycy przystąpili do represji wobec przywódców ruchu, ale nie zdołali
go pohamować. W miejsce rozwiązanego parlamentu w Ankarze zwołano Wielkie
Zgromadzenie Narodowe z Kemalem na czele, które 20 I 1921 r. uchwaliło pierwszą
konstytucję (Prawo zasadnicze) przejmując władzę ustawodawczą i wykonawczą. W
lutym 1921 r. Zgromadzenie uchwaliło szereg ustaw, w tym Prawo o Zdradzie Narodu
wprowadzając karę śmierci za czyny uznane za zdradę narodu. W październiku 1920 r.
ruch narodowy pokonał Armenię i zmusił ją do podpisania traktatu pokojowego w
Aleksandropolu w dniu 2 XII 1920 r. Wobec opanowania Armenii przez siły rewolucyjne
Turcja 16 III 1921 r. podpisała układ sojuszniczy z Rosją Radziecką. Stopniowo
wypierano też Greków z Tracji i Anatolii. Jednak w marcu 1921 r. Grecy wspomagani
przez Wielką Brytanię przeszli do kontrofensywy i w lipcu podeszli do rzeki Sakarya.
W połowie września kemaliści odparli atak i ponownie przystąpili do wypierania
Greków. Kemal odrzucił wysunięte przez Brytyjczyków propozycje kompromisowego
pokoju. W sierpniu 1922 r. Kemaliści podjęli działania zmierzające do zepchnięcia
Greków do Morza Egejskiego. 17 września Kemal ogłosił, że Anatolia została
wyzwolona. 11 X 1922 r. podpisano układ o rozejmie, Grecy uznali się za pokonanych i
wycofali się za rzekę Marica w Tracji. W dniu 1 XI 1922 r. Zgromadzenie Narodowe
dokonało rozdziału kalifatu od sułtanatu i zlikwidowało sułtanat. Turcja przekształciła
się w republikę. Mehmed VI, 19 XI 1922 r. opuścił Turcję i udał się na Maltę, a
następnie do San Remo. Stanowisko prezydenta republiki objął Mustafa Kemal.
W dniu 21 XI 1922 r. rozpoczęto obrady konferencji w Lozannie, która anulowała
traktat pokojowy z Sres i ustaliła nowy traktat. W dniu 24 lipca 1923 r. w Lozannie
podpisano nowy traktat pokojowy.Turcja odzyskała kontrolę nad cieśninami i
Konstantynopolem oraz Tracją Wschodnią. Odrodzona Turcja objęła obszar 762 tys.
km2 zamieszkany przez 13 milionów mieszkańców. Zasady regulujące ruch statków w
cieśninach ustalono dopiero w czasie konferencji w Montreux w 1936 r. Długi państwa z
czasów sułtanatu zostały skomasowane i zredukowane do sumy 130 mln funtów.
Spłacano je do 1944 r. Zawarto też specjalne porozumienie grecko-tureckie o wymianie
ludności. Z Turcji wysiedlono około 1,3 mln Greków, a z Grecji około 500 tys. Turków.
Były to pierwsze na tak wielką skalę przymusowe przesiedlenia ludności w nowożytnej
Europie.

5. Europejskie państwa zwycięskie wobec pokoju

Wojna spowodowała wielkie straty i zniszczenia oraz wywarła wielkie negatywne
piętno na wszystkich państwach europejskich. Spowodowała degradację tych państw w
skali globalnej. Największe straty i zniszczenia poniosła Francja, na terenie której przez
długi czas toczyły się walki pozycyjne. Dziesięć departamentów Francji
północno-wschodniej zostało całkowicie zniszczonych. Dramatycznie prezentował się
problem strat osobowych. W czasie rewolucji francuskiej XVIII w. i 25 lat wojen
napoleońskich zginęło 2,6 mln ludzi. Natomiast w casie 4 lat I wojny światowej zginęło
około 10 mln ludzi, w tym 1 450 tys. Francuzów. 750 tys. rannych i poszkodowanych
domagało się opieki ze strony państwa. W toku wojny Francja zadłużyła się w Wielkiej
Brytanii i USA na sumę 40 mld franków. Straty ogólne spowodowane wojną szacowano
na 200 mld franków. Nastąpił wielki spadek produkcji, tak w przemyśle, jak i w
rolnictwie. Wojna zahamowała rozwój ekonomiczny państwa na wiele lat. Jednocześnie
Francuzi nie zrealizowali swego głównego celu, jakim było wyeliminowanie zagrożenia
niemieckiego. Francja odzyskała prowincje utracone na rzecz Niemiec w 1871 r., to jest
Alzację i Lotaryngię, przejęła kontrolę nad Zagłębiem Saary na 15 lat, protektorat nad
Maroko i kontrolę niektórych byłych kolonii niemieckich w Afryce.
Zagrożenie niemieckie osłabiał fakt rozbrojenia Niemiec i demilitaryzacji strefy
Nadreńskiej (pas szerokóści 50 km po prawej stronie Renu). Niemcy pozostały jednak
duże i prężne i należało się spodziewać, że prędzej czy później odzyskają siły. Stąd
politycy frnacuscy dążyli do dalszego ich osłabienia przez system reparacji wojennych.
Zapowiadali, że zniszczenia wojenne zostaną odbudowane przy pomocy pieniędzy
niemieckich. Przeciw Niemcom szukano też zabezpieczenia w układach
międzynarodowych. Już 7 IX 1920 r. zawarto układ sojuszniczy z Belgią, w 1921 r. z
Polską, a następnie z Czechosłowacją i Jugosławią. Francja wspierała państwa znajdujące
się w konflikcie z Niemcami budując wokół nich sojusze. Francuzi próbowali też
kontrolować sytuację w Rosji, wspierając siły kontrrewolucyjne. Wokół
rewizjonistycznie usposobionych Węgrów zbudowano blok tzw. Małej Ententy
obejmujący Czechosłowację, Jugosławię i Rumunię. Francja dysponowała też największą
armią lądową powojennej Europy; jej misje wojskowe działały w wielu krajach.
Francja była republiką o ustroju demokratyczno-parlamentarnym. W czasie wojny
przewagę uzyskały partie prawicowo-nacjonalistyczne, które kształtowały ideologię
antyniemiecką. Izba Deputowanych ratyfikowała Traktat Pokoju większością 372
głosów do 53. W dniu 6 XI 1919 r. przeprowadzono nowe wybory do parlamentu.
Wygrał blok partii nacjonalistycznych (niebieski), który zdobył 2/3 mandatów. Nowy
rząd kontynuował kurs antyniemiecki. Wprowadzono jednak 8-godzinny dzień pracy i
szereg reform społecznych. Wobec upływu kadencji prezydenta R. Poincar18 stycznia
1920 r. przeprowadzono wybory. Do walki o fotel prezydenta stanął "ojciec zwycięstwa"
G. Clemenceau. Zwycięstwo jego wydawało się pewne. Cieszył się wielką sławą i
popularnością. Wyboru dokonywało jednak nie społeczeństwo lecz Zgromadzenie
Narodowe. W Zgromadzeniu Clemenceau miał wielu przeciwników. Toteż zwyciężył
jego kontrkandydat, przewodniczący Izby Deputowanych, postępowy radykał Paul Louis
Eugene Deschanel (1856-1922). Rozgoryczony "tygrys" wycofał się z życia politycznego
i przystąpił do pisania pamiętników (wyszły w 1929 r. pod tytułem: "Blaski i nędze
zwycięstwa"). Natomiast nowy prezydent szybko rozchorował się i musiał podać się do
dymisji. 21 IX 1920 r. stanowisko prezydenta objął premier, b. socjalista Aleksander
Millerand (1859-1943). Już przed wojną zmienił on poglądy i przeszedł do obozu
narodowego. Kontynuował twardy kurs antyniemiecki. Przywódcy Francji bardzo liczyli
na umorzenie pożyczek w USA i uzyskanie odszkodowań ze strony Niemiec.
Zapewniali, że gospodarka zostanie szybko odbudowana. Były to jednak iluzje.
Nieco lepiej prezentowała się sytuacja w Wielkiej Brytanii. Nie poniosła ona tak
wielkich strat i dysponowała wielkimi koloniami, które powiększyła o 2 619 km2 i 9
milionów ludzi. Brytyjczycy wyeliminowali konkurenta niemieckiego. Dokonali tego
wielkim wysiłkiem, zadłużając się w USA na sumę 5,5 mld dolarów. Dług wewnętrzny
państwa wzrósł z 650 mln funtów w 1914 r. do 8 mld funtów w 1918 r., a więc
12-krotnie. W różnych dziedzinach gospodarki pojawiły się protesty i strajki. Partia
Pracy wystąpiła z koalicji rządowej. W dniu 14 XII 1918 r. przeprowadzono wybory do
parlamentu reformując ordynację wyborczą. Z wyborami spieszono się, by je
przeprowadzić zanim zdemobilizowani żołnierze powrócą do domów. Po raz pierwszy
prawo głosu przyznano natomiast kobietom w wieku od 30 roku życia. W ten sposób
liczba wyborców wzrosła z 8 do 21 milionów. Wybory wygrała koalicja
konserwatywno-liberalna. Stanowisko premiera zachował Lloyd George, który w
styczniu utworzył nowy rząd składający się z 30 ministrów konserwatystów i 25
liberałów. Koalicja ta przetrwała do października 1922 r.
Rząd szukał konsensusu z Niemcami oraz kontynuował politykę zwalczania
bolszewików w Rosji. W rządzie nie było jednak zgodności w tej kwestii. Konserwatyści
byli za kontynuowaniem wojny interwencyjnej, a liberałowie za jej ograniczeniem i
szukaniem współpracy gospodarczej. Wojska brytyjskie walczyły w rejonie
Archangielska i Murmańska.
W Wielkiej Brytanii szybko rosło bezrobocie. Liczbę bezrobotnych zwiększali
zdemobilizowani. Mnożyły się strajki i protesty robotnicze. Liczba bezrobotnych w 1921
r. sięgnęła 14% zatrudnionych. Rząd przeprowadził reprywatyzację upaństwowionych w
czasie wojny zakładów pracy oraz ograniczył działalność związków zawodowych. W
dniu 15 IV 1921 r. złamano wielki strajk górników i strajk solidarnościowy innych
zawodów. Wprowadzono 8-godzinny dzień pracy, a w górnictwie nawet 7-godzinny.
Sytuacja stopniowo się stabilizowała.
Komplikowała się natomiast sytuacja w Irlandii. Posłowie wybrani w Irlandii do
parlamentu brytyjskiego zebrali się w Dublinie i 21 I 1919 r. proklamowali utworzenie
Republiki Irlandia oraz powołali własny rząd z przebywającym w więzieniu przywódcą
ruchu niepodległościowego Eamonem de Valera (1882-1975) na czele. Wojna
brytyjsko-irlandzka trwała od 1919 do 1921 r. W 1920 r. parlament brytyjski uchwalił
prawo Home Rule, to jest prawo o samorządzie dla Irlandii. Przeprowadzone w oparciu
o to prawo wybory samorządowe w Irlandii dały zwycięstwo niepodległościowcom w
hrabstwach południowych i zwycięstwo rzecznikom pozostania w unii z Wielką Brytanią
w hrabstwach północnych (Ulster). Na tej podstawie 6 XII 1921 r. zawarto układ z
Wielką Brytanią, tworząc na terenie 26 hrabstw południowych Wolne Państwo Irlandię.
Natomiast 6 protestanckich hrabstw północnych pozostało w związku z Wielką Brytanią.
Rzecznicy niepodległości nie pogodzili się z tym podziałem i kontynuowali walkę o
przyłączenie Ulsteru do Irlandii. Problem irlandzki znacznie krępował poczynania rządu
brytyjskiego.
Tym bardziej, że przykład Irlandii pobudzał narody innych obszarów kolonialnych i
zależnych do wystąpień przeciw panowaniu brytyjskiemu. W 1919 r. w Egipcie
wybuchło powstanie, które doprowadziło do proklamowania niepodległości w dniu 22 II
1922 r. Dnia 15 III 1922 r. sułtan Egiptu Ahmed Fuad Pasza (1868-1936) koronował się
i przyjął tytuł króla Egiptu. W Egipcie wprowadzono konstytucję i dwuizbowy
parlament. Wielka Brytania zachowała swe wojska dla ochrony strefy kanału Sueskiego i
obrony cudzoziemców.
Do poważniejszych rozruchów doszło na terenie Indii. Zamieszkiwało tam już
około 300 mln ludzi. Kraj był podzielony na 15 prowincji. Na terenie Indii rezydował
wicekról, który rządził przy pomocy Rady Koronnej mianowanej przez rząd brytyjski. W
rządzie w Londynie znajdował się Sekretariat Stanu do spraw Indii z Radą Przyboczną
liczącą 12 osób. Od 1885 r. działał Indyjski Kongres Narodowy, który początkowo
występował na rzecz obniżenia podatków. Stopniowo poszerzał zakres swych
postulatów domagając się samorządu i autonomii. 30 XII 1906 r. utworzono Ligę
Muzułamańską, która wystąpiła w obronie interesów ludności muzułmańskiej,
przeciwstawiając się Kongresowi. Z jednej strony walczono o prawa dla ludności
miejscowej, a z drugiej o wpływy i znaczenie Hindusów i Muzułmanów.
W 1916 r. doszło do porozumienia pomiędzy Indyjskim Kongresem Narodowym i
Ligą Muzułmańską i skoordynowania działalności. W 1918 r. na czele Kongresu stanął
Mohandas Karamchand Gandhi (1869-1948). Miał on wykształcenie prawnicze, ale
stopniowo tworzył własną filozofię walki o prawa bez uciekania się do przemocy.
Organizował masowe akcje nieposłuszeństwa i bojkotowania zarządzeń i towarów
brytyjskich. Wzywał do samorządności i rozwoju własnej wytwórczości. Zdobył wielką
popularność i wpływy. Nazywano go Mahatma (Święty). 13 IV 1919 r. w Armitsar w
Pendżabie doszło do wielkiej manifestacji z udziałem 15 tysięcy ludzi. Brytyjskie władze
wojskowe rozpędziły demonstrantów przy pomocy salw karabinowych. Zginęło na
miejscu 400, a rany odniosło 1200 demonstrantów. Masakra ta spowodowała wielkie
zaostrzenie sytuacji. Także Muzułmanie zaktywizowali swe wystąpienie oburzeni na
Brytyjczyków za warunki jakie narzucili oni Turcji w traktacie pokojowym w Sres.
Gandhi zarządził bojkot brytyjskich towarów, urzędów, szkół, służby wojskowej.
Wysunięto program walki o pełną niepodległość Indii. 25 XII 1920 r. Kongres
Narodowy w Nappur działania te poparł nadając im oficjalny charakter. W tej sytuacji
władze brytyjskie wyraziły zgodę na utworzenie w Delhi dwuizbowego parlamentu.
Zwołano go 3 I 1921 r.
Niepowodzenia i trudności spowodowały wystąpienie konserwatystów z koalicji
rządowej w dniu 19 X 1922 r. W listopadzie 1922 r. przeprowadzono nowe wybory,
które wygrali konserwatyści zyskując 433 mandatów. Na czele nowego rządu stanął
Andrew Bonar Law (1858-1923). Stanowisko ministra spraw zagranicznych objął
Stanley Baldwin (1867-1947). Wobec choroby i rezygnacji Lawa, w maju 1923 r.
Baldwin stanął na czele rządu.
Zwycięstwo wojenne Wielkiej Brytanii miało bardzo iluzoryczny charakter. Wojna
lat 1914-1918 spowodowała wielkie osłabienie państwa, ożywienie ruchów
narodowo-wyzwoleńczych w koloniach; zapoczątkowała zmierzch imperium.
Spośród państw zwycięskich przejście do pokoju najtrudniej zniosły Włochy.
Poniosły one wielkie straty osobowe i materialne. Przeżyły wielki zawód. Liczyły na
wielkie sukcesy ale ich nie osiągnęły. Obietnice dawane im w toku dyskusji o
przystąpieniu do wojny nie zostały zrealizowane. Włosi przejawiali wielkie
rozczarowanie i frustrację, które wyraziły się w powstaniu ruchu faszystowskiego.
Poważne trudności miały też państwa nowo powstałe. Były one beneficjantami
wojny i zaliczały się do grona państw zwycięskich. Były to jednak państwa ubogie.
Jedynie Czechosłowacja wyróżniała się nieco wyższą stopą życiową. Albania, Litwa,
Łotwa, Estonia, Finlandia, Jugosławia, Polska miały wielkie trudności z
ukonstytuowaniem się i odnalezieniem swego miejsca w świecie. Z wielkimi
trudnościami borykała się też Rumunia, która znacznie powiększyła swój obszar ale
nadal była państwem ubogim i słabym.
W nieco lepszej sytuacji były państwa neutralne, a szczególnie państwa
skandynawskie. Nie poniosły one strat wojennych i korzystały ze zwiększonego na
skutek wojny zapotrzebowania na różne, produkowane przez nie, towary masowego
spożycia. Stopa życiowa mieszkańców Danii, Hiszpanii, Szwecji, Szwajcarii i Norwegii
znacznie wzrosła.

6. Państwa amerykańskie i wojna

Wojnę w pełnym tego słowa znaczeniu wygrały państwa amerykańskie, a
szczególnie Stany Zjednoczone. Udział Stanów Zjednoczonych w wojnie w Europie
spowodował śmierć około 130 tys. ludzi. Rany odniosło 203 tys. osób. W czasie wojny
zatopiono też niektóre statki handlowe USA. Generalnie biorąc Stany Zjednoczone
korzystały jednak ze wzmożonych obrotów, zaopatrując walczące strony w niezbędne
produkty. W tej sytuacji przemysł amerykański szybko rozwijał się, a występujące do
wojny bezrobocie malało.
Wojna przyspieszyła proces prześcigania Europy przez Stany Zjednoczone w
rozwoju ekonomicznym. Szacowano, że gdyby nie było wojny, to Stany Zjednoczone
prześcignęły by Europę w produkcji przemysłowej około roku 1925. Tymczasem na
skutek wojny dokonały tego już w 1919 r. "Wzrost gospodarczy Europy jako całości -
pisze P. Kennedy - uległ opóźnieniu o jakieś osiem lat, a sytuacja niektórych krajów była
jeszcze gorsza". Tymczasem Stany Zjednoczone, by sprostać zamówieniom
rozbudowywały moce produkcyjne, zwiększając wytop żelaza i stali, zwiększając moce
przerobowe stoczni i rozbudowując fabryki samochodów. Wytop stali wzrósł z 23,5 mln
ton w 1914 r. do 56,4 mln ton w 1919 r., produkcja samochodów osobowych wzrosła z
859 930 sztuk w 1914 r. do 4 587 400 sztuk w 1920 r., produkcja samochodów
ciężarowych odpowiednio wzrosła z 74 tys. sztuk do 771 tys. sztuk. W 1920 r. Stany
Zjednoczone liczące 6% ludności świata koncentrowały 20% produkcji złota, 50%
wydobycia węgla, 60% światowej produkcji aluminium, 66% światowego wydobycia
ropy naftowej, 60% miedzi; wytwarzały 85% światowej produkcji samochodów. W tej
sytuacji rósł także tonaż floty handlowej. Jeśli w 1914 r. wynosił on 1 066 tys. ton, to w
1919 r. już 11 077 tys. ton. Był to wzrost 11-krotny.
Wiele towarów sprzedawano na kredyt. Fakt ten prowadził do zadłużenia państw
europejskich w USA. Wielka Brytania zaciągnęła pożyczki na sumę 4,7 mld dolarów,
Francja na sumę 3,8 mld dolarów, Włochy na sumę 1,9 mld dolarów, Belgia na sumę 0,5
mld dolarów. Łączne długi państw europejskich w USA w 1919 r. wynosiły 11 mld
dolarów. Jeśli takie dotychczasowe potęgi przemysłowe świata jak Wielka Brytania, po
wojnie przeżywały stagnację gospodarczą, to Stany Zjednoczone przeżywały tzw. boom
gospodarczy. Z lekkim zahamowaniem w latach 1921-1922 boom ten trwał do 1929 r.
Tempo wzrostu ekonomicznego wynosiło 5% rocznie. Produkcja przemysłowa USA
liczona brutto w okresie tej dekady wzrosła o 70%, a dochód narodowy z
uwzględnieniem stopnia inflacji wzrósł o 40%. Wydajność pracy wzrosła o 75%. Od
1922 r. stan bezrobocia ustabilizował się na poziomie 4% ogólnej liczby około 40-43 mln
zatrudnionych. Społeczeństwo USA bogaciło się. Jeśli w 1914 r. liczba milionerów w
USA wynosiła 11 tysięcy, to w 1919 r. już 42 554. Eksport kapitału USA wzrósł z 7 mld
dolarów w 1919 r. do 17 mld dolarów w 1930 r.
Pomyślną koniunkturę odnotowały też państwa Ameryki Południowej. Nie była
ona tak wysoka jak w USA ale wszystkie one znacznie poprawiły swoją sytuację
ekonomiczną. Nastąpił też znaczny wzrost liczby mieszkańców tych krajów. Liczba
mieszkańców Brazylii wzrosła z 22,2 mln w 1910 r., do 30,3 mln w 1925 r. W czasie
wojny neutralność zachowały: Argentyna, Paragwaj, Salwador i Wenezuela. Wojnę
wypowiedziały: Brazylia, Costa-Rica, Kuba, Gwatemala, Haiti, Honduras, Nikaragua,
Panama. Takie państwa, jak: Peru, Urugwaj, Boliwia, Dominikana i Ekwador tylko
wypowiedziały Niemcom wojnę, ale żadnych działań wojennych nie podjęły. Natomiast
Brazylia i Kuba wzięły aktywny udział w wojnie, dostarczając samolotów i służb
medycznych. Najbardziej aktywny był udział Kanady w ramach Brytyjskiej Wspólnoty
Narodów. Szybki rozwój odnotowały: Brazylia, Argentyna, Chile i Meksyk. Mnożyły się
inwestycje amerykańskie, brytyjskie i francuskie. Prowadziły one do ożywienia
ekonomicznego Brazylii. Podobnie było w innych państwach tego regionu.
Rozwój ekonomiczny Stanów Zjednoczonych spowodował zmianę układu sił.
Politycy amerykańscy z jednej strony czuli się związani z obowiązującą od 1823 r.
doktryną Monroe i nie chcieli za bardzo anagażować się w sprawy leżące poza
kontynentem, a z drugiej strony nie mogli pomijać okazji jakie stwarzały powojenne
możliwości lokowania kapitału. Wilson popełnił błąd nie wciągając do swej polityki
przeciwników z Partii Republikańskiej. Przywódcy tej partii poddali krytyce jego
zaangażowanie w Europie i wystąpili przeciw ratyfikowaniu opracowanego z udziałem
Wilsona i podpisanego przezeń traktatu pokojowego. Krytycy uznali, że traktat ten, a
zwłaszcza statut Ligi Narodów, za bardzo angażuje USA w skomplikowane spory
europejskie i stoi w sprzeczności z doktryną Monroe. Najsilniej z krytyką występowali
senatorowie Hiram W. Johnson z Kalifornii, William E. Borah z Ohio, James A. Reed z
Missourii. Przewodził im senator Henry Cabot Lodge, który był przewodniczącym
Komisji Spraw Zagranicznych senatu.
W dniu 10 VII 1919 r. prezydent Wilson zapoznał senat USA z traktatem i
statutem Ligi Narodów. Grupa senatorów dokumenty te poddała krytyce. 10 IX 1919 r.
sformułowali oni 45 poprawek i 4 zastrzeżenia, które następnie zredukowano do 14
zastrzeżeń. Prezydent postanowił przekonać społeczeństwo do swego dzieła i 3 IX 1919
r. podjął kampanię propagandową odwiedzając 29 miast. W czasie od 3 do 25 września
przebył on 19 tys. km i wygłosił 40 przemówień zyskując znaczny posłuch opinii. W dniu
25 września w Pueblo w stanie Kolorado zaniemógł z wycieńczenia, a następnie dostał
ciężkiego wylewu i został częściowo sparaliżowany. Przez 7 miesięcy prezydent
przebywał w Białym Domu w całkowitym odosobnieniu. Stracił możliwość obrony dzieła
Konferencji Pokojowej w Paryżu. Dokumenty państwowe podpisywała zań jego żona.
Nie dopuszczono jednak do odsunięcia go od stanowiska lub zastąpienia przez innego
polityka. Zmarł 3 II 1924 r.
Senat USA w dniu 20 III 1920 r. odrzucił wniosek o ratyfikowanie traktatów
pokojowych i Stany Zjednoczone nie weszły w skład Ligi Narodów. Władze
ustawodawcze USA zdezawuowały podpis prezydenta USA na dokumentach paryskiej
Konferencji Pokojowej. Formalnie biorąc pozostawały one nadal w stanie wojny z
Niemcami. W dniu 21 V 1920 r. Senat i Izba Reprezentantów uchwaliły wspólną
rezolucję o zakończeniu stanu wojny z Niemcami i Austro-Węgrami, ale Wilson założył
veto i nie nabrało ono mocy urzędowej.
W listopadzie 1920 r. w Stanach Zjednoczonych przeprowadzono kolejne wybory
prezydenta. Liczba wyborców uległa znacznemu zwiększeniu, ponieważ prawo głosu
uzyskały kobiety. Ponadto w 1920 r. wprowadzono w życie zakaz produkcji i
konsumpcji alkoholu. Fakty te wywarły wielki wpływ na nastroje polityczne i możliwości
wyborcze. W atmosferze wywołanej dyskusją na temat polityki Wilsona oraz prohibicji
demokraci stracili popularność. Kandydat ich James N. Cox uzyskał tylko 9 147 353
głosy i 27 głosów elektorskich, podczas gdy jego przeciwnik, republikanin Warren
Gamaliel Harding (1865-1923) 16 152 200 głosów i 404 głosy elektorskie.
Prezydentura Hardinga cechowała się wielkimi skandalami i malwersacjami.
Dotyczyło to nie tylko spraw związanych z nielegalnym handlem alkoholem, ale również
malwersacji pieniędzy z budżetu państwa. W Stanach Zjednoczonych narastały tendencje
nacjonalistyczne i reakcyjne. Ograniczono napływ imigrantów, odmówiono zniesienia
segregacji rasowej, aktywizowano działalność Ku Klux Klanu itp. Stanowisko sekretarza
stanu w gabinecie Hardinga objął Charles Evans Hughes (1862-1948), a sekretarza
skarbu bankier Andrew William Mellon (1855-1937). Pokierowali oni tak polityką USA,
iż nie biorąc formalnie udziału w Lidze Narodów faktycznie korzystały one z wszystkich
pozytywnych dla Stanów dobrodziejstw Konferencji Paryskiej. Stany przystąpiły też do
Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze. 21 VII 1921 r. kongres
ponownie ogłosił zakończenie stanu wojennego. W sierpniu podjęto samodzielne
rokowania z Austrią, Niemcami i Węgrami w sprawie traktatów pokojowych. Traktaty
te podpisano 25 VIII 1921 r. Ekipa Hardinga podjęła też problemy rozbrojenia i
Dalekiego Wschodu, zwołując specjalną konferencję w tej kwestii.
Prezydent Harding zmarł 2 VIII 1923 r. Obowiązki objął wiceprezydent Calvin
Coolidge (1872-1933). W listopadzie 1924 r. wygrał on wybory i pełnił ten urząd do
1929 r. W wyborach w listopadzie 1924 r. o urząd ten ubiegało się kilku kandydatów.
Republikanin Coolidge uzyskał 15 725 tys. głosów, demokrata John William Davis 8 386
tys., populista (Partia Postępowa) Robert M. La Follette 4 822 tys. i komunista William
Z. Foster 36 428 głosów. Dobra koniunktura gospodarcza utrzymała się jesieni 1929 r.

Tabela nr 31
Wskaźniki produkcji przemysłowej w świecie w latach 1913-1925
Państwo
Rok

1913
1920
1925
Świat
100
93,6
121,6
Europa
100
77,3
103,5
ZSRR
100
12,8
70,1
Stany Zjednoczone
100
122,2
148,0
Reszta świata
100
109,5
138,1

Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata..., s. 277.

Degradacja Europy widoczna jest na tle nie tylko Stanów Zjednoczonych, ale też
reszty świata. Szczególny regres przeżyła Rosja (ZSRR).

7. Sprawy Dalekiego Wschodu. Konferencja Waszyngtońska

W czasie wojny państwa ententy i Stany Zjednoczone bały się, by Japonia nie
przyłączyła się do bloku państw centralnych i robiły co mogły, by pozyskać ją do swoich
planów. Poszczególne mocarstwa zawierały z Japonią specjalne układy i porozumienia
dając jej wolną rękę w polityce uzależnienia Chin. Japonia zajęła półwysep Szantung
(Shandung) i narzuciła Chinom 21 warunków, uzależniając je ekonomicznie.
Po śmierci cesarza Matsuhito w 1912 r. na tron wstąpił Joshihito (1879-1926);
rozpoczęła się era Shiva. Wobec tego, iż był on chory, w 1921 r. następca tronu Hirohito
(1901-1989) objął panowanie w charakterze regenta. Wykorzystując stan rewolucji i
wojny domowej w Rosji Japonia wprowadziła swe wojska do Kraju Przymorskiego, na
Syberię i na Sachalin. Walki na tych terenach toczyły się do 1921 r.
W 1920 r. w Japonii przeprowadzono wybory do izby niższej parlamentu. Partie
socjalistyczne nie zostały do nich dopuszczone. Ordynacja wyborcza dopuszczała do
udziału tylko niektóre grupy mężczyzn skupionych w partiach mieszczańskich i
konserwatywnych. Reforma prawa wyborczego z 1919 r. dopuszczała do udziału w
wyborach mężczyzn od 25 roku życia, zamieszkałych przez dłuższy czas w danym
okręgu wyborczym i płacących podatek do 3 jenów. Wybory wygrała partia rządząca
Seijukai. Na czele rządu stanął Kai Hara, a po jego morderstwie w listopadzie 1921 r.
Takishi. Nowy parlament odrzucił projekt wprowadzenia powszechnego prawa
wyborczego. W czerwcu 1922 r. stanowisko premiera objął adm. Kato.
W końcowej fazie wojny do wojny przeciw państwom centalnym przystąpiły też
Chiny. W czasie wojny w Chinach dokonał się znaczny postęp ekonomiczny.
Zbudowano wiele zakładów przemysłowych, wzmacniając rodzimą klasę średnią i
inteligencję. W Kantonie powstał demokratyczny rząd chiński z Sun-Jat-senem
(1866-1925) na czele. Wokół tego polityka kształtował się ruch odrodzenia narodowego
w ramach Guomindangu (Kuomintangu). W lutym 1919 r. różne rządy chińskie zawarły
układ o zawieszeniu broni i wyłoniły delegację na konferencję pokojową do Paryża. Na
czele delegacji stał reprezentant Grupy Tuana Lou Tseng-tsiang. W skład jej wchodzili:
były poseł chiński w Londynie Alfred Sze i Wellington Koo. Żądali oni odwołania
obcych wojsk i policji z Chin, przyznania Chinom autonomii celnej, unieważnienia
narzuconych Chinom w przeszłości nierównych układów, zwrotu półwyspu Szantung, a
zwłaszcza posiadłości niemieckiej Kiau-Czau (Kiachow).
Na czele delegacji japońskiej stał Makino. Zagroził on, że jeśli mocarstwa uznają
żądania chińskie, to Japonia nie podpisze traktatu. Tymczasem Amerykanie byli zdania,
że Japończycy winni wycofać się z półwyspu Szantung w okresie najbliższych 2 lat.
Delegacja brytyjska została postawiona w bardzo niezręcznej sytuacji. Wcześniej złożyła
ona Japonii odpowiednie obietnice. Z drugiej strony nie mogła występować wbrew
stanowisku USA. W maju 1919 r. w Chinach doszło do wielkich demonstracji
antyjapońskich i antybrytyjskich zwanych rewolucją kulturalną. Demonstrowali studenci i
profesorowie. Tworzono grupy dyskusyjne, zakładano nowe gazety, planowano reformę
pisma i języka chińskiego. Mimo to, mocarstwa w Paryżu uznały postulaty japońskie
zezwalając Japonii na przejęcie niemieckich aktywów ekonomicznych w Chinach.
Chinom odmówiono też prawa do odszkodowań. Japonia uzyskała też niektóre obszary
poniemieckie na Pacyfiku jako mandat Ligi Narodów. Po pewnym czasie Amerykanie
zorientowali się jednak, że przejęte przez Japonię wyspy w krytycznej sytuacji mogą
stanowić zagrożenie dla Filipin i Hawajów.
Chiny nie podpisały porozumień zawartych w Paryżu. Na terenie Chin rozwijał się
ruch antyjapoński i antybrytyjski. Chiny były jednak podzielone pomiędzy różne siły
polityczne. W Mandżurii funkcjonował rząd gen. Czang-Tsolina, w Chinach centralnych
rząd centralny Kliki Czyli z generałami Tsa-Kun i Wu-Pei-fu, w Chinach północnych
projapoński rząd Tuan-Czi-żui z grupy Anfu. W 1920 r. powstał koalicyjny rząd kół
wojskowych Czang-Tso-lina. Na południu w Kantonie wznowił działalność rząd
Sun-Jat-sena w oparciu o Kuomintang. Był to rząd demokratyczny realizujący plan
demokratycznej przebudowy Chin. W lipcu 1919 r. w Chinach powstały też pierwsze
grupy komunistyczne. W lipcu 1921 r. przeprowadzono obrady I Zjazdu KPChin.
Ożywienie to stawiało pod znakiem zapytania możliwość zachowania wpływów
Japonii w Chinach. Wiadomość, że Stany Zjednoczone nie ratyfikowały traktatu
pokojowego z Niemcami i nie weszły do Ligi Narodów znacznie wzmocniła Chiny, które
usztywniły swe stanowisko. Pozycja Japonii uległa osłabieniu. Nowa administracja
amerykańska bardziej stanowczo wystąpiła przeciw wzmacnianiu tych wpływów.
Chodziło jej jednocześnie o ustalenie parytetu sił na morzach. Do tego czasu za
niekwestionowaną królową mórz uchodziła Wielka Brytania. Tymczasem sojusz
brytyjsko-japoński zagrażał Stanom Zjednoczonym, które pragnęły ograniczyć oba
państwa na morzach.
Wielu Amerykanów sojusz ten uznawało za zagrażający Stanom Zjednoczonym.
"Już w 1908 r. Roosevelt - pisze Jakub Polit - roztoczył przed ambasadorem JKM
Bryce'em ponurą wizję japońskiego desantu w Ameryce, psychozę zaś, ogarniającą
zachodnie wybrzeże USA podsycały dodatkowo wieści o kontaktach Tokio z
Meksykiem i wizyta w Kanadzie członka rodziny cesarskiej, księcia Fushimi Hiroyasu,
którego japońska kolonia w Vancouver witała okrzykami "Banzai!". Lecz wówczas
wyzwaniem dla sojuszu była flota Niemiec; po jej unicestwieniu jedynym jego
potencjalnym przeciwnikiem mogła być US-Navy. Tymczasem zestawienie sił tej
ostatniej z flotami królewską i cesarską wypadało dla Waszyngtonu druzgocąco".
Tabela nr 32
Porównanie sił flot USA z brytyjsko-japońską w 1918 roku
Klasa okrętu
USA
Sojusz anglo-japoński
Okręty liniowe
39
61 + 13 = 74
Krążowniki liniowe
-
9 + 7 = 16
Krążowniki
16
30 + 10 = 40
Lekkie krążowniki
19
90 + 16 = 106
Niszczyciele
131
443 + 67 = 510
Okręty podwodne
86
147 + 16 = 163
Lotniskowce
-
4 + 0 = 4

Źródło: J. Polit, Odwrót znad Pacyfiku? Wielka Brytania wobec Dalekiego
Wschodu (1914-1922). Kraków 1999, s. 176.

Stany Zjednoczone przystąpiły do zbrojeń morskich tworząc w sierpniu 1919 r.
Flotę Pacyfiku. Główną bazę morską przesunięto do San Francisco. Flota ta mogła
bronić Kalifornii. Natomiast Daleki Wschód pozostawał bez obrony. "Japończycy - pisze
J. Polit - mogli w każdej chwili unicestwić Eskadrę Azjatycką USA bazującą w Manilii i
osłonić desanty na Guam i Filipinach". W 1920 r. przystąpiono do rozbudowy sił
morskich. Brytyjczycy patrzyli na to z przerażeniem, ale nie było ich stać na
przeciwstawienie się temu programowi. Koszta były przerażające. Starano się uniknąć
nowego wyścigu zbrojeń, szczególnie z USA. "Celem polityki brytyjskiej,
sformułowanym w Whitehall 28 lutego 1920 r. - pisze J. Polit - stało się w tej sytuacji
osłabienie antagonizmu amerykańsko-japońskiego, konieczne dla utrzymania z jednej
strony aliansu z Tokio, a z drugiej możliwie najbliższej współpracy z Waszyngtonem.
Przedłużenia sojuszu chcieli też Japończycy, choć nikt u nich nie wierzył, że Londyn
pospieszy im z pomocą w wypadku konfrontacji z USA. Obawiano się po prostu
izolacji".
W tych warunkach w Stanach Zjednoczonych dojrzała idea zwołania specjalnej
konferencji w tych skomplikowanych kwestiach. Najpierw zasugerowano rządowi
brytyjskiemu, by planowany sojusz z Japonią podpisać nie na 10 ale tylko na 5 lat. Dla
Brytyjczyków był to szok. Do tego czasu nikt nie ośmielił się "doradzać" im w takich
kwestiach. W dniu 11 VIII 1921 r. prezydent Harding wysłał zaproszenia na konferencję
do Waszyngtonu na dzień 11 XI (rocznica kapitulacji Niemiec) 1921 r. Wysłano je do
rządów: Wielkiej Brytanii, Francji, Japonii, Włoch, Chin (Klika Czyli), Belgii, Holandii i
Portugalii, to jest do tych państw, które w 1901 r. sygnowały porozumienie w sprawie
Chin po stłumieniu powstania "bokserów". Pominięto Niemcy i Rosję ze względu na
panującą w nich sytuację. Rząd Rosji początkowo sprzeciwiał się zwoływaniu
konferencji. Kiedy doszła ona do skutku Lenin zabiegał o dopuszczenie jego rządu do
udziału w niej. Ponieważ Amerykanie nie zmienili stanowiska bolszewicy utworzyli nową
Republikę Dalekiego Wschodu. Jako państwo zainteresowane domagała się ona
dopuszczenia do obrad, ale rząd USA nie dopuścił do tego. Dominia brytyjskie też nie
otrzymały odrębnego zaproszenia. Japończycy próbowali storpedować tę inicjatywę ale
również nie powiodło im się. W tej sytuacji wysłali misję do Czyty i próbowali
porozumieć się z Republiką Dalekiego Wschodu.
W dniu 13 XII 1921 r. podpisano układ 4 mocarstw (USA, Wielka Brytania,
Japonia i Francja) o sojuszu i współpracy na Oceanie Spokojnym. Zawarto go na 10 lat.
Przekreślał on układ brytyjsko-japoński zastępując go układem zbiorowym. Obejmował
on również tereny mandatowe. 6 II 1922 r. podpisano układ uzupełniający. Określono w
nim posiadłości terytorialne Japonii na Oceanie Spokojnym. W tym samym dniu
podpisano układ o ograniczeniu zbrojeń morskich, przyjmując parytet sił na morzach,
jak: 5:5; 3:1; 5:1,75. Przyjęto, że siły morskie Stanow Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii
będą sobie równe jak 5:5, siły Japonii jak 5:3, a Francji i Włoch jak 5:1,75. Określono ile
i jakich okrętów poszczególne państwa mogą mieć. Oznaczało to, że wiele okrętów
należało oddać na złom. Układ miał obowiązywać do 1936 r. Stany Zjednoczone musiały
wycofać okręty o łącznej wyporności 845 740 ton, Wielka Brytania 583 375 ton, Japonia
448 928 ton, razem 1 878 943 ton.Wycofanie zbędnych okrętów miało nastąpić w ciągu
3 miesięcy. Stany Zjednoczone miały zachować 18 okrętów liniowych o wyporności 500
650 ton, Wielka Brytania 22 okręty o wyporności 604 450 ton i Japonia 10 o wyporności
299 700 ton. Po 10 latach miała nastąpić wymiana okrętów tak, by stworzyć proporcje
5:5:3 (po 500 000 ton dla Anglosasów i 300 000 dla Japończyków). Okręty miano
wymieniać po 20 latach służby. Żaden okręt nie mógł przekraczać 35 tys. ton
wyporności.
Wielka Brytania została zdetronizowana z pozycji królowej mórz. Według
sformułowania płk. Ch. Pepingtona, sekretarz stanu Hughes propozycją swą "zatopił
więcej brytyjskich pancerników niż wszyscy admirałowie na przestrzeni stuleci". Układ o
ograniczeniu zbrojeń morskich zabronił też budowy nowych baz i umocnień na terenie
posiadłości USA i Wielkiej Brytanii na Oceanie Spokojnym z wyjątkiem wybrzeży
kontynentalnych USA, Kanału Panamskiego, Alaski ale bez Aleutów oraz w odniesieniu
do Wielkiej Brytanii z wyjątkiem Kanady, Australii i Nowej Zelandii. W odniesieniu do
Japonii traktat obejmował Kuryle, wyspy Bonin i Riuku, Amami-Oshimę, Tajwan i
Peskadory. Tak więc Pacyfik na zachód od Hawajów przekształcono w obszar
zdemilitaryzowany.
W dniu 6 II 1922 r. podpisano też traktat 9 mocarstw w sprawie Chin. Delegacja
chińska przedstawiła 10 zasad gwarantujących niepodległość i bezpieczeństwo swego
państwa. Po ostrym sporze z Japończykami i delegacją brytyjską postanowiono
zobowiązać się do poszanowania suwerenności, niezależności i całości terytorialnej Chin,
zachowania otwartych drzwi dla państw pragnących rozwijać z Chinami stosunki
handlowe oraz nie wykorzystywania sytuacji do uzyskiwania praw i przywilejów
mogących narazić na szwank prawa innych państw lub ich obywateli w Chinach. "Traktat
- pisze J. Polit - werbalnie potwierdzał niemal wszystkie "dziesięć zasad" chińskiej
delegacji. Dominowały w nim wszelako ogólniki, podczas gdy kwestie szczegółowe,
takie jak eksterytorialność czy sprawa taryfy celnej, rozstrzygnięte być miały w
przyszłości przez specjalne międzynarodowe komisje". Jednak postanowienia traktatu
"kładły kres terytorialnej ekspansji mocarstw w Chinach". Japończycy zostali zmuszeni
do wycofania się z Szantungu a Brytyjczycy stracili priorytet w wielu kwestiach. Słabość
rozdartych wojną domową Chin ograniczała możliwości pełnego zrealizowania układu.
W nawiązaniu do tego układu 4 II 1922 r. podpisano dwustronny układ japońsko-chiński
o Szantungu. W dniu 6 II 1922 r. zawarto też porozumienie o ochronie życia na morzu
w czasie wojny.
Uroczyste zamknięcie obrad nastąpiło w dniu 6 II 1922 r. Konferencja zamknęła na
pewien czas spory i dyskusje między mocarstwami na temat Chin i Pacyfiku. Przyniosła
ona wielki sukces polityce USA, które już nie tylko faktycznie, ale i formalnie zajęły
pierwsze miejsce w świecie.
8. Rozliczenia finansowe i konferencja w Genui

Bolszewicy przejmując władzę w Rosji anulowali długi zagraniczne państwa oraz
znacjonalizowali majątek należący do kapitału obcego. Powstał wielki problem długów
rosyjskich. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja i inne kraje występowały w
obronie swych obywateli pokrzywdzonych w Rosji i żądały uznania świętego prawa
własności. Państwa europejskie w czasie wojny zadłużyły się w Stanach Zjednoczonych,
które również żądały zwrotu pożyczonych sum. Toczyły się żmudne rokowania w tej
kwestii. Do tego doszedł problem odszkodowań niemieckich. Przez kilka lat państwa
zwycięskie nie były w stanie dojść do porozumienia, co do wysokości sum, jakie Niemcy
mają spłacić. Obok nich do spłat tych były zobowiązane także inne państwa przegrane,
jak: Austria, Bułgaria, Turcja i Węgry. Na konferncji w Boulogne w czerwcu 1920 r.
ustalono, że Niemcy mają zapłacić odszkodowania w wysokości 274 mld marek, ale rok
później na konferencji w Londynie w czerwcu 1921 r. przyjęto, że suma ta zostaje
zredukowana do 132 mld marek w złocie. Na konferncji w Spa w lipcu 1920 r.
uzgodniono, że 52% spłat niemieckich przejmie Francja, 22% Wielka Brytania, 10%
dostaną Włochy, 8% Belgia i 8% inne, mniejsze państwa. Nad realizacją tych ustaleń
czuwał Komitet Gwarancyjny w Londynie.
Niemcy dowodzili, że są to sumy wygórowane i że nie są w stanie ich spłacić,
żądali oni odroczeń i nowego ustalenia systemu spłat. Natomiast państwa korzystające ze
spłat domagały się szybkiej ich realizacji uzależniając w pewnym stopniu spłatę długów
amerykańskich od dopływu sum reparacyjnych. W tym kontekście zwracano też uwagę
na długi rosyjskie. Wysuwano żądania, by państwa wierzycieli dopuścić do systemu
kontrolującego funkcjonowanie niemieckiego systemu finansowego. W 1921 r. dojrzało
żądanie, by cały kompleks spraw finansowych zanalizować na specjalnej konferencji.
Powodzenie takiej konferencji zależało od stanowiska Rosji i Niemiec. Rosja po
zakończeniu wojny domowej i wojen interwencyjnych odwołała stan komunizmu
wojennego i w 1921 r. przystąpiła do realizacji tzw. Nowej Ekonomicznej Polityki
(NEP). Była bardzo zniszczona i sama potrzebowała dopływu waluty, by podjąć
odbudowę gospodarki. W ramach NEP-u zezwolono na prywatyzację niektórych
przedsiębiorstw handlowych i funkcjonowanie prywatnej wytwórczości. W czasie
konsultacji na temat ewentualnego udziału w planowanej konferencji ekonomicznej
bolszewicy wyrazili też gotowość uznania długów carskich. W tej sytuacji na konferencji
wstępnej w Cannes w styczniu 1922 r. podjęto decyzję o zwołaniu do Genui specjalnej
konferencji ekonomicznej z udziałem Rosji i Niemiec. By państwa te zachęcić do udziału
w konferencji zapowiedziano, że żadne państwo nie będzie drugiemu narzucać ustroju,
ale że państwo udzielające kredytu musi mieć pewność, że interesy jego obywateli są
zagwarantowane i pewne, że konieczne jest uznanie i poszanowanie instytucji kredytu.
Niemcom obiecywano rewizję postanowień reparacyjnych. Stany Zjednoczone wyraziły
gotowość przysłania swego obserwatora.
Konferencję otwarto 10 IV 1922 r. z udziałem 29 państw (razem z dominiami
brytyjskimi było ich 34). Delegacja Rosji z G. Cziczerinem na czele oświadczyła, że Rosji
nie można traktować jak kraju pokonanego i pobitego, że należy anulować długi
wojenne w całości i gwarantować suwerenność w polityce wewnętrznej poszczególnych
państw bez prawa ingerencji w ich stosunki, że Rosja gotowa jest uznać długi carskie i
znacjonalizowany majątek obcokrajowców jeśli państwa zachodnie zrekompensują jej
straty poniesione na skutek wojny interwencyjnej lat 1917-1921. Długi carskie
szacowano na 11 mld rubli w złocie, ale Rosjanie uznawali, że są one zawyżone.
Natomiast straty spowodowane przez wojny interwencyjne Rosjanie oszacowali na 31
mld rubli. Cziczerin stwierdził, że spłata długów carskich może nastąpić w czasie 30 lat
jeśli Rosja otrzyma nowe pożyczki zagraniczne. Stanowisko to spowodowało pewne
zamieszanie.
Korzystając z przerwy w obradach delegacja niemiecka i rosyjska spotkały się
oddzielnie i sfinalizowały dyskutowany od dłuższego czasu układ dwustronny. W nocy z
15 na 16 IV 1922 r. w Rapallo koło Genui podpisano dwustronny układ
niemiecko-radziecki. Oba państwa oświadczyły, że rezygnują ze starych zadłużeń i
reparacji, wznawiają stosunki dyplomatyczne przerwane w listopadzie 1918 r., stosują
wobec siebie klauzulę najwyższego uprzywielejowania w stosunkach handlowych. Ze
strony Niemiec układ podpisał minister spraw zagranicznych dr Walther Rathenau, a ze
strony rosyjskiej G. Cziczerin. Układ został ratyfikowany i wszedł w życie. Niemcy
udzieliły Rosji pożyczek na zakup towarów. Wielu inżynierów niemieckich wzięło udział
w odbudowie Rosji. Rosja natomiast udostępniła Niemcom surowce niezbędne dla
potrzeb ich przemysłu. Idea odbudowy Europy bez udziału czy kosztem Niemiec i Rosji
spaliła na panewce. Oba państwa izolowane i ograniczane porozumiały się i podjęły
wspólną walkę o odzyskanie sił i pozycji na forum międzynarodowym. Współpraca ta
trwała do 1933 r. Z czasem objęła ona także sprawy wojskowe i zbrojeniowe.
Stanowisko niemieckie i rosyjskie spowodowało przerwanie obrad, a następnie
wznowienie ich w Hadze w czerwcu tegoż roku. Nie przyniosły one spodziewanych
rezultatów. Niemcy wzmocnione postanowiły przejść do polityki bojkotowania
zobowiązań wynikających z traktatu pokojowego. Parły do tego koła finansowe i
przemysłowe Rzeszy z Hugo Stinnesem i Karlem Helferichem na czele. W listopadzie
1922 r. realizujący politykę tzw. wypełniania zobowiązań traktatowych gabinet J. Wirtha
podał się do dymisji. Powołano rząd Wilhelma Cuno (1876-1939), który uznał, że
Niemcy nie powinny wypełniać tych zobowiązań. Cuno był reprezentantem kół
finansowo-przemysłowych Niemiec. Formalnie był on jednym z dyrektorów wielkiej linii
żeglugowej "Hapag" (Hamburg - Amerika). Tymczasem Amerykanie naciskali, żądając
zwrotu pożyczek wojennych.
Polityka rządu Wirtha, a zwłaszcza podpisanie układu z Rosją spowodowała
wielką krytykę ze strony kół nacjonalistycznych i prawicowych. Zaktywizowały się
konspiracyjne grupy terrorystyczne, które podjęły serię zamachów na polityków o
przekonaniach lewicowych, Żydów i obcokrajowców. W dniu 24 VI 1922 r. członkowie
tajnej organizacji "Consul" zamordowali ministra Rathenau. Zorganizowano zamachy na
życie b. kanclerza Ph. Scheidemanna i innych polityków. Rząd Cuno przerwał akcję
spłacania kolejnych rat odszkodowań wojennych.

9. Kryzys roku 1923 w Europie

Najbardziej zainteresowana w realizacji spłat niemieckich była Francja. Toteż 10 I
1923 r. rząd ten zapowiedział, że jeśli Niemcy do 11 I 1923 r. nie zrealizują spłaty, to
Francja zareaguje siłą. Wobec tego, że Niemcy nie zastosowały się do ultimatum, w dniu
11 I 1923 r. 5 dywizji francuskich i 2 belgijskie wkroczyły do Zagłębia Ruhry i
przystąpiły do konfiskowania węgla na poczet reparacji. Niemcy zaprotestowały i
wezwały społeczeństwo do zastosowania biernego oporu wobec agresora. Ludność
okupowanych obszarów zastosowała się do tych postulatów. Niemcy ogarnął wielki
strajk, który szybko doprowadził do ostrego kryzysu ekonomicznego i politycznego. W
Niemczech nastąpił gwałtowny spadek wydobycia węgla, wytopu żelaza i stali oraz
produkcji innych gałęzi przemysłu. Indeks produkcji przemysłowej spadł do 46,9%
produkcji z 1913 r. Liczba bezrobotnych szybko osiągnęła stan 5 milionów osób.
Gwałtownie spadła wartość marki niemieckiej. Inflacja szalała przechodząc szybko w
hiperinflację. Jeśli w kwietniu 1923 r. za 1 dolara płacono 20 tys. marek, to już we
wrześniu tegoż roku 38 mln marek, a 20 XI 1923 r. 402 biliony marek papierowych.
Postępowała radykalizacja społeczeństwa, które ponownie zwróciło się ku lewicy.
Szybko rosły szeregi partii komunistycznej i socjaldemokratycznej. KPD skupiła około
360 tys. członków, a SPD kilkaset tysięcy. Liczba członków central ruchu zawodowego
sięgnęła 8 milionów. Ruch strajkowy objął nie tylko tereny okupowane ale również inne
regiony Niemiec. W poszczególnych zakładach pracy zaczęto na wzór radziecki tworzyć
rady robotnicze. W sierpniu przeprowadzono 3-dniowy strajk powszechny, żądając
dymisji rządu Cuno. 13 sierpnia, po ustąpieniu Cuno, utworzono rząd Gustawa
Stresemanna (1878-1929), który reprezentował DVP, czyli partię wielkiego przemysłu.
Stresemann był jednak bardziej elastyczny. Podjął ideę powrotu do polityki wypełniania
zobowiązań. Był już najwyższy czas. Społeczeństwo niemieckie dramatycznie dzieliło się
na różne orientacje.
W Bawarii i Nadrenii dojrzewały tendencje odśrodkowe i separatystyczne, a w
Niemczech północnych i centralnych narastały nastroje rewolucyjne. Francuzi wspierali
dążenia Niemców nadreńskich do oderwania się od reszty kraju i utworzenia
powiązanego z Francją państwa zachodnioniemieckiego. W czerwcu 1923 r. siły
francuskie w Zagłębiu Ruhry liczyły już 80 tys. ludzi. Belgia miała tam swoich 7 tys.
ludzi. Na czele separatystów początkowo stał inspirowany przez Francję dr J. A. Dorten.
Wielką rolę pełnił nadburmistrz Kolonii Konrad Adenauer (1876-1967). Przeciw
wspieranemu przez Francję ruchowi separatystycznemu występowali Anglicy, którzy
zwalczali francuską politykę osłabiania i dzielenia Rzeszy. Anglicy nie wspierali też
francuskiego planu przymusowego ściągania reparacji.
W Bawarii ruch separatystyczny organizował nadprezydent Górnej Bawarii
Gustaw Ritter von Kahr (1862-1934), który zajmując stanowisko monarchistyczne
występował przeciw systemowi republikańskiemu i "czerwonemu" Berlinowi na rzecz
uzdrowienia stosunków w oparciu o konserwatywną Bawarię. Niezależnie od
monarchistów von Kahra na terenie Bawarii umacniały się wpływy ruchu skrajnie
nacjonalistycznego z Adolfem Hitlerem (1889-1945) na czele.
Natomiast komuniści uznali, że narastający kryzys ekonomiczny i polityczny w
Niemczech pozwoli im dokonać przewrotu celem przekształcenia państwa w duchu
rewolucyjnym. Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej uznał, że
Niemcy dojrzały do rewolucji i skierował tam swoich instruktorów i pełnomocników.
Przystąpili oni do organizowania tzw. sotni rewolucyjnych celem przygotowania kadr
wojskowych do przewrotu.
W skład rządu Stresemanna weszło 4 socjaldemokratów. Fakt ten zneutralizował
działania opozycyjne SPD, która poparła plan stabilizacyjny rządu. 15 sierpnia
rozwiązano Centralny Komitet Wykonawczy Komitetów Fabrycznych, a 29 tegoż
miesiąca rozpędzono Komitet Wykonawczy Komitetów Fabrycznych Berlina.
Aresztowano wielu działaczy komunistycznych. W niektórych zakładach pracy
przeprowadzono lokauty, to jest zwolniono strajkujących z pracy. 26 września rząd
wezwał do przerwania biernego oporu oraz opracował plan uzdrowienia finansów
państwa. Opracował go minister finansów socjaldemokrata Rudolf Hilferding
(1877-1941). Plan ten napotkał na przeciwdziałanie ministrów związanych z prawicą, a
szczególnie Karla Helffericha. Żądali oni przerzucenia sanacji finansów państwa na
szerokie masy społeczeństwa. W konsekwencji 3 X 1923 r. Hilferding ustąpił z rządu.
Nowy rząd Stresemanna 13 X 1923 r. uzyskał specjalne pełnomocnictwa parlamentu.
Zniesiono 8-godzinny dzień pracy, wprowadzono zakaz strajków, sankcjonowano
lokauty, podniesiono ceny. 26 września wprowadzono częściowy stan wyjątkowy i
podjęto ostre kroki przeciw rządom Saksonii i Turyngii, gdzie powstały rządy robotnicze
z udziałem KPD. Wprowadzono ostre oszczędności przygotowując reformę finansową.
Masowo zwalniano urzędników z pracy oraz ograniczano zarobki. Ustalono zasady
wprowadzenia nowej waluty, tzw. marki rentowej. 14 listopada za dolara
amerykańskiego płacono już 4,2 mld mk papierowych. Nową markę wymieniono po
kursie 1:1 biliona starych marek.
Polityka społeczna i represje rządu wobec lokalnych rządów Saksonii i Turyngii
spowodowały, iż komuniści postanowili podjąć powstanie zbrojne, by przejąć władzę.
Zaplanowano je na 23 października. Jednak w czasie narady z przywódcami lewicy
socjaldemokracji i związków zawodowych w Chemnitz w dniu 21 października okazało
się, że socjaldemokraci i związkowcy wbrew wcześniejszym obietnicom odmówili
współudziału w przewrocie. W tej sytuacji przywódcy KPD odwołali powstanie,
ponieważ obawiali się, że bez wsparcia tych organizacji nie ma ono szans powodzenia.
Powstanie wybuchło tylko w Hamburgu. Kierował nim lokalny przywódca Ernst
Thlmann (1886-1944) wraz z M. Kippenbergerem. Około tysiąca, słabo uzbrojonych
gwardzistów, 23 X 1923 r. zaatakowało komisariaty policji ale szybko zorientowano się,
że w innych ośrodkach nie podjęto walki i powstanie przerwano. Zginęło 24 robotników
i 17 policjantów.
Izolowany charakter miał też pucz Hitlera w Monachium. Wieczorem 8 listopada
Hitler, wspierany przez wielu byłych oficerów z gen. E. Ludendorffem aresztował von
Kahra z jego przybocznymi i proklamował powstanie narodowe. Planował opanować
Bawarię, by następnie uderzyć na Berlin. Jednak aresztowani politycy, zwolnieni z
aresztu, zorganizowali kontrakcję. W następnym dniu podjęta przez puczystów
demonstracja została powitana salwami policji i rozproszona. Padło kilkunastu zabitych.
Reszta się rozbiegła i została następnie aresztowana i osądzona. Hitlera w 1924 r.
skazano na 5 lat twierdzy, ale w 1925 r. objęła go amnestia.
Wydarzenia z października i listopada 1923 r. spowodowały, iż na pewien czas
władza w Niemczech znalazła się w ręku kół wojskowych.
Obie partie, komunistyczna i hitlerowska NSDAP, zostały zdelegalizowane.
Jednocześnie przywódcy SPD bali się dalej firmować antyrobotniczej polityki rządu
Stresemanna i w dniu 2 XI 1923 r. wystąpili z rządu, poddając krytyce jego politykę
społeczną. Stresemann próbował rządzić nie dysponując większością w parlamencie.
Jednak socjaldemokraci 22 listopada zgłosili wniosek o wyrażenie rządowi wotum
nieufności za jego stosunek do rządów w Saksonii i Turyngii. Uznano, że rząd złamał
konstytucję. Wniosek głosowano w następnym dniu. Uzyskał on poparcie 231 głosów,
przeciw 156 przy 7 wstrzymujących się. Wszystko wskazywało na to, że nowym
kanclerzem zostanie dowódca Reichswehry gen. H. von Seeckt. W końcu zdołano
jednak dojść do kompromisu i na czele rządu stanął przywódca Zentrum Wilhelm Marx
(1863-1946). Stresemann pozostał w rządzie na stanowisku ministra spraw
zagranicznych. Pełnił on ten urząd do swojej śmierci w 1929 r., prowadząc zręczną
politykę lawirowania pomiędzy postulatami większości parlamentarnej, a możliwościami
stawianymi przez państwa kontrolujące Rzeszę. Rząd Marxa podjął rokowania w
sprawie nowego ułożenia spłat reparacji wojennych i ustabilizowania sytuacji w
państwie, odnosząc znaczne sukcesy na tym polu.
Nastroje rewolucyjne pojawiły się też ponownie w Bułgarii, gdzie dużymi
wpływami cieszyła się partia chłopska Aleksandra S. Stambolijskiego (1879-1923). Tzw.
zemedelcy, czyli członkowie Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego sprawowali
władzę w latach 1919-1923. Dokonali oni wielu reform hołdując polityce agraryzmu.
Przeciw polityce tej wystąpił ruch prawicowy (Narodowe Porozumienie), zorganizowany
przez prof. ekonomii Aleksandra Cankowa (1879-1959). W dniu 9 VI 1923 r. Cankow
obalił rząd Stambolijskiego w drodze zamachu stanu. Premiera zamordowano. Cieszącą
się znacznymi wpływami partię komunistyczną zdelegalizowano aresztując wielu jej
działaczy. Cankow utworzył Demokratyczne Porozumienie i objął stanowisko szefa
rządu.
Przeciw rządom Cankowa wystąpili komuniści, którzy we wrześniu 1923 r. podjęli
nowe powstanie. Kierowali nim Wasyl Kolarow (1877-1950) i Gieorgij Dymitrow
(1882-1949). Zostało ono jednak stłumione przez rząd Cankowa, który dysponował
pełnym uznaniem i poparciem cara Borysa III. Powstanie trwało około 2 tygodni.
Przywódców skazano na karę śmierci. KP Bułgarii została rozwiązana. Wielu jej
przywódców aresztowano. Reformy wprowadzone przez rząd chłopski Stambolijskiego
zostały anulowane. Wprowadzono ustawę "O obronie państwa". Sankcjonowała ona
karę śmierci za działalność opozycyjną wobec rządu.
Znaczne ożywienie akcji strajkowej i demonstracyjnej, jesienią 1923 r., wystąpiło
też w Polsce przeciw rządom centroprawu W. Witosa (1874-1945). Wobec
strajkujących kolejarzy rząd Witosa zastosował militaryzację kolei. Przywódcy PPS wraz
ze związkami zawodowymi w początku listopada 1923 r. proklamowali strajk
powszechny. W Krakowie przeciw strajkującym wystąpiło wojsko. Część żołnierzy
przeszło jednak na stronę strajkujących. Doszło do uzbrojenia robotniczych grup oporu i
walki z innymi oddziałami wojska. Padło wielu zabitych i rannych. Wydarzenia te
przeszły do historii pod nazwą powstania krakowskiego. W wielu innych
miejscowościach Polski w okresie tym miały miejsce wystąpienia na mniejszą skalę.


10. Powstanie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR)

W latach 1917-1921 Lenin był przekonany, że przewrót dokonany w Rosji
rozszerzy się na całą Europę, a być może cały świat. Zakładano, że kapitalizm się przeżył
i szybko upadnie. Planowano utworzyć Europejską Republikę Rad. Analizując sytuację
w 1918 r. Lenin stwierdził: "Wielcy twórcy socjalizmu, Marks i Engels, obserwując w
ciągu szeregu dziesięcioleci rozwój ruchu robotniczego i narastanie światowej rewolucji
socjalistycznej widzieli jasno, że przejście od kapitalizmu do socjalizmu wymagać będzie
długich mąk porodowych, długiego okresu dyktatury proletariatu, zdruzgotania
wszystkiego co stare, bezlitosnego unicestwienia wszystkich form kapitalizmu,
współpracy robotników wszystkich krajów, którzy winni zjednoczyć wszystkie swe
wysiłki, ażeby zapewnić sobie ostateczne zwycięstwo".
Wypowiadając się na temat rewolucji w innych krajach stwierdził on: "Sprawy
ułożyły się inaczej niż przewidywali Marks i Engels, wyznaczyły nam, rosyjskim klasom
pracującym i wyzyskiwanym, zaszczytną rolę awangardy międzynarodowej rewolucji
socjalistycznej i my widzimy teraz jasno, jak daleko pójdzie rozwój rewolucji: Rosjanin
zaczął - Niemiec, Francuz, Anglik dokończy i socjalizm zwycięży".
Optymizm ten nie miał uzasadnienia. Zakończenie stanu wojny spowodowało
wygaśnięcie nastrojów rewolucyjnych w Europie. Ani w Niemczech, ani we Francji, czy
tym bardziej w Wielkiej Brytanii na rewolucję nie zanosiło się. W tej sytuacji po
zakończeniu wojny domowej i interwencji obcej, przed przywódcami rewolucji w Rosji
stanął problem, co dalej. Dalsze oczekiwanie na rewolucję w Europie nie miało sensu.
Oddać zdobytej władzy też nie chciano. Stopniowo dojrzewała idea, by budować
socjalizm w jednym kraju bez względu na kapitalistyczne otoczenie. W latach 1918-1921
w Rosji dużą rolę spełniali rewolucjoniści pochodzenia nierosyjskiego. Szczególną rolę
spełniali Żydzi, Łotysze i Polacy. Tworzyli oni najbardziej pewne i zahartowane kadry
rewolucji. O wpływie Polaków w rewolucyjnej Rosji jeszcze wiele lat krążyły legendy.
Korespondent prasy polskiej w Rosji G. Otmar-Berson informował, że w kierownictwie
partii komunistycznej Rosji znajdowało się tylu ludzi polskiego pochodzenia , że przed
rozpoczęciem oficjalnego posiedzenia wielu członków rozmawiało ze sobą po polsku. W
tej sytuacji kwestia narodowa od początku odgrywała wielką rolę. Na olbrzymim
obszarze objętym rewolucją występowały różne narodowości i tworzono różne republiki.
W art. 2 konstytucji Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Rad z 1918 r. stwierdzono, że
republika tworzy się "na podstawie związku wolnych narodów jako federację
narodowych republik rad" oraz że "Rady okręgów wyróżniających się odrębnym
charakterem życia i składem narodowościowym, mogą się łączyć w autonomiczne
związki obwodowe, na których czele, jak również na czele wszystkich w ogóle
zjednoczeń okręgowych, jakie powstać mogą, stoją okręgowe Zjazdy Rad i ich organy
wykonawcze. Te autonomiczne związki okręgowe wchodzą na zasadzie federacji w
skład Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Rad".
W listopadzie 1918 r. utworzono Ukraińską Republikę Rad, w styczniu 1919 r.
Białoruską Republikę Rad, w 1920 r. Azerbejdżańską i Armeńską, w 1921 r. Gruzińską,
a na Dalekim Wschodzie w kwietniu 1921 r. proklamowano Republikę Dalekiego
Wschodu. Obejmowała ona okręgi: Zabajkalski, Amurski, Przymorski i Sachaliński.
Szczególną rolę spełniała RSFRR, która obejmowała największy obszar i najwięcej ludzi.
X Zjazd RKP(b) w marcu 1921 r. podjął uchwałę: "O kolejnych zadaniach partii w
kwestii narodowej". Postulowano w niej zjednoczyć wszystkie republiki w ramach
jednolitego państwa federacyjnego. Obejmowały one obszar 21,3 mln km2 zamieszkany
przez 132 mln mieszkańców. Obszary te były bardzo nierównomiernie rozwinęte.
Dominowały obszary ekonomicznie zacofane. W sierpniu 1922 r. powołano do życia
specjalną komisję celem przygotowania koncepcji zjednoczenia. W dniu 6 X 1922 r.
projekt jej został przyjęty przez plenum KC RKP(b); przesłano go do zaopiniowania
przez poszczególne republiki. Trzy republiki zakaukaskie już w lutym 1922 r. utworzyły
Związek Federacyjny, opowiedziały się za przyłączeniem do federacji i w grudniu 1922 r.
utworzyły Zakaukaską Federacyjną Republikę Socjalistyczną (ZFRS). Za przyłączeniem
się do federacji wypowiedziały się też republiki białoruska i ukraińska. Natomiast aktyw
Republiki Dalekiego Wschodu uznał, że dalsze istnienie tej republiki jest zbędne i
wypowiedział się za włączeniem jej obszaru w skład RSFRR.
Przedstawiciele poszczególnych republik zebrali się w Moskwie w dniu 30 XII
1922 r., uchwalili formalną uchwałę o zjednoczeniu i utworzeniu Związku
Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) oraz wybrali Centralny Komitet
Wykonawczy ZSRR, który wyłonił spośród siebie Prezydium. Powołano do życia
Komisję Konstytucyjną celem przygotowania projektu konstytucji. Latem 1923 r. sesja
plenarna CKW projekt ten aprobowała. Uchwalił go Wszechzwiązkowy Zjazd Rad w
styczniu 1924 r.
Konstytucja stanowiła, że ZSRR jest państwem związkowym, że każda republika
ma te same prawa oraz że mają one prawo wystąpienia ze związku. Władze centralne
zajmowały się polityką zagraniczną, obroną, handlem zagranicznym, finansami i
łącznością. Natomiast pozostałe problemy stanowiły przedmiot zainteresowań
poszczególnych republik, które dzieliły się na obwodowe, autonomiczne i związkowe.
CKW ZSRR składał się z dwóch izb: Rady Związku i Rady Narodowości. Radę Związku
wybierał Zjazd rad z pomiędzy przedstawicieli wszystkich republik, proporcjonalnie do
liczby ich mieszkańców. Liczyła ona 371 członków. Radę Narodowości tworzyli
przedstawiciele poszczególnych republik związkowych i autonomicznych oraz obwodów
autonomicznych. Każdą republikę reprezentowało 3, a obwody autonomiczne po 1
przedstawicielu. CKW ZSRR wyłaniał 21-osobowe prezydium, które urzędowało
permanentnie i w okresie między sesjami CKW stanowiło "najwyższy ustawodawczy,
wykonawczy i administracyjny organ władzy ZSRR".
Organem wykonawczym CKW była Rada Komisarzy Ludowych czyli rząd
składający się z komisariatów (ministerstw). Komisariaty dzieliły się na dwie kategorie:
Komisariaty Ogólnozwiązkowe (Spraw Zagranicznych, Spraw wojskowych i morskich,
Handlu zagranicznego, Dróg komunikacyjnych, Poczt i telegrafów). W poszczególnych
republikach miały one tylko swoich bezpośrednio im podległych pełnomocników. Przy
RKL utworzono Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (OGPU), zajmujący się
walką z kontrrewolucją i sabotażem, szpiegostwem i bandytyzmem. Inne komisariaty
miały ograniczony zakres działania.
Formalnie biorąc poszczególne republiki uzyskały znaczne uprawnienia w zakresie
polityki wewnętrznej. Liczba ich systematycznie wzrastała. W 1924 r. powstały
republiki: Turkmeńska i Uzbecka, w 1929 r. Tadżycka, w 1936 r. Kazachska i Kirgiska.
W tym samym roku (1936) Federacja Zakaukaska ponownie podzieliła się na trzy
samodzielne republiki: Armeńską, Azerbejdżańską i Gruzińską. W 1936 r. w skład ZSRR
wchodziło 11 republik związkowych i autonomicznych.
W związku z utworzeniem ZSRR przekształcono też partię komunistyczną, która
przyjęła nazwę Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) (WKP(b)).
Idea samodzielności i autonomii poszczególnych republik miała czysto teoretyczny
charakter. Siłą decydującą były nie rady lecz partia. Stanowiła ona scentralizowany
kręgosłup obejmujący całe państwo. Partia miała nie tylko scentralizowany charakter ale
również tworzyła hierarchicznie zbudowany aparat władzy. Komitety centralne
poszczególnych republik były uzależnione od KC partii w całości. Nie miały one
samodzielności i nie były w stanie obronić samodzielności reprezentowanych przez siebie
republik. Stopniowo ZSRR przekształcił się w wielkie, scentralizowane państwo
obejmujące znaczne obszary Europy i Azji. Państwo to przystąpiło do odbudowy
zniszczeń wojennych i przekształceń ekonomiczno-społecznych. Stopniowo zdobywało
wielkie znaczenie w świecie. Wiele państw kapitalistycznych państwo to bojkotowało
jednak. Uznanie formalne ze strony Wielkiej Brytanii i Francji nastąpiło dopiero w 1924
r., a ze strony Stanów Zjednoczonych w 1933 r. ZSRR nie wchodził w skład Ligi
Narodów i nie brał udziału w konferencjach międzynarodowych. Prowadził walkę o
uznanie na forum międzynarodowym. Przez kilka lat głównym jego partnerem były
Niemcy. Oba państwa do 1933 r. ściśle współpracowały ze sobą.
Przewodniczącym CKW ZSRR został Michaił Kalinin (1875-1946).
Przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych czyli rządu był Włodzimierz Ilicz Ulianow
czyli Lenin (1850-1924), który po zranieniu przez eserówkę Kapłan (30 VIII 1918)
podupadł na zdrowiu. Od 1922 r. mało zajmował się rządem. Funkcję jego zastępcy
pełnił Aleksjiej I. Rykow (1881-1938), który po śmierci Lenina w styczniu 1924 r.,
przejął stanowisko szefa rządu. Stanowisko Komisarza spraw zagranicznych zachował
G. Cziczerin.
Szczególną rolę w państwie zaczynał pełnić Josif Wissarionowicz Dzugaszwili -
Józef Stalin (1879-1953), który korzystając z choroby Lenina przejął kontrolę nad partią.
W dniu 3 IV 1922 r. został sekretarzem generalnym KC RKP(b). Był doskonałym
organizatorem i intrygantem. Szybko obsadził ważniejsze stanowiska swymi ludźmi i
opanował kadry partyjne, a poprzez nie, cały tzw. aparat partyjny. Doskonale
mistyfikował swe poczynania, ukrywając właściwe plany i zamiary. Doprowadził do
zasadniczych sprzeczności pomiędzy teorią i praktyką socjalizmu i demokracji. Mimo, że
konstytucja zezwalała na wystąpienie poszczególnych republik ze związku, za jego życia
ani jedna z prawa tego nie skorzystała. Mimo, że w państwie wprowadzono terror,
większość jego mieszkańców była przekonana, że żyje w najbardziej demokratycznym
państwie świata.

II. W DOBIE WZGLĘDNEJ STABILIZACJI (1924-1929)

1. Odbudowa Niemiec w latach 1924-1927

Szczególną rolę w Europie pełniły Niemcy. Toteż przywódcy wielkich mocarstw
postanowili ustabilizować ich sytuację. Zadania tego podjęli się przywódcy Wielkiej
Brytanii i Stanów Zjednoczonych wbrew polityce przywódców Francji, którzy nadal
obstawali przy swoich żądaniach. Amerykanie uznali, że po to, by Niemcy mogli spłacić
reparacje należy im najpierw pożyczyć pieniędzy. 30 XI 1923 r. Komisja Reparacyjna
powołała dwa Komitety Ekspertów celem ustalenia programu uzdrowienia sytuacji
ekonomicznej Niemiec. Komitet nr 1 z bankierem amerykańskim Charlesem Dawesem
(1865-1951) na czele miał opracować plan zbilansowania budżetu Niemiec i stabilizacji
waluty. Reprezentował on grupę bankową Morgana. Komitet nr 2 z bankierem Owen D.
Youngiem (1874-1962) na czele miał ustalić drogi prowadzące do ponownego
ściągnięcia kapitału obcego do Niemiec. W pracach analitycznych brali udział znani
bankierzy i finansiści amerykańscy: Harriman, Herbert Hoover, Tomasz Lamont, John
Forster Dalles i inni. Komitety pracowały od stycznia do kwietnia 1924 r. Eksperci
przybyli też do Niemiec i spotkali się z finansistami niemieckimi. Opory polityków
francuskich złamano przy pomocy nacisku ekonomicznego. Francja ponosiła wielkie
straty w czasie okupowania Zagłębia Ruhry. Ponadto była ona uzależniona od USA na
skutek zadłużenia wojennego.
W dniu 9 IV 1924 r. Komitet Dawesa przedstawił sprawozdanie, które przyjęto
jako plan uzdrowienia sytuacji gospodarczej Niemiec. Plan Dawesa został przyjęty i
akceptowany także przez polityków niemieckich. Przewidywał on udzielenie Niemcom
specjalnej pożyczki stabilizacyjnej, zmniejszanie rocznych sum odszkodowań, powołanie
Banku Rzeszy oraz systemu transferowego. Pożyczka wynosiła 200 mln dolarów. W ślad
za nią do Niemiec napłynęło wiele kapitału inwestycyjnego z różnych krajów. Roczne
sumy spłat obniżono z 3 do 1 miliarda marek. W latach następnych sumy te stopniowo
rosły, tak że w latach 1929/1930 znów miały dojść do sumy 2,5 mld marek. Nowy plan
nie ustalał globalnej sumy spłat ani terminu do kiedy te spłaty miano realizować.
Oddawał on Niemcy na długi czas w uzależnienie od kapitału zagranicznego. Powołano
Bank Rzeszy z dr Hialmarem Schachtem (1877-1970) na czele. Powołano Radę
Generalną Banku. Na 14 członków, Niemców było tylko 7, ale statut przewidywał, że
decyzje mogła ona podejmować tylko większością 10 głosów. Do podjęcia decyzji
niezbędne były co najmniej 3 głosy ekspertów zagranicznych. Powołano 5-osobowy
Komitet Transferowy, który miał analizować sytuację finansową Niemiec i decydować
czy przewidziane sumy można ekspediować za granicę czy też należy je zatrzymać, by
nie szkodzić gospodarce niemieckiej. Tworzyli go eksperci zagraniczni (Amerykanin,
Anglik, Francuz, Włoch, Belg) z generalnym agentem reparacyjnym na czele. Na
stanowisko Generalnego Agenta Reparacyjnego powołano Owena Younga, a następnie
Parkera Gilberta. Niemcy przyjmując plan musiały dać specjalne gwarancje i
zabezpieczyć spłatę pożyczek.
W Niemczech powstała wielka opozycja zwalczająca idee planu głosząc, że
uzależnia on Niemcy od zagranicy i jest dla Niemiec szkodliwy. Streseman zwalczając te
zastrzeżenia głosił, że na razie jest on korzystny. Natomiast kiedy ujawnią się jego
nagatywne skutki będzie można go ponownie renegocjować.
Przyjęcie planu Dawesa oznaczało wielką porażkę polityki Francji wobec Niemiec.
Sytuacja ekonomiczna Francji uległa znacznemu pogorszeniu. Wartość franka spadła.
Dług publiczny Francji wzrósł z 38 mld franków w 1914 r. do 265 mld franków w 1924
r. Rząd był zmuszony podnieść podatki o około 20% oraz obniżyć pensje urzędników.
Część społeczeństwa już w latach 1922-1923 protestowała przeciwko polityce rządu
Poincaro wobec Niemiec. Protesty te narastały, wzmacniając wpływy opozycji
lewicowej. Polityka antyniemiecka rządu została skompromitowana, a wraz z nią
kompromitacji uległa polityka prawicy francuskiej. Do głosu doszły siły lewicowe
reprezentowane przez socjalistów i radykałów. W dniu 11 V 1924 r. przeprowadzono
wybory do parlamentu. Wygrał je tzw. Kartel Lewicy (329 do 214 mandatów). Nowy
parlament zmusił A. Milleranda do ustąpienia ze stanowiska prezydenta przed upływem
kadencji. 13 VI 1924 r. prezydentem republiki został radykał Gaston Doumergue
(1863-1937). Stanowisko szefa rządu objął Edouard Herriot' (1872-1957). Objął on też
tekę ministra spraw zagranicznych. Nowy rząd aprobował zmianę polityki zwycięskich
mocarstw wobec Niemiec, przeprowadził amnestię i wycofał wojska francuskie z
Zagłębia Ruhry. W grudniu 1924 r. nawiązał stosunki z ZSRR, uznając to państwo de
iure. Nowy rząd szukał możliwości dobrego ułożenia stosunków nie tylko z Niemcami i
ZSRR ale też z innymi państwami, nastawiając się na aktywizowanie Ligi Narodów.
Podobne zmiany nastąpiły też w Wielkiej Brytanii, która od początku postulowała
złagodzenie polityki wobec pokonanych Niemiec. W lutym 1923 r. rząd brytyjski
wynegocjował redukcję zadłużenia wojennego w Stanach Zjednoczonych. Zadłużenie to
zmniejszono o 39%. Pozostały dług rozłożono na 62 raty roczne. W skali rocznej
obciążenie to wyniosło 35 mln funtów. 6 XII 1923 r. przeprowadzono nowe wybory.
Przyniosły one znaczny sukces Partii Pracy. W styczniu 1924 r. utworzono rząd Partii
Pracy (mniejszościowy). Po raz pierwszy w historii Wielkiej Brytanii na czele rządu
stanął socjalista James Ramsay MacDonald (1866-1937). Socjaliści byli pacyfistami i
rzecznikami nowego ułożenia stosunków w Europie. Przyspieszali rokowania w sprawie
reparacji niemieckich oraz nawiązali rozmowy z ZSRR. 2 II 1924 r. rząd brytyjski
nawiązał z ZSRR stosunki dyplomatyczne uznając to państwo de iure, a 1 sierpnia 1924
r. podpisał z ZSRR układ handlowy.
Także w Niemczech postanowiono odwołać się do opinii publicznej
przeprowadzając wybory. Dokonano tego 4 maja 1924 r. Na 59,1 mln mieszkańców
Rzeszy, uprawnionych do udziału w wyborach wzięło udział 38,4 mln. Najwięcej głosów
i mandatów uzyskała SPD. Zdobyła ona 6 mln głosów i 100 mandatów. Konserwatywna
i nacjonalistyczna Deutsch Nationale Volkspartei (DNVP) zdobyła 5,7 mln głosów i 95
mandatów, katolicka partia Zentrum 3,9 mln głosów i 65 mandatów, KPD 3,7 mln
głosów i 62 mandaty, partia Stresemanna (DVP) 2,7 mln głosów i 45 mandatów,
hitlerowska NSDAP 1,9 mln głosów i 32 mandaty, partia demokratyczna (DDP) 1,7 mln
głosów i 28 mandatów. Po wyborach rząd Marxa ustąpił, ale prezydent powołał go
ponownie z małymi zmianami. Rząd ten przetrwał do 15 grudnia 1924 r. i przeprowadził
przyjęcie planu Dawesa.
W tej sytuacji rozmowy w sprawie planu Dawesa szybko posuwały się naprzód. W
czasie konferencji w Londynie, w dniach 16 lipca do 16 sierpnia 1924 r., układ
wynegocjowano i podpisano. Także parlament niemiecki, mimo oporów kół
nacjonalistycznych i prawicowych, układ ten ratyfikował w dniu 29 sierpnia. Za
przyjęciem agitowali Stresemann i Schacht oraz koła lewicy politycznej. W głosowaniu
238 posłów opowiedziało się za przyjęciem a 234 przeciw. Przeszedł on większością
zaledwie 4 głosów. We wrześniu 1924 r. wszedł on w życie. W ślad za tym odpowiednie
układy zawarto z pozostałymi państwami pokonanymi w wojnie: Austrią, Bugarią,
Węgrami. Zablokowano natomiast starania Polski o pożyczki zagraniczne, uzależniając
je w znacznym stopniu od porozumienia z Niemcami. Tymczasem stosunki
polsko-niemieckie były bardzo napięte, ponieważ Niemcy nie chciały uznać strat
terytorialnych poniesionych na rzecz tego państwa. Rządy polskie natomiast nie chciały
zgodzić się na korekturę swojej granicy na rzecz Niemiec.
Europa na skutek zmiany sytuacji w Niemczech weszła w okres względnej
stabilizacji ekonomicznej i politycznej.
Do Niemiec strumieniem płynęły różnego rodzaju pożyczki i inwestycje. Jak
obrazowo pisali publicyści ZSRR, na Niemcy "spłynął złoty deszcz dolarów". Nastąpiło
generalne ożywienie stosunków gospodarczych i szybkie likwidowanie bezrobocia.
Powstawały nowe zakłady pracy oraz wielkie korporacje przemysłowe i finansowe.
Niemcy wiązały się z krajami uprzemysłowionymi, a szczególnie ze Stanami
Zjednoczonymi. W państwie następowały szybko zmiany w nastrojach politycznych. Już
w grudniu rząd Marxa rozpisał nowe wybory. Przeprowadzono je 7 XII 1924 r.
Przyniosły one znaczny wzrost wpływów wielkich partii i spadek wpływów partii
komunistycznej, hitlerowskiej i małych partii. Socjaldemokraci zdobyli 7,8 mln głosów i
131 mandatów, prawicowa DNVP 6,2 mln głosów i 103 mandaty, Zentrum 4,1 mln
głosów i 69 mandatów, partia Stresemanna (DVP) 3 mln głosów i 51 mandatów, KPD
2,7 mln głosów i 45 mandatów, demokraci 1,9 mln głosów i 32 mandaty, Bawarska
Partia Ludowa 1,1 mln głosów i 19 mandatów, partia stanu średniego (Gospodarcza) 1
mln głosów i 17 mandatów. NSDAP uzyskała tylko 907 tysięcy głosów i 14 mandatów.
Nowy rząd utworzył dotychczasowy minister finansów, działacz bezpartyjny, ale
powiązany z partią ludową dr Hans Luther (1879-1962). Był on bardzo związany ze
Stresemannem i popierał jego linię polityczną. Utworzył on rząd bez udziału największej
partii (SPD), ale za to z udziałem nacjonalistycznej prawicy (DNVP). Rząd wziął kurs na
prawo. Sytuacja stabilizowała się w duchu konserwatywnym i antyrepublikańskim.
Stosunki polityczne w Niemczech uległy wielkiemu ożywieniu. Każda wielka partia
polityczna tworzyła związane z nią stowarzyszenia i organizacje paramilitarne. Byli
żołnierze tworzyli organizacje kombatanckie i wywierali wpływ na nastroje polityczne i
formułowane postulaty programowe partii politycznych. W Niemczech istniały stare
tradycje ruchu kombatanckiego. W 1872 r. po wojnie z Francją, powstał Deutscher
Kriegerbund, który skupił 14 różnych organizacji kombatanckich. W 1881 r. utworzono
Kriegerverband, który skupił wiele innych organizacji. W 1900 r. utworzono
Kyffhuserbund Deutscher Landeskiegerverbnde. Skupiał on 27 różnych organizacji.
Bezpośrednio przed wybuchem I wojny światowej skupiał on w 31 915 związkach
lokalnych 2 837 944 weteranów wojennych. Organizacja miała konserwatywny i
monarchistyczny charakter, zdecydowanie zwalczała ideologię socjaldemokratyczną i
lewicową.
Po wojnie kontynuowała działalność. Obok niej powstały jednak inne, nowe
organizacje. Stary KB przemianowano na Deutscher Reichskriegerbund Kyffhuser
(DRKBK). W 1919 r. honorowym przewodniczącym organizacji został marszałek P. von
Hindenburg. Krytykowano socjaldemokratycznych "zdrajców" oraz organizowano liczne
demonstracje i manifestacje. W 1923 r. protestowano przeciw francuskiej okupacji
Zagłębia Ruhry. Organizacja liczyła kikaset tysięcy członków. Wiosną 1924 r. w Halle
zorganizowano uroczystości ku czci Moltkego. "Przed Mackensenem, Ludendorffem,
Schrm Hohenzollernem - pisze Piotr Wróbel - przemaszerowało 150
tysięcy żołnierzy w cesarskich mundurach". Akt ten wzbudził zaniepokojenie
przywódców państw zwycięskich.
Do nowych organizacji utworzonych po wojnie należały "Der Stahlhelm. Bund der
Frontsoldaten 1918". Skupiał on kilkaset tysięcy członków powiązanych ideologicznie z
nacjonalistyczną i prawicową DNVP. Na czele organizacji stał Franz Seldte
(1882-1947). Pierwszy zlot zorganizowano w Magdeburgu 13 XII 1920 r. Organizacja
przyjęła charakter paramilitarny; wielu Niemcom zastępowała możliwość służby
wojskowej. Członkowie jej ochraniali imprezy polityczne DNVP, organizowali własne
dni i parady z okazji rocznic, brali udział w kampaniach wyborczych. Obok Saldetego na
czoło jej działaczy wysuwał się Theodor Duersteberg (1875-1950) z Halle.
W latach 1918-1927 działał Jungdeutscher Orden jako swego rodzaju zakon
nacjonalistyczny młodych Niemców. Ideologiem organizacji był Artur Mahraun z Kassel.
Pełnił on funkcję Wielkiego Mistrza Zakonu, który w 1920 r. skupiał 60 grup lokalnych
liczących razem około 10 tys. członków. Wzywano do walki o odbudowę Niemiec w
duchu narodowym i chrześcijańskim i nastawiano się na zwalczanie wielkich wrogów
jak: Francja, Polska i Żydzi. W 1923 r. nastąpiło zbliżenie Jungdeutscher Orden ze
Stahlhelmem.
Hitlerowska NSDAP utworzyła własną organizację paramilitarną pod nazwą
Sturmabteilungen (Oddziały Szturmowe-SA). Powstały już w 1921 r. i szybko osiągnęły
stan około kilkanaście tys. ludzi. Organizował je kpt Ernst R. Były one
umundurowane i częściowo uzbrojone. Organizowały hałaśliwe demonstracje i brały
udział w starciach z przeciwnikami politycznymi NSDAP i Hitlera osobiście.
Stronnictwa i partie o profilu demokratycznym i republikańskim podjęły starania o
przeciwstawienie tym organizacjom swoich organizacji paramilitarnych i kombatanckich.
W dniu 22 II 1924 r. z incjatywy SPD, DDP i Zentrum utworzono "Reichsbanner
Schwarz-Rot-Gold-Bund Republikanischer Frontsoldaten" (Czarni-Czerwoni-Złoci
Chorążowie Rzeszy. Związek Republikańskich Frontowców). Na czele tej organizacji
stał socjaldemokrata Otto H37). Dominującą rolę spełniali członkowie
SPD. Organizacja nie miała tak wielkich wpływów jak Stahlhelm. Osłaniała wiece i
manifestacje partii republikańskich.
Komuniści także postanowili utworzyć własną organizację paramilitarną. W maju
1924 r. utworzyli pierwsze lokalne organizacje Roter Frontkmpferbundes (Bojownicy
Czerwonego Frontu). Pierwsze organizacje powstały w Turyngii. Obok dorosłych
mężczyzn organizowano też młodzieżowe grupy Roter Jungsturm a następnie Roter
Jungfront (Front Czerwonej Młodzieży). Na czele organizacji stał E. Thlmann. Według
danych KPD liczył on około 100 tys. członków.
Na przełomie lat 1924-1925 na ulicach niemieckich miast dochodziło do
konkurencyjnych manifestacji i starć. Wybory prezydenta Rzeszy w 1925 r. dały asumpt
do ostrych walk. Pierwsza tura głosowania miała miejsce 29 III 1925 r. Zgłoszono 7
kandydatów. Ponieważ żaden z nich nie uzyskał odpowiedniej ilości głosów zarządzono
drugie głosowanie na dzień 26 IV 1925 r. Liczbę kandydatów zredukowano do trzech.
Blok Rzeszy obejmujący różne partie prawicy wystawił kandydaturę marszałka
Hindenburga. Liczył on już 78 lat i zajmował stanowisko antyrepublikańskie. Hindenburg
był monarchistą, konserwatystą i militarystą. Uzyskał 14 655 641 głosów, to jest 48,3%
oddanych głosów. Blok Ludowy objął partie republikańskie (SPD, Zentrum i DDP).
Wystawił on kandydaturę przywódcy Zentrum byłego premiera W. Marxa, która zdobyła
tylko 13 751 605 głosów, to jest 45,3% oddanych głosów. Komuniści wystawili
kandydaturę E. Thlmanna, który zdobył 1 931 151 głosów, to jest 6,3% ogółu
oddanych głosów. Gdyby komuniści nie wystawili własnej kandydatury i oddali swe
głosy na kandydaturę republikanina prezydentem zostałby Marx. Przywódcy KPD
twierdzili jednak, że gdyby republikanie wystawili kandydaturę jednego z przywódców
SPD, mogliby na nią głosować. Natomiast kandydatura Marxa była dla nich nie do
przyjęcia.
W ten sposób w 6 lat po rewolucji prezydentem Rzeszy został konserwatysta i
militarysta, przeciwnik republiki Hindenburg. Wraz z nim do głosu doszły koła
konserwatywne i prawicowe. Hindenburg nie wahał się i w krytycznych momentach
naciągał przepisy konstytucji broniąc kół militarystycznych i junkierskich. Stanowisko
jego miało jednoznaczny charakter polityczny i w krytycznym momencie zaważyło na
losach Rzeszy.

2. Problem bezpieczeństwa zbiorowego

Państwa zwycięskie w wojnie czuły się zagrożone ze strony państw przegranych,
które nie chciały pogodzić się z przegraną, wzywały do rewanżu i rewizji narzuconych
im postanowień i traktatów. Do państw nastawionych rewizjonistycznie i odwetowo
zaliczano w pierwszej kolejności Niemcy i Węgry. Obok nich z postulatami rewizji
układów i granic występowały Włochy i Japonia. Państwa zagrożone rewizjonizmem
węgierskim porozumiały się ze sobą i utworzyły blok tzw. Małej Ententy. Skupiał on
Czechosłowację, Jugosławię i Rumunię. Działał pod patronatem Francji. Do najbardziej
zagrożonych państw należała Polska, która dążyła do utworzenia tzw. Bloku
Bałtyckiego. Planu tego nie udało się jej zrealizować tak ze względu na przeciwdziałanie
Niemiec i ZSRR jak i na skutek sprzeczności występujących na styku polsko-litewskim.
Ideologowie związani z prawicą (endecja) zabiegali o porozumienie z Czechosłowacją
ale Czesi nie byli za bardzo zainteresowani sojuszem z Polską. Natomiast politycy
związani z J. Piłsudskim wysuwali ideę utworzenia tzw. Międzymorza, to jest bloku
państw położonych pomiędzy Morzem Bałtyckim i Czarnym. W dążeniu do utworzenia
takiego bloku napotkali jednak na sprzeciw nie tylko Niemiec i ZSRR, ale również
Czechosłowacji. W związku z tym usilnie zwalczali ten kraj dążąc do jego
rozczłonkowania celem uzyskania wspólnej granicy z Węgrami. Była to polityka
nierealna. Rządowi polskiemu udało się natomiast zawrzeć układ sojuszniczy z Francją i
Rumunią. Francja nie była w pełni przekonana do współpracy z Polską i sojusz ten
traktowała dość protekcjonalnie. Natomiast Rumunia była państwem słabym
ekonomicznie i sojusz z nią nie przedstawiał wielkiej wartości politycznej i militarnej. Na
Dalekim Wschodzie najbardziej zagrożone czuły się Chiny, które zdołały przychamować
ekspansję Japonii przy pomocy USA. Jednak Japończycy nie zrezygnowali ze swych
planów i czekali na okazję by ponownie podjąć ekspansję na kontynent. W 1923 r.
Japonia została poważnie zniszczona na skutek wielkiego trzęsienia ziemi w rejonie
obejmującym Tokio i Jakohamę. Zginęło około 100 tys. ludzi. Przeszło pół miliona
domów zostało zburzonych. Odbudowa zniszczeń przychamowała rozwój ekonomiczny
państwa i jego możliwości ekspansywne. Ponadto w Japonii miały miejsce liczne strajki
ekonomiczne i ruchy chłopskie tzw. bunty ryżowe. Brało w nich udział milion chłopów.
W 1921 r. buntów tych było 1255 a w 1925 r. 2 206. W 1920 r. w Japonii powstał
Centralny Związek Japońskich Związków Zawodowych z socjalistami Jamamoto Kendzo
i Watanabe Masanosuke. Założono Ligę Socjalistyczną i następnie Komunistyczną Partię
Japonii. Partie te krytykowały imperialistyczną politykę władz. Mimo to rządy Japonii
krytycznie odnosiły się do postanowień Konferencji Waszyngtońskiej i podejmowały
akcje zmierzające do anulowania ich.
Tendencje agresywne przejawiał też Związek Radziecki ale po okresie rewolucji i
wojen domowych zbierał siły i czekał na lepsze możliwości ekspansji.
Państwa zwycięskie pragnęły utrwalić ustalony przez siebie i narzucony innym
państwom pokój. W tym celu powołały do życia Ligę Narodów jako organizację
likwidującą w zarodku zarzewia konfliktów w drodze dyskusji i porozumień. Podjęła ona
działalność w styczniu 1920 r. Statut Ligi Narodów był bardzo skomplikowany i nie
wykluczał wojen jako środka rozwiązywania konfliktów. Liga nie dysponowała też
środkami niezbędnymi do pohamowania państwa agresora. Dysponowała tylko
sankcjami ekonomicznymi. Jednak procedura uznania państwa za agresora była bardzo
skomplikowana. Ponadto pozycja organizacji uległa osłabieniu na skutek tego, iż nie
objęła ona wszystkich tzw mocarstw. Do Ligi narodów nie przyjęto Niemiec ani Rosji
(ZSRR). Do Ligi nie przystąpiły Stany Zjednoczone. W tej sytuacji decydującą rolę
spełniały w niej Wielka Brytania i Francja, która była wyraźnie jednak mocarstwem
drugiej kategorii. Pracą Ligi Narodów kierował sekretariat zdominowany przez
urzędników brytyjskich. Na jego czele stał Anglik James Eric Drummond (1876-1951).
Decyzje podejmowała jednak Rada Ligi Narodów składająca się z 9 członków. Dzielono
ich na stałych i niestałych wybieranych na trzyletnie kadencje. Wobec tego, że Stany
Zjednoczone nie przystąpiły do Ligi Narodów liczba członków stałych uległa
pomniejszeniu do czterech: Wielkiej Brytanii, Francji, Japonii i Włoch. Pierwszą grupę
niestałych członków Rady tworzły: Hiszpania, Belgia, Grecja i Brazylia. Raz w roku
jesienią zwoływano posiedzenie Zgromadzenia Ogólnego Ligi Narodów. Siedziba jej
znajdowała się w Genewie, gdzie odbywały się wielkie zjazdy i konferencje. Początkowo
w skład Ligi Narodów wchodziło 40 państw bez państw pokonanych w wojnie. Węgry i
Austrię przyjęto w 1922 r. a Niemcy dopiero w 1926 r. Do Ligi Narodów napływało
wiele skarg i wniosków. Zajmowała się praktycznie biorąc całokształtem spraw
nurtujących ówczesny świat. Jednak statut nie rozgraniczył jasno kompetencji Rady Ligi
od Zgromadzenia Ogólnego. Statut nie wykluczał też wojnny jako środka rozwiązywania
sporów i konfliktów. Nie wyposażył on też Ligi Narodów w sankcje wojskowe. Miała
ona raczej sankcje ekonomiczne i moralne. Liga zajmowała się ograniczeniem zbrojeń i
utworzeniem systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Po długich dyskusjach V sesja
Zgromadzenia Ogólnego Ligi Narodów w dniu 2 X 1924 r. uchwaliła tzw. "Protokół w
sprawie pokojowego rozwiązania spraw międzynarodowych" zwany Protokółem
Genewskim. Potępiał on wojnę jako metodę rozwiązywania sporów i konfliktów
międzynarodowych, piętnował wojny jako metody rozwiązywania tych
spraw,krytykował szczególnie wojny agresywne, zapowiadał ograniczenie zbrojeń,
wprowadzenie obowiązkowego arbitrażu w sporach i sankcje ekonomiczne. Trwała
jednak dyskusja jakie państwo można uznać za agresora. Jak wiadomo każde państwo
podejmując wojnę twierdzi, że ma ona obronny i prewencyjny charakter. Definicję
agresora przyjęto dopiero po kilku latach dyskusji.
Protokół Genewski podpisali przedstawiciele 19 państw. Wydawało się, że ma on
szanse wejścia w życie. Tymczasem bezpośrednio po jego podpisaniu upadł rząd
laburzystów w Wielkiej Brytanii. Przeprowadzone w październiku 1924 r. wybory dały
zwycięstwo konserwatystom, którzy 6 XII 1924 r. utworzyli rząd Baldwina z udziałem
Josepha Austena Chamberleina (1863-1937) i Winstona Leonarda Spencera Churchilla
(1874-1965). Pierwszy z nich objął stanowisko ministra spraw zagranicznych a drugi
kanclerza skarbu. Rząd ten wzmocnił pozycję ekonomiczną państwa oraz przystąpił do
realizacji planu utworzenia nowego systemu bezpieczeństwa.
W tej sytuacji nowy parlament brytyjski nie ratyfikowł Protokółu Genewskiego i
nie wszedł on w życie. System lansowany przez rząd brytyjski sprowadzał się do
reaktywowania pozycji Niemiec na forum międzynarodowym. Idea brytyjska
sprowadzała się do przekreślenia rysującego się sojuszu niemiecko-rosyjskiego i
przyciągnięcia Niemiec do sojuszu z państwami kapitalistycznymi. W zamian za korzyści
płynące ze współpracy z ZSRR Niemcy mieli otrzymać konkretne i wymierne korzyści na
zachodzie. Przeciw takiemu rozwiązaniu protestowali jednak Francuzi i ich podopieczni,
jak Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia i Polska. Po to by załagodzić opór Francji
zachęcano Niemcy by definitywnie uznały kwestionowaną dotąd granicę z Francją i
Belgią na Renie. Obiecano im natomiast możliwość korekty ich granicy wschodniej, to
jest granicy z Czechosłowacją i Polską. Niemcy miały by też zostać przyjęte do Ligi
Narodów i odzyskać pozycję mocarstwa. Już w styczniu 1925 r. podjęto poufne
rozmowy z Niemcami ale szły one opornie. Wbrew rachubom Brytyjczyków Niemcy nie
chciały zrezygnować z korzyści płynących ze współpracy z ZSRR. Zastrzegały się, że
przystępując do Ligi Narodów nie mogły by uznać niektórych artykułów statutu Ligi,
które zobowiązywały ich do wojny wraz z innymi członkami, przeciw ZSRR. Rząd
ZSRR z kolei podjął ofensywę celem pozyskania Niemiec do dalszej współpracy oferując
im m.in. możliwości wspólnego podjęcia akcji przeciw Polsce celem odzyskania granicy
z 1914 r. Niemcy znaleźli się w bardzo dogodnej sytuacji. Natomiast Czechosłowacja i
Polska przeżywały trudne chwile. W toku zakulisowych rozmów Francuzi, pozyskani do
ideii Chamberlaina, wzywali swych polskich podopiecznych do dobrowolnego
scedowania Niemcom spornych obszarów za cenę ewentualnego pozyskania
rekompensaty nad Morzem Czarnym lub na wschodnim wybrzeżu Bałtyku. W sierpniu
1925 r. mocarstwa w zasadzie doszły do porozumienia i zdecydowały się zwołać
oficjalną konferencję w tej kwestii. Obrady jej przeprowadzono w dniach od 5 do 16
października 1925 r. w Locarno w Szwajcarii. W konferencji brały udział delegacje:
Wielkiej Bytanii, Francji, Niemiec, Włoch i Belgii. Pominięto Czechosłowację, Polskę i
ZSRR. Ministrowie Czechsłowacji Edward Benesz i Polski Aleksander hr Skrzyński
udali się do Locarno i oczekiwali na wyniki rozmów. Uczestnicy konferencji
gwarancyjnej podpisali tzw. Układ Reński, w którym Niemcy uroczyście uznały
ostateczny charakter swej granicy zachodniej na Renie uspakajając opinię publiczną
Belgii i Francji. Układ ten został gwarantowany przez Wielką Brytanię i Włochy. Nie
podpisano natomiast układu gwarantującego granice wschodnie Niemiec. Nie uzyskały
też one gwarancji brytyjskich. Niemcy podpisały tylko układ arbitrażowy zobowiązując
się, że granicy z Czechsłowacją i Polską nie naruszą siłą. Liczono dość powszechnie, że
przy pomocy presji ekonomicznej rzucą Polskę na kolana i zmuszą ją do dobrowolnego
wyrzeczenia się kwestionowanych przez Niemcy obszarów. Francja zawarła układy
gwarancyjne z Czechosłowcją i Polską. Nie miały one większego znaczenia. Sytuacja
Czechosłowacji była lepsza, ponieważ znajdowała się ona w lepszej kondycji
ekonomicznej. Natomiast Polska od czerwca 1925 r. znajdowała się w stanie narzuconej
przez Niemcy wojny gospodarczej (wojna celna). Nastroje w Polsce miały poprawić
gwarancje francuskie dla jej granicy z Niemcami. Niemcy nie kwestionowali formalnie
granicy z Czechami.
Niemcom obiecano przyjęcie do Ligi Narodów ale fakt ten uległ opóźnieniu,
ponieważ Niemcy żądały by zwolnić je z respektowania niektórych artykułów statutu
Ligi Narodów. By uspokoić swego partnera na wschodzie w dniu 26 IV 1926 r.
podpisały one z ZSRR w Berlinie dodatkowy układ o współpracy. Do Ligi Narodów
przyjęte zostały jesienią 1926 r. W ten sposób zachowały dobrą współpracę z ZSRR i
uzyskały znaczne profity ze strony mocarstw zachodnich. Nowy system gwarancyjny
reklamowano jako system zabezpieczający Europę zachodnią przed rewanżem ze strony
Niemiec. Z interesami mniejszych państw Europy środkowej i wschodniej nie liczono się.
Państwa te przeżywały znaczne trudności i zagrożenia.
Twórcy nowego systemu bezpieczeństwa byli bardzo zadowoleni ze swego dzieła.
Powszechnie je chwalono. Minister Chamberlain w 1925 r. uzyskał nagrodę pokojową
Nobla. Jego partnerzy niemiecki (G. Strsemann) i francuski (A. Briand) wyróżnienie
takie otrzymali w 1926 r. Nagrody Nobla przyznano też politykom amerykańskim za
rozwiązanie narzucone światu w czasie konferencji Waszyngtońskiej.

3. Stabilizacja państw Europy środkowej i zachodniej

Niemcy spełniały wielką rolę w całej Europie. Stabilizacja sytuacji w tym kraju
miała wielki wpływ na stabilizację całej Europy. Do Niemiec w latach 1924-1928
napłynęło wiele miliardów pożyczek długo i krótko terminowych oraz wiele sum
inwestowanych bezpośrednio przez różne instytucje zagraniczne, głównie amerykańskie
ale także brytyjskie, belgijskie i w mniejszym stopniu francuskie. Szacowano, że do
sierpnia 1930 r. otrzymały one 27 mld mk pożyczek, w tym 70% pochodziło z USA,
15% z Holandii, 12% z Wielkiej Brytanii. Kapitał obcy zainwestowany w gospodarce
niemieckiej w 1930 r. szacowano na 16,3 mld mk. Około 75% inwestycji zainwestowano
w przemysł ciężki. W 1925 r. wojska francuskie i belgijskie opuściły tereny okupowane
w Zagłębiu Ruhry. Postępowało ożywienie gospodarcze, które objęło całą Europę
centralną i zachodnią. W najmniejszym stopniu korzystała z niego Francja. Niemcy
realizowały ustalone w planie Dawesa spłaty reparacji. W czasie 5 lat obowiązywania
planu (1924-1929) spłaciły 7 170 mln mk w złocie. Razem z sumami spłaconymi do
wprowadzenia planu Dawesa było to 17 435 mln mk w złocie.
Wobec tego, że płatności ustalone w planie Dawesa w 1929 r. wzrosły ponownie
do 2,5 mld mk Stresemann wystąpił z wnioskiem, by dokonać nowej zmiany w realizacji
spłat. W konsekwencji w 1929 r. doszło do nowej konferencji i 7 VI 1929 r. przyjęto
nowy plan. Od przewodniczącego Komitetu Ekspertów O. Younga zwanego planem
Younga. Nowy plan ustalił, że Niemcy mają jeszcze do spłacenia 110 735 mln mk w
złocie ale spłaty te rozkładał na 59 rat rocznych. Miały więc spłacać je do 1988 r. Roczne
spłaty zmniejszono o 500 mln mk. Jednocześnie uznając Niemcy za rzetelnego partnera
postanowiono wycofać alianckie wojska okupacyjne z Nadrenii i znieść międzynarodową
kontrolę Rzeszy.
Państwa korzystające z ożywienia gospodarczego odbudowały swoją gospodarkę
oraz rozwijały eksport pomnażając swoje aktywa. W rezultacie gospodarka światowa w
1924 r. przekroczyła produkcję przemysłową z 1913 r. o 15%, a w 1929 r.
przekroczenie wyniosło już 45%. Rozwijano elektryfikację gospodarki oraz wydobycie
ropy naftowej jako nowych źródeł energii oraz wytwarzano silniki spalinowe i inne
urządzenia techniczne. Rozwijała się komunikacja lotnicza i łączność telefoniczna.
Wielką rolę zaczęło spełniać radio i łączność radiowa (bezprzewodowa). W dalszym
ciągu rozwijano komunikację kolejową i morską przy pomocy linii oceanicznych.
Rozwijały się wielkie towarzystwa żeglugowe i linie lotnicze. W latach 1913-1929
nastąpił wzrost wydobycia węgla kamiennego z 1 216 mln ton do 1 690 mln ton,
wydobycia ropy naftowej ze 108 mln ton do 144 mln ton, wytopu surówki żelaza z 80
mln do 98,9 mln ton.

Tabela nr 33
Wskaźniki procentowe wzrostu produkcji przemysłowej ważniejszych krajów
świata w latach 1924-1929 (rok 1913 = 100)
Kraj
Rok

1924
1925
1926
1927
1928
1929
Świat
115
123
125
130
136
145
USA
136
150
156
153
161
172
Wielka Brytania
91
89
69
99
93
101
Francja
109
108
126
110
127
139
Niemcy
70
83
80
100
102
103
Japonia
430
456
460
444
477
515
Włochy
-
136
-
-
153
155
Belgia
-
107
-
-
136
140
Luksemburg
-
113
-
-
145
156
Szwecja
-
109
-
-
132
150
Czechosłowacja
-
111
-
-
134
140

Źródło: J. Ciepielewski. I. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski, Historia
gospodarcza świata XIX i XX wieku .... s. 358.
Jak z powyższych danych wynika najbardziej dynamicznie rozwijał się przemysł
Japonii, który w okresie tym wzrósł pięciokrotnie. Przemysł Stanów Zjednoczonych
wzrósł tylko o 72 punkty. Znaczny wzrost odnotowały też Luksemburg, Włochy,
Szwecja i Czechosłowacja. Francja odnotowała niewielki wzrost, a Wielka Brytania
zaledwie przekroczyła poziom z okresu poprzedzającego wybuch wojny. Niemcy w
1924 r. wytwarzały zaledwie 70% produkcji z 1913 r. W 1925 r. odnotowały lekki
wzrost, by w 1926 r. ponownie zmniejszyć produkcję. Stan produkcji z okresu
poprzedzającego wybuch wojny osiągnęły dopiero w 1927 r., a następnie notowały jego
silny wzrost do 39 punktów. Wzrost produkcji przemysłowej spowodował rozwój
eksportu i wznowienie walki o rynki zbytu pomiędzy Niemcami i ich partnerami. Niemcy
w 1925 r. narzuciły też Polsce wojnę celną, która doprowadziła do znacznych perturbacji
w Polsce na przełomie lat 1925/26. Wiele państw europejskich korzystało z pożyczek
zagranicznych. Pożyczki te udzielano na dogodnych warunkach. Wobec Polski stawiano
warunki polityczne zamierzając do uzależnienia jej od Niemiec. Kapitał niemiecki
penetrował ZSRR, kraje półwyspu bałkańskiego i nadbałtyckiego.
Stabilizacja i ożywienie gospodarcze spowodowały znaczne uspokojenie polityczne
w Europie, szczególnie w Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech, Holandii, Szwecji i
Belgii. W niektórych z tych państw do głosu dochodziły partie socjalistyczne, które
rozwijały idee państwa opiekuńczego wprowadzając w życie 8-godzinny dzień pracy,
ochronę pracy, bezpłatne nauczanie i opiekę zdrowotną poprzez system kas chorych. W
Europie wystąpiło znaczne ożywienie życia kulturalnego i umysłowego. W dziedzinach
tych znaczną rolę odgrywały Niemcy, które rozbudowały sieć nauczania i szkół
wyższych oraz sieć instytucji kulturalnych. Berlin przekształcił się w wielki ośrodek
opiniotwórczy w zakresie nauki i kultury w skali światowej. Rozwijano badania w
zakresie chemii, fizyki, nauk biologicznych i radiologii. Wielu inżynierów niemieckich
podejmowało pracę za granicami Rzeszy, a szczególnie w ZSRR i na Bałkanach.
W 1928 r. koalicja rządowa w Niemczech załamała się i 20 V 1928 r.
przeprowadzono nowe wybory. Ugrupowania prawicowo-nacjonalistyczne poniosły
znaczną porażkę. Zwycięstwo odniosły partie lewicowe a szczególnie SPD, która
zdobyła 9,1 mln głosów i 153 mandaty. Nowy rząd utworzył przywódca SPD Herman
Mąd ten przetrwał do marca 1930 r., a więc dwa lata. Rosnące
poczucie pewności siebie spowodowało, że Niemcy przystąpiły do odbudowy marynarki
wojennej. Ponieważ traktat pokojowy zakazywał im posiadania okrętów wojennych
przekraczających 10 tys. ton wyporności opracowali oni projekt pancernika o takiej
wyporności, który jednak przewyższał inne okręty tej klasy, tak opancerzeniem, jak i siłą
ognia. W Niemczech rozpętała się wielka dyskusja na ten temat. Przeciw budowie i
remilitaryzacji generalnie występowali komuniści i lewica SPD. Komuniści zarządali, by
w kwestii tej wypowiedziało się całe społeczeństwo w referendum ludowym. Jednak po
to, by zmusić prezydenta do rozpisania referendum należało zebrać 10% podpisów osób
uprawnionych. Do referendum nie doszło. Niemcy zwodowały nowy okręt wojenny,
który nazwano pancernikiem kieszonkowym albo pancernikiem "A". Głosowanie w tej
kwestii znacznie odbiegało od głosowania w sprawie upaństwowienia majątków
należących do rodów panujących w Rzeszy do 1918 r. Wniosek komunistów w tej
kwestii w marcu 1926 r. poparło wbrew agitacji prezydenta Hindenburga i całej prawicy
aż 12,5% uprawnionych, a w samym referendum za wnioskiem głosowało 15,5 mln
osób. Była to ilość niewystarczająca do przeprowadzenia upaństwowienia własności ale
ilość świadcząca o dużym zaangażowaniu się opinii publicznej przeciw książętom i
dworom. Głosowanie w sprawie pancernika"A" śwadczyło zaś o militarystycznych
ciągotach mieszkańców Rzeszy. Rządząca SPD nie chciała działać wbrew tej opinii i
rząd poparł ideę budowy pancernika, podczas gdy frakcja parlamentarna wystąpiła
przeciw. Nastroje w Niemczech oscylowały pomiędzy pacyfizmem a dążeniem do
rewanżu. W Niemczech działały różne organizacje pacyfistyczne, paraeuropejskie i
militarystyczne. Nadawały one Rzeszy specyficzny koloryt i nastrój.

4. Faszyzm włoski i stabilizacja sytuacji we Włoszech

Wojna spowodowała we Włoszech wielką frustrację i niezadowolenie ogółu
ludności. Włosi liczyli na znaczne nabytki terytorialne. Tymczasem ponieśli wielkie straty
osobowe. Część kraju uległa dewastacji. Włosi zadłużyli się u swoich sojuszników i po
wojnie mieli trudności ze spłaceniem długu. Delegacja włoska w Paryżu (Vittorio
Emanuel Orlando (1860-1952) i baron Giorgio Sidney Sonnino (1847-1922)) nie
potrafiła wyegzekwować obiecanych im w czasie wojny nabytków. W kwietniu 1919 r.
Włosi weszli w konflikt z prezydentem W. Wilsonem i opuścili na pewien czas
konferencję. Spór o przynależność Fiume (Rijeka) roznamiętnił nastroje nacjonalistyczne.
W podsycaniu tych nastrojów wielką rolę spełniali literaci z poetą Gabrielem D'Annunzio
na czele. W maju 1919 r. korpus włoski wylądował w Zachodniej Anatolii i podjął próbę
opanowania Smyrny ale został przez Turków odparty. We wrześniu 1919 r. nacjonaliści
włoscy pod wodzą G. D'Annunzio podjęli próbę opanowania Fiume ale rok później rejon
ten przekształcono w Wolne Miasto i Włosi musieli je opuścić. W dniu 12 XI 1920 r.
rząd włoski podpisał w Rapallo układ z Jugosławią i uznał ten stan rzeczy. Nie powiodła
się też próba opanowania Albanii w 1920 r.
W latach 1919-1922 Włochy znalazły się w stanie głębokiego kryzysu
gospodarczego i politycznego. Straciły w wojnie 635 tys. ludzi. Rany odniosło 500 tys.
ludzi. Do niewoli dostało się przeszło 1 milion Włochów. Koszty wojny szacowano na
65 mld lirów. Zadłużenie w Wielkiej Brytaniii wynosiło 2,5 mld dolarów, a w Stanach
Zjednoczonych 1,5 mld dolarów. Kryzys spowodował upadek wielu zakładów pracy i
silny wzrost bezrobocia. Wytop stali w 1920 r. spadł do 20% poziomu z 1913 r., realne
płace obniżono o około 50%. Szybko rosła inflacja. Rząd był bezsilny i nie potrafił
opanować sytuacji. Włochy przekształciły się w państwo wielopartyjne. Silne do wojny
wpływy liberałów stopniowo topniały. Ruch ten podzielił się na lewicę (Giolitti i Nitti) i
prawicę (Antonio Salandra). W styczniu 1919 r. koła katolickie powołały do życia
Partito Popolare Italiano (PPI), Katolicką Partię Ludową (popolarii) z ks. Luigi de
Sturzo (1871-1959) na czele. Szybko rosły wpływy Socjalistycznej Partii Włoch, która
współpracowała z Powszechną Federacją Pracy liczącą już około 2 mln członków.
Socjaliści ulegali jednak procesowi radykalizacji. Ukształtowało się wśród nich silne lewe
skrzydło, które pod kierownictwem Amadeo Bordigi (1889-1970) sterowało w kierunku
rewolucyjnym. Wybory do parlamentu z 16 Xi 1919 r. przyniosły spadek liczby
mandatów Partii Liberalnej z 386 do 230. Socjaliści zdobyli 1,8 mln głosów i 156
mandatów, a Ludowcy 101 mandatów. Król Wiktor Emanuel III powołał na stanowisko
szefa rządu Giovanni Giolittiego (1842-1928). Stanowisko to objął on już po raz piąty.
W 1915 r. był przeciwnikiem przystąpienia Włoch do wojny. Nie był on w stanie
opanować sytuacji. W kraju toczyła się wojna domowa. W północnych Włoszech
socjaliści tworzyli rady fabryczne i rady robotnicze.
W marcu 1919 r. były socjalista Benitto Mussolini (1883-1945) założył Fascio dei
Combattanti czyli związek byłych uczestników wojny i podjął działalność organizacyjną
skupiając kombatantów wojennych. Głosił on hasło, że Włochy odniosły tzw. okaleczone
zwycięstwo i wzywał do działań na rzecz poprawienia losu byłych żołnierzy oraz
państwa w całości. Mussolini zwalczał socjalistów i ich dążenia do reformy społecznej.
Wspierał się o koła przemysłowe i finansowe.
W styczniu 1921 r. na zjeździe WSP w Livorno doszło do rozłamu, w którego
wyniku lewica WSP utworzyła Komunistyczną Partię Włoch. Komuniści wzorowali się
na doświadczeniach rosyjskich i przystąpili do przejmowania zakładów pracy i rad
miejskich. Wybory do parlamentu w kwietniu 1921 r. spowodowały istotne zmiany w
układzie sił. Socjaliści zdobyli 124 mandaty, ludowcy 108, faszyści 35 i komuniści 15. W
tej sytuacji na ulicach miast doszło do otwartej walki pomiędzy faszystami i
komunistami. Mussolini zachęcony dotychczasowymi sukcesami w listopadzie
zreorganizował swój ruch i powołał do życia II Partito Nationale Fascista (Partię
Narodowo-Faszystowską). Partia miała scentralizowany charakter i głosiła kult wodza.
Wzorowano się na tradycji starorzymskiej tworząc Milicję Faszystowską ubraną w
czarne koszule, podzieloną na sotnie, centurie, kohorty i legiony. Wkrótce liczyła ona
dziesiątki tysięcy ludzi umundurowanych i częściowo skoszarowanych. Mussolini wszedł
w kontakt z kapitalistami i bankierami, którzy wsparli ruch finansowo. Dążył on do
ograniczenia związków zawodowych, likwidacji partii komunistycznej, zniesienia
ograniczania czasu pracy, zaciągnięcia pożyczek zagranicznych i ekspansji na zewnątrz.
W czasie starć z przeciwnikami padali zabici i ranni ale ruch Mussoliniego stosował
metodę trudnych do wykrycia tzw. koncentracji nocnych. Bojówki jego w określonym
czasie koncentrowały się w określonym mieście, terroryzowały przeciwników i szybko
opuszczały miejsca napaści. Władze państwa tolerowały ten stan rzeczy. W czasie
napaści na opanowany przez komunistów magistrat Bolonii w listopadzie 1921 r. zabito
15 osób.
Ruch Mussoliniego uzyskał bezpośrednie wsparcie ze strony Watykanu. Papież,
który w końcu roku 1918 zezwolił na utworzenie PPI, zabronił następnie katolikom
brania udziału w wyborach osłabiając ruch ludowy. Ludowcy zwalczali też komunizm i
socjalizm ale byli skłonni do współpracy z liberałami i odrzucali dotychczasową
współpracę katolików z konserwatystami. W dniu 22 X 1922 r. Watykan zakazał
hierarchii kościelnej Włoch identyfikowania się z partią ludową. W ten sposób partia
ludowa straciła możliwość działania i odegrania roli centrum pomiędzy siłami
rewolucyjnymi i faszyzmem Mussoliniego. Papież faktycznie poparł dążenia
Mussoliniego do przejćia władzy i przekształcenia Włoch.
Latem 1922 r. bojówki Mussoliniego doprowadziły do zaburzeń w miastach na
północy atakując lokale partii lewicowych z KPW na czele. Rząd 8 VIII 1922 r.
wprowadził stan wojenny ale nie zdelegalizował partii.
W dniu 21 IX 1922 r. Mussolini zorganizował przegląd sił w Mediolanie,
Kremonie, Ravennie. Zachęcony bezkarnością 24 X 1922 r. zwołał swoją milicję i polecił
jej ruszyć na Rzym. Premier Luigi Facta (1861-1930) postanowił ogłosić stan oblężenia i
wystąpić przeciw bojówkom ale król Wiktor Emanuel III nie dopuścił do tego. W dniu
28 października udzielił on Fakcie dymisji i w dniu 30 X 1922 r. powołał Mussoliniego
na stanowisko szefo rządu.
Pierwszy rząd Mussoliniego miał charakter koalicyjny. Tworzył go wraz z
liberałami. Stopniowo przygotowywał reformy państwa i systemu społeczno
politycznego. Parlament udzielił mu nadzwyczajnych pełnomocnictw na 13 miesięcy.
Musolini podjął awanturniczą politykę zagraniczną. Zapowiedział restaurację wielkiego
Imperium Rzymskiego na terenie Bałkanów, Tunisu, Egiptu, Sudanu. Morze Adriatyckie
nazwał Morzem Włoskim. W 1923 r. poparł Francję w polityce okupacji Zagłębia Ruhry.
Nawiązał współpracę z Węgrami i Hiszpanią. W sierpniu 1923 r. doprowadził natomiast
do konfliktu z Grecją o wyspę Korfu. We wrześniu 1923 r. Włosi doprowadzili do
przewrotu w Fiume; w styczniu 1924 r. doprowadziły do nowego układu z Jugosławią.
Podjął też zabieg o pozyskanie Dodekanezu. Nowa ordynacja wyborcza Mussoliniego
przyjęła zasadę większościową zakładając, że partia która uzyska 25% głosów otrzyma
2/3 mandatów w parlamencie. Partie lewicy zostały sterroryzowane. Wybory
przeprowadzono 6 IV 1924 r. Blok partii faszystowskiej i liberalnej na 8 mln oddanych
głosów zdobył ich 4,5 mln. Było to 64,9% głosów i 374 mandaty. Opozycja uzyskała 2,5
mln głosów i 135 mandatów. W skład jej wchodziło 39 posłów ludowych, 25 socjalistów
reformistów, 22 socjalistów maksynalistów i 19 komunistów. Opozycja poddała krytyce
terror zastosowany w czasie wyborów. W dniu 30 maja 1924 r. socjalista Giacomo
Matteotti (1885-1924) wystąpił w parlamencie i napiętnował metody stosowane przez
faszystów żądając unieważnienia wyborów. Po tym wystąpieniu został uprowadzony i
zniknął. Ciało jego bez głowy odnaleziono dopiero 15 sierpnia w małej miejscowości
koło Rzymu. Mussolini najpierw potępił nieznanych sprawców ale poźniej zostali oni
wyróżnienieni za ten akt patriotyczny. Afera związana z zabójstwem Matteottiego
doprowadziła do ukształtowania się opozycji antyfaszystowskiej. Posłowie opozycji
opuścili parlament i zaczęli się zbierać oddzielnie na Aventynie tworząc Opozycję
Awentyńską. Komuniści wzywali do zorganizowania strajku generalnego ale liberałowie
i socjaliści odrzucili ten projekt i ograniczyli się do demonstracji politycznej. Komuniści
opuścili jej szeregi i przeszli do czynnego zwalczania reżimu.
Szczególną rolę spełnił Watykan, który zmierzał do bezpośredniego porozumienia
z Mussolinim. Na przeszkodzie stała jednak PPI. W 1923 r. wymusił on by ks. Sturzo
ustąpił ze stanowiska sekretarza partii, a w 1924 r. z zarządu. We wrześniu 1924 r.
papież osobiście potępił koalicję PPI z socjalistami, a w październiku ks. Sturzo i jego
współpracownicy zmuszeni zostali do opuszczenia Włoch. Do kraju mógł on powrócić
dopiero w 1946 r. PPI uległa rozkładowi. Opozycja liczyła na poparcie króla ale go nie
uzyskała. W listopadzie 1926 r. opozycjoniści zostali pozbawieni mandatów.
W 1926 r. Mussolini przystąpił do głównych reform i kształtowania ideologii
faszyzmu. Partie polityczne i związki zawodowe zostały rozwiazane lub
zdelegalizowane. Pozostała tylko partia faszystowska, która tworzyła strukturę
zbudowaną hierarchicznie. Władze jej pochodziły nie z wyboru lecz z nominacji. Na
czele stała Wielka Rada Faszystowska. Była ona powoływana przez wodza (Duce) i
przed nim odpowiedzialna za swe czynności. Wprowadzono przymus pracy. Głoszonej
przez marksistów teorii walki klas przeciwstawiono zasadę solidaryzmu narodowego
uznając naród za najwyższe dobro. W miejsce partii politycznych i parlamentu
utworzono tzw. system korporacyjny. Korporacje tworzyli ludzie związani z jedną
branżą gospodarczą lub wytwórczą tak pracodawcy jak i pracobiorcy. Decydowała
Wielka Rada Faszystowska wraz z Mussolinim, który jako wódz partii mianował się też
wodzem narodu. W 1926 r. powołał 13 korporacji: 2 przemysłowe. 2 rolnicze, 2
handlowe, 2 transportu morskiego, 2 transportu krajowego, 2 pracowników banków i 1
zawody wyzwolone. W 1934 r. ilość korporacji zwiększono do 22 z podziałem na 3
grupy. Wprowadzono przymus należenia do korporacji i zakaz strajku. Funkcjonariusze
byli mianowani odgórnie. Ludzi opornych zsyłano do obozów koncentracyjnych na
Wyspach Liparyjskich. Rząd Mussoliniego podjął pracę zmierzające do uporządkowania
i zagospodarowania kraju. Osuszano bagna, budowano drogi i rozbudowano przemysł.
W dalszym ciągu podtrzymywano działalność Milicji (Czarne koszule). Przywiązywano
duże znaczenie do spraw wychowawczych i współpracy z kościołem. Powołano do życia
organizację młodzieżową Balilla. W 1926 r. nawiązano rozmowy z Watykanem i
podpisano tzw. pakty laterańskie (11 II 1929 r.).
Porozumienia podpisali premier Mussolini i sekretarz stanu kardynał Pietro
Gasparri. Król Wiktor Emanuel ratyfikował je 7 VI 1929 r. Ze strony Watykanu
ratyfikacji dokonał sam papież Pius XI. Umowa państwowa składała się z preambuły i 27
artykułów. Rząd Włoch uznał, że religia katolicka jest "jedyną religią państwową".
Powołano do życia nowe państwo: Citta del Vaticano czyli Miasto Watykan o
powierzchni 44 ha. Papież uzyskał prawo własności oraz wyłączną i nieograniczoną
suwerenną władzę i jurysdykcję na jego terenie oraz prawo własności do wielu pałaców,
kościołów, domen na terenie Włoch, prawo przewozu bezcłowego towaru do swego
państwa, bezpośrednie połączenie pocztowe, telegraficzne, kolejowe z zagranicą. Papież
uzyskał prawo nietykalności, a kardynałowie zostali zrównani z książętami krwi. W ten
sposób zlikwidowano tzw. kwestię rzymską, a papież przestał być więźniem Watykanu.
Umowa finansowa przewidywała wypłacenie papieżowi odszkodowania z tytułu włości
przejętych w XIX w. przez królestwo Włoch w wysokości 750 mln lirów gotówką i
rentę w wymiarze 5% od miliarda lirów w pożyczkach państwowych. Trzecim
dokumentem podpisanym w ramach paktów był konkordat pomiędzy Watykanem i
Królestwem Włoch. Liczył on 45 artykułów szczegółowo precyzujących koncesje
państwa włoskiego na rzecz prawa kanonicznego. Duchowni, którzy odstąpili od wiary
lub zostali obłożeni cenzurą kościelną zostali pozbawieni prawa nauczania w
szkolnictwie państwowym i piastowania urzędów publicznych. Konkordat dzielił Włochy
na 279 diecezji. Księża zostali pozbawieni prawa działalności w partiach politycznych.
Normalizacja stosunków pomiędzy papiestwem i państwem Mussoliniego
otworzyła drogę uznania faszyzmu przez koła katolickie w Europie i w świecie.
Eksperyment Mussoliniego zyskał wielkie uznanie w świecie. Przywódcy ruchów
nacjonalistycznych w wielu krajach studiowali doświadczenia Mussoliniego i próbowali
przenosić je na swój grunt. Faszyzm cieszył się wielką popularnością w Hiszpanii,
Polsce, Portugalii, Rumunii i Francji.

5. Dyktatura gen. Primo de Rivery w Hiszpanii

Hiszpania była monarchią konstytucyjną. Obejmowała obszar 505 tys. km2 w
Europie i 334 tys. km2 w koloniach. Było to razem 839 tys. km2. Liczba ludności
wzrastała z 18,6 mln w 1900 r. do 20,3 mln w 1920 r. i 24,8 mln w 1936 r.; dawało to
średnią około 48 osób na 1 km2. W koloniach mieszkało około 1 mln osób, co dawało
średnią 3 osoby na 1 km2.
Klęska w wojnie z USA w 1898 r. spowodowała odpadnięcie od Hiszpanii Kuby,
Filipin i Puerto Rico i generalne osłabienie państwa. Od tego momentu Hiszpania
prowadziła politykę ostrożną. Władze jej koncentrowały swą uwagę na sprawach
wewnętrznych. Stąd też nie wzięła ona udziału w I wojnie światowej. Fakt ten miał
kolosalne znaczenie w dalszym rozwoju kraju. Hiszpania uniknęła strat typowych dla
państw europejskich biorących udział w wojnie. Jednocześnie dokonała ona znacznego
skoku w rozwoju ekonomicznym, stanowiąc bazę zaopatrzeniową dla wielu państw
wojujących. Wydobycie węgla kamiennego uległo podwojeniu. Gwałtownie wzrósł
wytop żelaza i stali. Rozwijał się przemysł włókienniczy. Umacniał się dodatni bilans w
handlu zagranicznym Hiszpanii. Zapasy złota wzrosły z 674 mln peset w 1913 r. do 2500
mln w 1918 r. Bezpośrednio po wojnie Hiszpania uniknęła też typowej dla innych krajów
fali tzw. powojennego wzniesienia rewolucyjnego. Rozwijała się ona w sposób
względnie pokojowy. Mimo to państwo przeżywało kryzys polityczny.
Międzywojenna Hiszpania była krajem skomplikowanym i pełnym sprzeczności. W
skład jej wchodziły różne kraje i ludy jak np.: Andaluzja, Aragonia, Asturia, Galicja,
Kastylia, Katalonia, Kraj Basków (Baskonia), Navara, Walencja. Kraje te stały na bardzo
zróżnicowanym poziomie rozwoju gospodarczego. Najbardziej rozwinięta była Katalonia
ze stolicą w Barcelonie. Katalończycy stanowili odrębny naród i przez cały okres
międzywojenny prowadzili uporczywą walkę o usamodzielnienie lub autonomię.
Podobnie przedstawiała się sytuacja w Kraju Basków i w Galicji. Kraje te zamieszkiwało
łącznie 6 mln mieszkańców. Stanowiło to 1/3 ogółu ludności Hiszpanii. Stolica państwa
Madryt liczył 1 mln, podczas gdy stolica Katalonii Barcelona 1,1 mln mieszkańców. Pod
względem administracyjnym Hiszpania dzieliła się na 49 prowincji.
Dużo kłopotów sprawiały kolonie. Baleary i Wyspy Kanaryjskie traktowano jako
kolonie stare. Natomiast Maroko stanowiło teren ekspansji i ciągłych walk kolonialnych.
W toku tych walk armia hiszpańska poniosiła porażki i straty. Problemy te wywierały
duży wpływ na sytuację wewnętrzna państwa.
Hiszpania była krajem rolniczo-przemysłowym. Ziemia, jako podstawowy środek
narodowego bogactwa, znajdowała się w ręku nielicznej klasy szlacheckiej (grandowie).
Masy ludności chłopskiej korzystały z niej w formie dzierżawnej. Na wsi panował duży
głód ziemi. Jednocześnie część jej leżała odłogiem lub była słabo wykorzystywana.
Przeciętna wydajność z hektara była niska.
Przemysł był rozrzucony w różnych częściach kraju. Burżułazja przemysłowa była
nieliczna. Klasa robotnicza była również słaba liczebnie. Bezpośrednio po wojnie
robotnicy przemysłowi i transportowi stanowili klasę społeczną liczącą około 2 mln
osób, 45% robotników znajdowało sie w Katalonii.
Silne liczebnie było drobnomieszczaństwo. Cieszyło się ono dużymi wpływami tak
w metropoli, jak i w koloniach.
Kościół katolicki w Hiszpanii spełniał szczególną rolę. W państwie znajdowało się
4886 klasztorów, w których przebywało 20 tys. zakonników i 60 tys. zakonnic. Kościół
kontrolował system oświatowy i działalność wychowawczą państwa, organizował
związki zawodowe i organizacje masowe.
Dużą rolę spełniała też armia. Liczyła 140 tys. żołnierzy i około 24 tys. oficerów.
Było wśród nich 500 generałów, 578 pułkowników i 23 tys. oficerów niższych stopniem.
Na potrzeby kadry przeznaczono 60% budżetu wojskowego państwa. Kadra oficerska
stanowiła ważną podporę tronu, ale pozycja jej w państwie stopniowo malała.
Do 1923 r. na czele rządu, formalnie biorąc, stali politycy cywilni wywodzący się
na przemian z partii konserwatywnej lub liberalnej. W partiach tych występowały różne
ścierające się ze sobą skrzydła. Po I wojnie światowej dużego znaczenia nabrały partie
republikańskie oraz anarchiści i socjaliści. Ruch republikański obejmował część burżuazji
i drobnomieszczaństwa. Pojawiły się ruchy nacjonalistyczne Basków, Galicjan i
Katalończyków. Sformułowano postulaty i programy autonomiczne.
Anarchiści i socjaliści działali wśród robotników. Tradycje anarchizmu w Hiszpani
sięgały czasów I Międzynarodówki. W okresie międzywojennym działali oni poprzez
ruch zawodowy skupiony w Krajowej Konfederacji Pracy (CNT), która powstała w
1911 r. i w 1919 r. skupiała około 600 tys. członków. W 1927 r. powołano do życia
Anarchistyczną Federację Iberyjską (FAI). Teoretycy i przywódcy anarcho-syndykalizmu
zwalczali monarchię, ale nie tworzyli partii politycznej i nie głosili programu budowy
państwa robotniczego. Anarchiści posiadali duże wpływy w najbardziej gospodarczo
rozwiniętej części kraju tj. w Katalonii. Pewnymi wpływami cieszyli się oni również
wśród ludności Aragoni i Levante, a także wśród ludności wiejskiej Andaluzji. Do
czołowych przywódców tego nurtu politycznego zaliczano: Francisco Ascano,
Bonawenturę Durutti, Gregorio Jovera, Juana Garcia Olivera i innych.
Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE) działała od 1879 r. W 1934
r. liczyła 71 tys. członków. W 1899 r. powstały powiązane z nią związki zawodowe
skupione w Powszechnym Związku Pracujących (UGT), który w 1918 r. liczył około
100 tys., a w 1934 r. 900 tys. członków. Ruch socjalistyczny miał reformistyczny
charakter. Początkowo nie zwalczał nawet monarchii. Nastawiono się na legalną pracę w
ruchu zawodowym i parlamencie.
W ruchu socjalistycznym występowały trzy orientacje. Na czele ruchu
zawodowego (UGT) stał robotnik Francisco Largo Caballero (1869-1946).
Reprezentował on typ socjalisty samouka i działacza związkowego. Był reformistą.
Cieszył się dużym autorytetem wśród robotników. Inny bardziej zasadniczy ideologicznie
kierunek reprezentował młodszy od Caballero działacz Indolencio Prieto y Tuero
(1883-1962). Był on dziennikarzem. Zajmował się problematyką ideologiczną. Zwalczał
zbyt ograniczane do ram ruchu zawodowego koncepcje Largo Caballero. W partii
występowało też skrzydło rewolucyjne z Danielem Anguiano, Virginią Gonzales i
innymi.
Spośród lewicowych grup partii socjalistycznej (PSOE) i Federacji Młodzieży
Socjalistycznej, w kwietniu 1921 r. powstała Komunistyczna Partia Hiszpanii (PCE). Do
1932 r. zajmowała ona stanowisko sekciarskie, nie potrafiła zdobyć szerszego uznania i
w związku z tym nie wywierała większego wpływu na wydarzenia. W listopadzie 1922 r.
opanowane przez komunistów związki zawodowe wykluczono z UGT.
Wraz z zakończeniem I wojny światowej skończyła się pomyślna koniunktura
gospodarcza dla Hiszpanii. Brak było rynków zbytu. Zakłady produkcyjne pracowały na
pół obrotu. Pojawiło się bezrobocie. W handlu zagranicznym wystąpił ponownie bilans
ujemny. Pojawiły się strajki i demonstracje robotnicze. Wzywano do ograniczenia
samowoli rządu i armii i odbudowy znaczenia Kortezów (parlamentu). Niezadowolenie
pogłębiały klęski ponoszone przez wojska hiszpańskie w Maroku. 21 VII 1921 r. wojska
kabylskie Abd el Karima (1882-1963) okrążyły 15-tysięczny korpus hiszpański gen. F.
Silvestre pod Annual i wycięły w pień. W ślad za tym rozwinęło się powstanie Kabylów
w okręgu Rif. Sprawa nabrała wielkiego rozgłosu. Upadł rząd. Powołano specjalną
komisję parlamentu do zbadania przyczyn klęski. W toku śledztwa okazało się, że
jednym z głównych sprawców klęski był sam król Alfons XIII. Fakt ten spowodował
ostrą krytykę króla i całego systemu. Wydawało sie, że monarchia stoi przed upadkiem.
9 IX 1923 r. poinformowano, że komisja zakończyła śledztwo i 20 IX 1923 r. złoży
przed parlamentem swoje sprawozdanie. Król i część generałów postanowili do tego nie
dopuścić. Na czele spiskowców stanął dowódca okręgu wojskowego w Katalonii gen.
Miguel Primo de Rivera y Orbaneja (1870-1930). Gen. Primo de Rivera brał udział w
wojnie na Kubie, na Filipinach i w Maroku. Cieszył się znacznym autorytetem. U steru
rządu Hiszpanii od 1918 r. zmieniło się kilkanaście gabinetów. Przewrotu dokonano 13
IX 1923 r. pod hasłem walki z rosnącą anarchią w obronie porządku.
Rząd cywilny został usunięty, Kortezy zostały rozpuszczone, a konstytucja została
zawieszona. Gen. Primo de Rivera powołał do życia dziewięcioosobowy dyrektoriat
składający się z 8 generałów i 1 kontradmirała. Komisja śledcza w sprawie klęski pod
Annual została rozwiązana, a sporządzona przez nią dokumentacja została
skonfiskowana. Do Afryki wysłano dodatkowe kontyngenty wojskowe. Jednak walka z
Kabylami trwała do 1926 r.
Primo de Rivera żądał rozszerzenia hiszpańskich posiadłości w Afryce o Tanger.
Wzorował się na Mussolinim. Partie polityczne zostały zakazane. W 1924 r. powołano
natomiast do życia Związek Patriotyczny. Dyktatura Primo de Rivery opierała się na
korpusie oficerskim i kołach arystokratycznych. Rozwiązano samorząd i władze lokalne.
Nie liczono się z dążeniami odśrodkowymi narodów Baskonii, Galicji i Katalonii.
Wprowadzono centralizację i hierarchizację władz administracyjnych. Nadzór nad
społeczeństwem objęli oddelegowani do tego celu oficerowie. Pełnili oni funkcje
lokalnych dyktatorów. Dyktatura gen. Primo de Rivera przetrwała 6 lat. Większość
burżuazyjnych ugrupowań politycznych początkowo zachowywała się biernie. Socjaliści
poszli nawet na współpracę z Dyrektoriatem. Walkę podjęli natomiast anarchiści i
komuniści. Ruchy te poniosły też największe straty.
Stopniowo jednak narastał żywiołowy opór mas robotniczych i chłopskich przeciw
dyktaturze. Mnożyły się strajki i demonstracje. Ośmielały one polityków liberalnych.
Opór ten spowodował, iż król uznał, że dyktatura nie spełnia postawionego przed nią
zadania.
W grudniu 1925 r. Dyrektoriat Wojskowy zastąpiono rządem cywilnym z gen.
Primo de Rivera na czele. W składzie rządu znaleźli się niektórzy b. członkowie
Dyrektoriatu. Kontynuowano jego politykę. Obok wojskowych w rządzie zasiadali
jednak również cywile. Próbowano umacniać ingerencję państwa w życie gospodarcze.
Dużą uwagę przywiązywano do robót publicznych i innych form neutralizacji środowisk
robotniczych. W 1927 r. powołano do życia Zgromadzenie Narodowe. Nie
spowodowało to jednak zmiany nastrojów politycznych. Kryzys 1929 r. nastroje te
zaostrzył. Pojawiły się bunty w wojsku. Tłumiono je rozwiązując poszczególne instytucje
lub rodzaje broni. Do opozycji włączyli się przedstawiciele kół inteligenckich.
Rozpoczęły się demonstracje studenckie. Ponownie rozwinął się ruch odśrodkowy w
Katalonii. W tej sytuacji 28 I 1930 r. król odwołał rząd Primo de Rivery.

6. Dyktatura Piłsudskiego w Polsce

Ustrój demokratyczno-parlamentarny w Polsce przetrwał do maja 1926 r.
Krytykowały go głównie ugrupowania polityczne prawicy. Z krytyką wystąpił też
marszałek Józef Piłsudski. W 1921 r. utracił on zdobytą w latach 1918-1919 pozycję, a
w 1923 r. przeszedł do pełnej opozycji wobec rządów demokracji parlamentarnej.
Piłsudski w młodości należał do PPS, w oczach opinii publicznej po wojnie nadal
uchodził za człowieka lewicy. Wybitny socjalista polski Ignacy Daszyński w 1925 r.
napisał pamflet polityczny pt:. "Wielki człowiek w Polsce". Uznał on Piłsudskiego za
wybitnego, pokrzywdzonego przez prawicę, wodza lewicy. Sam Piłsudski odwoływał się
raczej do byłych żołnierzy-legionistów, którzy w czasie wojny razem z nim walczyli na
froncie. Głosili oni legendę jakoby był on jedynym twórcą odrodzonego państwa i jego
armii i wzywali do przywrócenia mu zajmowanych wcześniej stanowisk. Sam Piłsudski
walczył o "naprawę" ustroju, a szczególnie o wyjęcie armii spod kontroli partii
politycznych i parlamentu.
W dniu 12 V 1926 r. zaprotestował przeciw powołaniu przez prezydenta S.
Wojciechowskiego kolejnego, trzeciego już, gabinetu Wincentego Witosa (1874-1945).
Witos był działaczem chłopskim i należał do rzeczników demokracji, ale współpracował
ze stojącą na prawicy endecją. Protest Piłsudskiego przyjął formę demonstracji zbrojnej.
Wobec tego, że prezydent nie zastosował się do protestu, demonstracja przekształciła się
w pucz. Zyskał on poparcie ugrupowań lewicowych i spowodował rozłam w wojsku. Po
trzydniowych walkach w stolicy prezydent Wojciechowski i rząd Witosa ustąpili
pozostawiając Piłsudskiemu możliwość utworzenia nowych władz. 30 V 1926 r.
parlament wybrał zamachowca na stanowisko prezydenta. Piłsudski podziękował za
wybór stwierdzając, że w ten sposób parlament zalegalizował rzekomo jego zamach ale
wyboru nie przyjął. W tej sytuacji na prezydenta wybrano wskazanego przezeń
kandydata w osobie profesora chemii dra Ignacego Mościckiego (1867-1946). W kilka
tygodni później (2 VIII 1926 r.) sejm uchwalił korektę obowiązującej dotąd konstytucji
wzmacniając poważnie uprawnienia prezydenta. Mościcki posłużył za parawan dla
Piłsudskiego, który nie przyjmując formalnie funkcji dyktatora, pełnił ją faktycznie
poprzez prezydenta. Od czasu do czasu Piłsudski obejmował urząd premiera. Cały czas
natomiast pełnił funkcję ministra spraw wojskowych i generalnego inspektora sił
zbrojnych. Urząd Generalnego Inspektora wyjęty został spod kontroli sejmowej.
Prezydent Mościcki podpisywał dokumenty podsuwane mu przez otoczenie
Piłsudskiego. Piłsudczycy twierdzili, że dążą do uzdrowienia sytuacji w państwie. Stąd
rządy ich nazwano rządami sanacji. W skład obozu sanacyjnego wchodzili
konserwatyści, byli socjaliści, wojskowi. Piłsudski po przejęciu władzy, od socjalizmu i
lewicy stanowczo się odciął głosząc, że należy zlikwidować partie polityczne i
ograniczyć rolę parlamentu. Nawiązał natomiast współpracę z wielkimi ziemianami i
kołami gospodarczymi.
Marsz Piłsudskiego na Warszawę niekiedy przyrównywano do marszu
Mussoliniego na Rzym, a jego rządy do faszyzmu włoskiego. Sam Piłsudski odrzucał te
porównania twierdząc, że nic podobnego w Polsce by się nie przyjęło. Władzę przejął nie
zwalczając lewicy lecz przy jej pomocy. Odżegnał się od niej dopiero po przejęciu
władzy. Piłsudski zwalczał ideę walki klas i nawiązał do idei solidaryzmu społecznego.
Zwalczał partie polityczne, ale ich nie rozwiązał i nie stworzył systemu monopartyjnego.
Partie polityczne i parlament nadal istniały ale straciły możliwość działania. Piłsudskiego
cechowała silna megalomania; był on mistrzem kamuflażu politycznego i bardzo dbał o
pozory. Przeciwnicy jego spod znaku PPS, stworzony przez niego system nazwali
dyktaturą za parawanem. Piłsudski nie wnikał w szczegóły. Jednak bez jego woli w
Polsce nic się nie działo. Interesowała go głównie polityka zagraniczna i armia, którą
całkowicie sobie podporzadkował usuwając z jej szeregów ludzi odmiennie myślących.
Całą administrację państwa przekazał w ręce związanych z nim wojskowych zwanych
grupą pułkowników. Przewodził jej płk Walery Sławek (1879-1939).
Do 1929 r. rządy sanacji miały względnie liberalny charakter. Wobec wzrostu
wpływów demokratycznej opozycji Piłsudski wystąpił jednak przeciw niej niezwykle
brutalnie i złośliwie. W sierpniu 1930 r. prezydent na jego polecenie rozwiązał parlament
przed upływem kadencji, pozbawiając polityków opozycji immunitetu poselskiego. W
ślad za tym, wielu byłych posłów aresztowano i osadzono w areszcie wojskowym.
Więźniów bito i znęcano się nad nimi. W czasie ich pobytu w więzieniu, w listopadzie
1930 r., przeprowadzono kolejne wybory. Liczba aresztowanych i represjonowanych
silnie wzrosła. Wobec buntujących się Ukraińców zastosowano pacyfikację wojskową.
Fakty te spowodowały ostrą krytykę dyktatury tak w kraju, jak i na forum
międzynarodowym. Aresztowanie i bicie byłych posłów spowodowało ostre protesty
uczonych, artystów, literatów i świata kultury.
Rząd Piłsudskiego zwalczał też ostro ruch komunistyczny. Partia komunistyczna w
Polsce była zdelegalizowana i prowadziła działalność konspiracyjną. Zwalczanie ruchu
komunistycznego nie napotkało na szerszy opór społeczeństwa, ponieważ uznawało ono
ją za agenturę ZSRR. Natomiast walka z demokratyczną opozycją spowodowała upadek
popularności i wpływów tak samego marszałka, jak i jego obozu politycznego.

7. Dyktatura generała Antonio Carmony w Portugalii

Portugalia obejmowała zachodnią część półwyspu Iberyjskiego oraz wyspy Azory i
Maderę. Łącznie z wyspami miała obszar 91,9 tys. km2 zamieszkany w 1920 r. przez 6
mln mieszkańców. Do 1908 r. była monarchią z królem Karolem I Coburgiem na czele.
Wobec wzrostu wpływów i znaczenia opozycji w 1906 r. doszło do zaburzeń, które
zakończyły się śmiercią króla w zamachu w dniu 1 II 1908 r. Tron objął Manuel II, ale 4
X 1910 r. wybuchła rewolucja, która doprowadziła do obalenia monarchii i
proklamowania republiki. Od 4 X 1910 r. Portugalia była republiką demokratyczną. W
1911 r. wyłoniono konstytuantę, która dokonała rozdziału kościoła od państwa,
wprowadziła świeckie nauczanie, skonfiskowała majątek zakonów i wprowadziła w
życie konstytucję. Pierwszym prezydentem republiki został M. J. Ariaga. W czasie I
wojny światowej Niemcy zaatakowali kolonie portugalskie w Afryce. W tej sytuacji rząd
Portugalii powiązał się z blokiem państw ententy i w 1916 r. przystąpił do wojny.
Dywizja portugalska walczyła na froncie zachodnim we Francji. Dowodził nią gen.
Gomez de Costa (1863-1929).
W Portugalii często zmieniały się rządy. Dość często dochodziło też do buntów i
puczów. Rządy pełnili przywódcy partii liberalnej i demokratycznej na zmianę z
oficerami. Często przeprowadzano też wybory do parlamentu. Brak było stabilności
władzy. W maju 1926 r. rządy przejął gen. Gomez de Costa, ale miesiąc później
dotychczasowy minister wojny gen. Anronio Oscar Fragoso Carmona (1869-1951) obalił
rządy gen. Gomeza de Costy i sam objął stanowiska tymczasowego prezydenta, premiera
i ministra wojny. Rozwiązał partie polityczne i zawiesił konstytucję. W 1927 r. objął
tymczasowo urząd prezydenta, a w marcu 1928 r. został formalnie wybrany na
prezydenta. Tłumił bunty ugrupowań republikańskich i demokratycznych. Był on
wielokrotnie wybierany na prezydenta aż do 1949 r. W 1932 r. na stanowisko premiera
powołał profesora ekonomii Antonio de Oliveria Salazara (1889-1970), który dokonał
reform ekonomicznych i społecznych.
Południowy cypel półwyspu Pirenejskiego Giblartar od 1714 r. należał do Wielkiej
Brytanii i nadal stanowił ważną bazę wojenną tego państwa.






8. Półwysep Bałkański i państwa skandynawskie w dobie względnej
stabilizacji

a) Bałkany

Bułgaria, Grecja, Jugosławia i Rumunia znajdowały się w bardzo trudnej sytuacji
ekonomicznej i politycznej. Odnosiło się to również do Węgier, które także były krajem
rolniczym, uzależnionym od państw uprzemysłowionych. Stabilizacja Niemiec
spowodowała, iż państwo to podjęło ekspansję ekonomiczną w kierunku krajów
bałkańskich. Ekspansja ta napotkała tam na ekspansję włoską. Oba państwa
rywalizowały ze sobą. Z rywalizacji tej wycofała się Rosja, która nie miała w tym okresie
możliwości ekonomicznych ani politycznych niezbędnych do kontynuowania dawnej
polityki caratu. Natomiast Niemcy uzyskały wzrost gospodarczy oraz autorytet
polityczny. W krajach bałkańskich dysponowały znaczną mniejszością narodową, która
ciążyła do kraju przodków. Mniejszość tę wspierano finansowo i organizacyjnie poprzez
różnego rodzaju fundacje i banki. Z inicjatywy niemieckich działaczy mniejszościowych
na Łotwie utworzono Kongres Mniejszości Narodowych, który wysuwał postulat
nadania grupom mniejszościowym autonomii kulturalnej. Mniejszość ta wzmacniała
wpływy niemieckie na tych terenach i rządach poszczególnych państw. "Postępująca
stabilizacja polityczna i gospodarcza Republiki Weimarskiej - pisze B. Koszel - w wyniku
podpisania traktatów locareńskich wzmogła zainteresowanie Niemiec obszarami
naddunajskimi i bałkańskimi. Wykorzystując trudną sytuację ekonomiczną małych
państw, sfery gospodarcze wystąpiły z ofertą zacieśnienia współpracy i poszerzenia
wzajemnych obrotów handlowych. Zainicjowana w drugiej połowie lat dwudziestych
polityka penetracji w przyszłości doprowadzić miała do politycznej dominacji Niemiec w
tej części kontynentu i stworzenia zaplecza surowcowego (Grossraum wirtschaft) w
drodze ekonomicznego uzależnienia państw tego regionu".
Trudna sytuacja powodowała, że większość państw tego regionu znalazła się w
systemie autorytarnym. System dyktatorski panował w Bułgarii, Jugosławii, Rumunii.
Przy czym Jugosławia charakteryzowała się dominacją większości sebskiej, która
narzucała mniejszości chorwackiej i słoweńskiej swoje tradycje i zwyczaje. Natomiast na
Węgrzech panowała dyktatura kół ziemiańskich i militarnych. W Bułgarii dominowali
ziemianie i wojskowi, a w Rumunii urzędnicy. W krajach tych prowadzono silną
propagandę antykomunistyczną. W 1926 r. car Borys odwołał dyktatorski rząd prof. A.
Cankowa. Bułgaria powróciła do rządów demokratycznych.

b) Państwa skandynawskie i nadbałtyckie

Dania, Norwegia i Szwecja zajmowały położenie peryferyjne wobec centrum
Europy i mogły zachować neutralność w czasie wojen. Norwegia do 1905 r. znajdowała
się w unii ze Szwecją, a Dania kontrolowała też Grenlandię i Irlandię. W 1900 r. Dania
obejmowała obszar zaledwie 39 tys. km2 zamieszkany przez około 3 mln mieszkańców.
Na skutek uzyskania w plebiscycie części Szlezwiku, obszar jej w 1920 r. powiększył się
do 42,9 km2. Dania była krajem rolniczym i morskim. Nastawiała się na gospodarkę
hodowlaną i rybołóstwo. Na produkty swe miała dogodne i pojemne rynki zbytu w
Wielkiej Brytanii i Niemczech. Znaczne wpływy uzyskali liberałowie i socjaldemokraci.
Demokratyzowano stosunki polityczne. Dania przystąpiła do Ligi Narodów oraz brała
aktywny udział w polityce międzynarodowej. W 1924 r. do władzy doszli
socjaldemokraci z Thorwaldem Stauningiem (1873-1942) na czele. Rządzili z przerwami
w latach 1926-1929 do roku 1942. Dania wyróżniała się wysoką stopą życiową i
demokratycznymi stosunkami politycznymi. Podobna sytuacja kształtowała się w
Norwegii i Szwecji.
Natomiast państwa nadbałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia) były mniej
ustabilizowane i przeżywały znaczne trudności ekonomiczne. Państwa te czuły się też
stale zagrożone ze strony ZSRR. Broniono się też przed rosnącymi wpływami
niemieckimi i polskimi. Litwa znajdowała się w konflikcie z Polską z powodu Wilna.
Pomiędzy obu państwami panował stan "ni wojny ni pokoju". Znacznie lepiej układały się
stosunki Polski z Łotwą, Estonią i Finlandią. W grudniu 1926 r. na Litwie dokonano
przewrotu i ustanowiono dyktaturę A. Waldemarasa i Atanasa Smetony.

9. Przejście ZSRR do budowy podstaw socjalizmu

Od grudnia 1922 r. Lenin w zasadzie nie brał udziału w pracy; ciężko chory leczył
się. Okres ten wykorzystał Stalin, by umocnić się na pozycji lidera partii. W czasie gdy
inni przywódcy zajmowali się stabilizowaniem sytuacji gospodarczej państwa Stalin
działał w partii, tworząc jej struktury organizacyjne i obsadzając je ludźmi z nim
powiązanymi. Po śmierci Lenina w 1924 r. w ZSRR doszło do ostrej walki o
przywództwo. Stalin pozyskał wielu działaczy, izolował Trockiego i przejął
kierownictwo, mimo, że Lenin w tzw. testamencie z grudnia 1922 r. przestrzegał przed
nim, odnosząc się krytycznie do jego charakteru.
Stalin prezentował się jako wierny uczeń i następca Lenina. W 1924 r. wygłosił
cykl wykładów o polityce i koncepcjach zmarłego wodza, a następnie wydał je w postaci
samodzielnej książki pt. "O podstawach leninizmu". Piotrogród przemianowano na
Leningrad. W państwie zbudowano wiele pomników Lenina. Trockiego i jego
zwolenników napiętnowano jako nie rozumiejących potrzeby budowania socjalizmu w
ZSRR. Trocki był zdania, że Rosja jest krajem zacofanym ekonomicznie i społecznie, że
nie dojrzała do zbudowania socjalizmu. Wzywał do tzw. permanentnej rewolucji, by
rozszerzyć jej wpływy na inne kraje. Stalin uznał, że w Rosji należy przystąpić do
budowy socjalizmu bez względu na jej stan ekonomiczny i izolację na forum
międzynarodowym. Zyskał poparcie wielu innych działaczy i stopniowo koncentrował
władzę. Po śmierci Lenina stanowisko szefa rządu objął dotychczasowy jego zastępca
Aleksiej Iwanowicz Rykow (1881-1938). Trockiego najpierw usunięto z kierownictwa
partii (1926), a następnie zesłano do Kazachstanu (1928) i wreszcie wydalono z ZSRR
(1929). Stalin dobrał sobie nowych współpracowników wspierając awanse takich ludzi,
jak: Michaił I. Kalinin, Łazar Kaganowicz, Wiaczesław Mołotow, Kliment J.
Woroszyłow i inni. Stopniowo eliminował natomiast bardziej samodzielnie myślących,
jak: N. Bucharin, L. Kamieniew, G. Zinowjew czy G. L. Piatakow i inni.
Partie komunistyczne innych krajów wezwano do ścisłego wzorowania się na
polityce bolszewików. Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej
uzależniono od ZSRR i narzucono mu politykę tzw. bolszewizacji, stopniowo
przekształcając go w organ Komisariatu Spraw Zagranicznych ZSRR. Ludzi
opierających się eliminowano, oskarżając o tzw. odchylenia od linii politycznej.
Niektórych z nich oskarżono o odchylenie prawicowe, innych o odchylenie lewicowe.
Stopniowo eliminowano z niej ludzi bardziej samodzielnych i twórczych, umacniając
wpływy ludzi uznających dominację Stalina i jego namiestników.
Ze względu na konieczność odbudowy ekonomicznej i przezwyciężenia izolacji na
forum międzynarodowym Stalin popierał koncepcję tzw. koegzystencji czyli pokojowego
współistnienia ZSRR z państwami kapitalistycznymi. Przywódcy ZSRR podjęli wiele
inicjatyw zmierzających do pokojowego ułożenia stosunków z innymi państwami celem
uzyskania pożyczek zagranicznych i technologii niezbędnych do odbudowy i rozbudowy
gospodarczej państwa. W 1928 r. proklamowano przejście do realizacji 5-letniego planu
industrializacji czyli uprzemysłowienia. Szczególną uwagę przywiązywano do
elektryfikacji państwa i budowy przemysłu ciężkiego. Władze ZSRR osiągnęły znaczne
sukcesy w zakresie normalizacji stosunków z innymi państwami i pozyskiwania pomocy
technicznej z Niemiec i Stanów Zjednoczonych.
Nowe władze Rosji stopniowo zostały uznane de iure przez państwa
kapitalistyczne. W dniu 2 II 1920 r. Rosję uznała Estonia, 12 VII 1920 r. nowa Rosja
została uznana przez Litwę, 11 VIII 1920 r. przez Łotwę, 14 X 1920 r. przez Finlandię.
W lutym 1921 r. zawarto układ z Persją i Afganistanem, w marcu tegoż roku z Turcją
(16) i Polską (21). Państwa zachodnio europejskie dłuższy czas wahały się z formalnym
uznaniem ale podpisywały z Rosją układy handlowe: Niemcy 6 maja, Norwegia 2
września, Austria 7 grudnia i Włochy 26 grudnia 1920 r. Rosji nie dopuszczono jednak
ani do udziału w konferencji pokojowej w Paryżu, ani do udziału w konferencji
waszyngtońskiej w 1921 r. Delegacja jej wzięła udział dopiero w konferencji
ekonomicznej w Genui w kwietniu 1922 r. 16 IV 1922 r. w Rapallo podpisano układ
radziecko-niemiecki. Wzmacniał on poważnie tak pozycję Rosji, jak i Niemiec.
Formalne uznanie ze strony państw zachodnioeuropejskich nastąpiło dopiero w
1924 r. Pierwszy uczynił to rząd Partii Pracy w Wielkiej Brytanii, który już 1 II 1924 r.
ogłosił, iż uznaje ZSRR de iure. W ślad za Wielką Brytanią uczyniły to Włochy,
Norwegia, Austria, Węgry, Grecja, Szwecja, Dania, Francja, Chiny i Meksyk. W dniu 20
I 1925 r. ZSRR został uznany przez Japonię. 17 XII 1925 r. ZSRR podpisał z Turcją
układ o przyjaźni i neutralności. Podobne układy podpisano z Afganistanem (31 VIII
1926) i Litwą (28 IX 1926).
W czasie przygotowań do konferencji w Locarno ZSRR doszedł do porozumienia
z Niemcami w sprawach handlowych. Grupa banków niemieckich udzieliła ZSRR 400
mln mk pożyczek na zakup towarów. ZSRR udostępnił konsorcjom niemieckim
możliwość pozyskania surowców. W dniu 26 IV 1926 r. w Berlinie podpisano
radziecko-niemiecki układ o przyjaźni i neutralności. Niemcy podejmując współpracę z
państwami zachodnimi podtrzymywały ją nadal z ZSRR.
W grudniu 1925 r. rząd ZSRR został zaproszony do udziału w pracy Komisji
Przygotowawczej Konferencji Rozbrojeniowej Ligi Narodów. Udział ten stał się
aktualny dopiero w 1927 r. po uregulowaniu problemów spornych ze Szwajcarią. W
1922 r. w Lozannie zamordowano dyplomatę radzieckiego W. Worowskiego. Rząd
Szwajcarii nie chciał złożyć żądanych przez ZSRR ubolewań z tego powodu. Wobec
tego ZSRR nie wysłał swych delegacji do Genewy. Dopiero w czasie IV Konferencji
Komisji Przygotowawczej w końcu 1927 r. wzięła w niej udział delegacja ZSRR.
Przewodniczył jej zastępca komisarza spraw zagrnicznych M. Litwinow postulując
przeprowadzenie powszechnego i natychmiastowego rozbrojenia. Delegacje innych
państw żądania te uznały za przejaw demagogii. W czasie V Sesji Komisji w marcu 1928
r. postulat ten odrzucono.
Politycy zachodni wystąpili z ideą tzw. Paneuropy. Rzecznikiem jej był polityk
austriacki Richard Coudenhove-Kalergii. W latach 1924-1925 objechał on wiele krajów
europejskich tworząc lokalne Komitety Paneuropy. W 1926 r. w Wiedniu
przeprowadzono obrady I Kongresu Ruchu Paneuropejskiego z udziałem 2 tys.
delegatów z 24 państw. Powołano Związek Paneuropejski, uchwalono jego program i
wybrano Radę Generalną. Ostrze tego ruchu miało antyradziecki charakter. Twórca tego
ruchu zajmował też stanowisko proniemieckie. Idea nie uzyskała wsparcia Francji i nie
rozwinęła się. Z nową tego typu koncepcją wystąpił dyplomata francuski Aristides
Briand. Koncepcja ta nie uzyskała również poparcia ZSRR. W 1927 r. doszło do
konfliktu z Wielką Brytanią, która zerwała stosunki z ZSRR.
W sierpniu 1928 r. Stany Zjednoczone i Francja doszły do porozumienia w sprawie
rozwiązywania konfliktów bez uciekania się do przemocy i podpisały specjalny układ w
tej kwestii. Od nazwisk jego sygnatariuszy nosił on nazwę układu Brianda-Kelloga. Rząd
ZSRR przystąpił do układu. Ponieważ ratyfikacja układu opóźniała się, 9 II 1929 r. w
Moskwie podpisano specjalny protokół o przedterminowym przyjęciu układu. Protokół
ten podpisało 5 państw (ZSRR, Estonia, Łotwa, Polska i Rumunia), a następnie
przyłączyły się doń 3 inne państwa (Iran, Litwa, Turcja). Układ wszedł w życie 24 VI
1929 r.
W dniu 5 XI 1929 r. Wielka Brytania ponownie nawiązała stosunki dyplomatyczne
z ZSRR. ZSRR zerwał natomiast stosunki z Chinami. Utrzymywały się konflikty z
Chinami, Japonią, Polską i Rumunią. Natomiast dobra współpraca rozwijała się
pomiędzy ZSRR a Niemcami, Turcją i Włochami. Mussolini zwalczając komunizm
doceniał potrzebę normalizacji stosunków z ZSRR.
Industrializacja państwa nie była możliwa bez zgromadzenia odpowiednich
środków czyli od akumulacji kapitału. Władze naczelne ZSRR ze Stalinem na czele
uznały, że środki takie mogą pozyskać tylko przez ograbienie wsi i chłopa. W związku z
tym, proklamowano tzw. kolektywizację wsi, pozbawiając chłopów nie tylko ziemi, ale
całych zagród i dobytku. Politykę tę realizowano w latach 1929-1933. Spowodowała
ona śmierć kilku milionów ludzi.

10. Państwa amerykańskie w latach dwudziestych XX wieku

W okresie względnej stabilizacji gospodarczej i politycznej w Europie Stany
Zjednoczone przejmowały pozycję mocarstwa dominującego w świecie. Liczyły się z
nimi wszystkie państwa i narody. Głosząc tezę o izolacjonizmie i nieinterwencji w
sprawy innych kontynentów, faktycznie interesowały się sytuacją w każdej części świata.
Prowadząc tzw. dyplomację dolarową umacniały swoje wpływy i znaczenie w drodze
ekonomicznej. W mniejszym stopniu poprzez bezpośrednie działania militarne, chociaż i
takich działań nie brakowało. Kapitał Stanów Zjednoczonych ulokowany w innych
krajach świata wzrósł z 7 mld dolarów w 1919 r. do 17 mld dolarów w 1930 r.
Republikanie w latach 1921-1929 zdynamizowali gospodarkę państwa. Już w
czasie rządów prezydenta Hardinga podjęto pierwsze wielkie reformy prowadzące do
umocnienia tendencji liberalnych. Politykę tę kontynuowała administracja Coollidge'a, a
następnie H. Hoovera. Do 1929 r. Stany Zjednoczone przeżywały wielki boom
gospodarczy. Głoszono teorie o nie wyczerpywalnych możliwościach rozwojowych
kapitalizmu, o przezwyciężeniu kryzysów typowych dla kapitalizmu, o złotym wieku
Ameryki itp. Eksperci amerykańscy radzili, jak zreformować gospodarkę w Niemczech,
Wielkiej Brytanii i Francji. Przywódcy Stanów Zjednoczonych stali też w pierwszym
szeregu walczących z komunizmem i socjalizmem. Nadal nie uznano ZSRR. Państwo to
starano się też izolować na forum międzynarodowym. Politycy amerykańscy umieli
zręcznie wykorzystać sytuację dla swych planów i inwestycji w świecie. Tylko niektórzy
kapitaliści podejmowali współpracę z ZSRR.
W latach 1919-1929 Stany Zjednoczone przekształciły się szybko w
zindustrializowane i zmotoryzowane społeczeństwo wielkomiejskie. Liczba samochodów
osobowych w USA wzrosła z 10,8 mln w 1922 r. do 20,2 mln w 1929 r., a samochodów
ciężarowych z 1,1 mln do 3,3 mln. Powstały wielkie zakłady produkcyjne, które
rozwijały produkcję taśmową i seryjną. Motoryzacja stała się środkiem napędowym
rozwoju innych działów gospodarki. Szczególnego znaczenia nabrała ropa naftowa i
wytwarzane z niej przetwory. Walka o źródła tego surowca nabrała wielkiego znaczenia
gospodarczego i politycznego. Powstawały wielkie fortuny magnatów przemysłu
naftowego i motoryzacyjnego. Wielką rolę odgrywało budownictwo mieszkaniowe.
Wydatki na ten cel wzrosły z 12 mld dolarów w 1919 r. do 17 mld dolarów w 1928 r. W
miastach budowano drapacze chmur, a na prowincji domy jednorodzinne.
Szybko postępował proces koncentracji produkcji. Jeśli w 1919 r. produkcją
samochodów zajmowało się 200 firm, to w latach dwudziestych już tylko 3 wielkie
koncerny. "W latach 1920-1928 - pisze K. Michałek - w górnictwie i przemyśle
wytwórczym USA przeprowadzono 1200 fuzji zmniejszając ilość firm o 6000. W dziale
usług zniknęło 4000 firm. W USA powstało 200 wielkich korporacji (na 300 tysięcy
działających w ogóle), które kontrolowały 49% wpływów uzyskiwanych przez przemysł
i 22% dochodu narodowego brutto. Monopole walczyły o obniżkę podatków
bezpośrednich. W latach 1921 i 1924 przeprowadzono obniżenie najwyższych podatków
z 65% do 40%. Obniżka ta dała koncernom czysty zysk w wysokości 3,5 mld dolarów
rocznie".
Stopniowo doskonalono administrację państwa, którą bardzo rozbudowano. W
1915 r. w administracji federalnej zatrudniano 395 tys. osób, a w 1918 r. już 900 tysięcy.
Do 1930 r. zredukowano ją do 600 tysięcy. Wydatki na administrację centralną wzrosły z
760 mln dolarów w 1915 r. do 18 mld dolarów w 1919 r. (to jest z 7,6 dolara na głowę
mieszkańca do 170 dolarów). W latach 20-tych wynosiły one około 3 mld dolarów, to
jest 24 dolary na 1 mieszkańca. Wydatki władz lokalnych i stanowych wzrosły z 2,2 mld
w 1913 r. do 8 mld w 1928 r. Rola biurokracji znacznie wzrosła.
Zmniejszając podatki jednocześnie podnoszono cła. Stopniowo zmniejszano dług
wewnętrzny państwa. Pożyczki udzielone państwom europejskim w czasie wojny uległy
w znacznym stopniu zamrożeniu. Państwa te nie były w stanie zwrócić ich. Pogarszała
się stopniowo sytuacja rolnictwa. Dochody z rolnictwa ulegały zmniejszaniu.
Podejmowano ustawy o pomocy dla rolnictwa. Dyskutowano na temat budowy systemu
nawadniającego i tam ochronnych.
Stopniowo rosła także rola państwa w gospodarce. Proces ten zapoczątkowała I
wojna światowa. Szczególną rolę spełniał Departament Handlu.W 1926 r. w
departamencie tym utworzono Wydział Lotnictwa. Do 1931 r. w Stanach
Zjednoczonych utworzono 126 połączeń lotniczych o długości 72 tys. kilometrów. Z
transportu lotniczego korzystało już 500 tys. osób rocznie. W latach 1920-1926 w
Stanach powstało 600 radiostacji prywatnych. W 1926 r. utworzono pierwszą wielką
spółkę radiową National Broadcasting Co. W rok później Kongres powołał Federalną
Komisję do Spraw Radia. Uzyskała ona prawo udzielania licencji na nadawanie
programów i określania fal przeznaczonych dla poszczególnych stacji. Gwałtownie rosła
rola kina jako środka kultury masowej. Produkowano wiele filmów oraz kreowano tzw.
gwiazdy filmowe. Prowadzono eksperymenty z przesyłaniem obrazu na odległość
(telewizja).
Następcą Coolidge'a na stanowisku prezydenta był Herbert Clark Hoover
(1874-1964). Był to człowiek o dużym doświadczeniu i wielkich zdolnościach. W
okresie wojny kierował organizacją pomocy amerykańskiej dla Europy. W latach
1921-1928 był sekretarzem do spraw handlu. W czasie wyborów w 1928 r. uzyskał
poparcie 21,3 mln wyborców, podczas gdy jego kontrkandydat, demokrata Alfred
Emanuel Smith 15 mln. Hoover przejął urząd w dniu 4 III 1929 r. Dyplomata polski
Hipolit Gliwic oceniając kampanię wyborczą w USA w 1928 r. Stwierdził:
"Największym jednak sojusznikiem Hoovera był rozkwit Stanów Zjednoczonych.
Prosperity jest to najpopularniejsze hasło wszystkich klas, warstw i stanów Ameryki i ten
fakt, że owa "prosperity" zbiegła się z rządami republikanów, otacza te rządy nimbem
przeciętnego Amerykanina, nimbem doskonałości. Prezydent Hoover, który w rządach
tych jako wybitny organizator grał jedną z najpoważniejszych ról w charakterze
sekretarza stanu, był przy wyborach otaczany tym nimbem".
Stany Zjednoczone wyprzedziły inne kraje w rozwoju techniki i organizacji. Już w
1927 r. Amerykanin Augustus Charles Lindbergh (1902-1974) jako pierwszy człowiek
przeleciał samolotem ze Stanów Zjednoczonych do Europy bez międzylądowania.
Przelot z Nowego Jorku do Paryża trwał 33 godziny i 30 minut. Był to niebywały
wyczyn. Lindbergh leciał sam na maszynie jednosilnikowej. Amerykanie organizowali
liczne zawody sportowe i walki o puchary przechodnie. Wyścigi samochodów
przyciągały uwagę opinii publicznej całego świata.
W latach 1921-1929 Stany Zjednoczone wywierały wielki wpływ na politykę
świata w całości. Aczkolwiek formalnie głosiły zasadę izolacjonizmu, faktycznie
kontynuowały politykę ingerencji. Odnosiło się to zwłaszcza do państw Ameryki
Łacińskiej, które politycy amerykańscy traktowali jako naturalną strefę swoich
wpływów. Sekretarzami stanu byli kolejno Hughes (1921-1925) i Franck Kellogg.
Sytuacja w państwach Ameryki Łacińskiej była bardzo skomplikowana. Państwa te
przeżywały liczne załamania, przewroty i rewolucje. W latach 1919-1934 na terenie
Ameryki Południowej miało miejsce 76 przewrotów i rewolucji. Wiele z nich było
inspirowanych przez polityków i finansistów Stanów Zjednoczonych. W Meksyku miało
miejsce 11 przewrotów i zamachów stanu, Nikaragui i Chile po 9, w Peru 8, Brazylii,
Kubie i Ekwadorze po 5, w Boliwii, Hondurasie i Gwatemali po 4, Argentynie 3, San
Domingo, Panamie i San Salwadorze po 2, Wenezueli, Paragwaju i Kosta Rice po 1.
Wielu prezydentów i szefów rządów tych państw padło ofiarą zamachów.
Pomiędzy poszczególnymi państwami dochodziło do sporów terytorialnych i małych
wojen. Stany znormalizowały napięte od 1916 r. stosunki z Meksykiem, zniosły trwającą
od 1916 r. okupację Republiki Dominikańskiej, ale w 1926 r. podjęły interwencję w
Nikaragui. W 1928 r. wraz z Francją doprowadziły do zawarcia układu Brianda-Kelloga
na temat regulowania sporów w drodze porozumień. W 1928 r. w Hawanie na Kubie
przeprowadzono obrady VI Międzynarodowej Komisji Amerykańskiej
(Panamerykańska). Wzięli w niej udział przedstawiciele wszystkich państw półkuli
zachodniej. Stany Zjednoczone reprezentował osobiście prezydent Coolidge. Uczestnicy
konferencji poddali ostrej krytyce ingerencję Stanów Zjednoczonych w Nikaragui.
Uchwalono rezolucję potępiającą ingerencję w sprawy wewnętrzne jakiegokolwiek
państwa. Zawarto pakt arbitrażowy oraz uchwalono rezolucję potępiającą wojnę uznając
agresję na inne państwo za zbrodnię "przeciw rodzajowi ludzkiemu".
Stopniowo zmieniała się proporcja ludnościowa pomiędzy USA i krajami Ameryki
Łacińskiej. Na skutek ograniczenia imigracji liczba mieszkańców Stanów Zjednoczonych
i Kanady nie wzrastała tak szybko jak w latach poprzednich. Natomiast w krajach
Ameryki Południowej utrzymywał się wysoki przyrost naturalny.
Stany Zjednoczone kontynuowały też ekspansję w kierunku Oceanu Spokojnego i
Chin, gdzie nadal napotykały na konkurencję Wielkiej Brytanii i Japonii. W 1927 r. Stany
zabiegały o zwołanie nowej konferencji w sprawie ograniczenia zbrojeń na morzach, ale
napotykały na opór dyplomacji Francji i Włoch. W związku z tym, podjęły one
rokowania tylko z Wielką Brytanią. Nowa konferencja w tej kwestii zebrała się w
Londynie dopiero w 1930 r. Brały w niej udział te same państwa, które brały udział w
konferencji waszyngtońskiej w 1921-1922 r. Ustalono ograniczenia w budowie okrętów
podwodnych, stawiaczy min i krążowników.
W Stanach Zjednoczonych nadal panował system dwupartyjny. Obok dwóch
zasadniczych partii występowało jednak wiele małych stronnictw i partyjek. Nie
wywierały one jednak wielkiej roli w życiu społeczeństwa. Społeczeństwo amerykańskie
było też nadal podzielone wyznaniowo. Nadal dominowały kościoły zreformowane.
Stosunkowo słabo rozwijały się partie socjalistyczne i komunistyczne. Lata prohibicji
spowodowały natomiast wielki rozwój mafii i gangów, które wywierały wielki wpływ na
stosunki polityczne i społeczne. W administracji państwa ujawniano wielkie afery i
malwersacje. Modne były też nastroje ksenofobiczne i rasistowskie. Murzyni nadal byli
traktowani w sposób urągający cywilizowanemu społeczeństwu. Bardzo duże wpływy
uzyskały organizacje Ku Klux Klanu. Skupiały one kilka milionów członków.
Organizowały one akcje terrorystyczne i wzywały do dyskryminacji rasowej, tak
Murzynów, jak i innych mniejszości rasowych. Na południu Stanów Zjednoczonych
nadal stosowano segregację rasową w szkolnictwie i innych instytucjach publicznych.



11. Ewolucja stosunków na Dalekim Wschodzie i w Azji
Południowo-Wschodniej

a) Japonia

Na Dalekim Wschodzie nadal konkurowały ze sobą o wpływy wielkie mocarstwa:
Stany Zjednoczone, Związek Radziecki, Japonia, Wielka Brytania i w mniejszym stopniu
Francja. Już w 1921 r. na terenie Mongolii władzę przejęły wsparte przez Rosję
Radziecką koła rewolucyjne, które utworzyły Mongolską Republikę Ludową. W 1924 r.
uchwalono konstytucję i podjęto ścisłą współpracę z ZSRR. Republika Dalekiego
Wschodu w 1922 r. weszła w skład Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Rad. Wojska
interwencyjne Japonii w Kraju Przymorskim oraz na Syberii zostały w 1922 r. wycofane
do kraju. Decyzją konferencji waszyngtońskiej Japonia musiała też ograniczyć swoją
obecność w Chinach, które uzyskały większą swobodę działania. Interwencja japońska
na radzieckim Dalekim Wschodzie pochłonęła ponad 1 miliard jenów i przyczyniła się do
pogłębienia powojennego kryzysu ekonomicznego w tym państwie. Niepowodzenia te
znacznie osłabiły siły ekspansywne Japonii i wzmocniły ruch narodowy w Chinach. W
Japonii wybuchały liczne strajki i demonstracje. Rozwijały się związki zawodowe i partie
robotnicze. W dniu 15 VII 1922 r. w Tokio utworzono Komunistyczną Partię Japonii.
Politykę odwrotu z Azji realizował rząd adm. Kato (1922-23), hr Unhidy (1923),
admirała Jamamoto (1923) i Kijury (1924).
Władza faktycznie nadal należała do Genro, które powoływało rząd i decydowało
o jego odwołaniu. W Japonii istniał wybierany parlament ale prawo wyborcze zezwalało
na udział w wyborach tylko nielicznej grupie mężczyzn, ograniczając je wysokim
cenzusem majątkowym i wiekowym. Kobiety nadal nie posiadały prawa głosu.
Decydującą rolę w państwie odgrywały wielkie monopole i lansowani przez nie politycy i
wojskowi. Rządy często się zmieniały, ale reprezentowały te same koła polityczne,
powiązane z ciężkim przemysłem i kołami militarystycznymi.
W okresie tym w Japonii nastąpił szybki rozwój przemysłu. Japonia zaczęła też
odgrywać znaczną rolę w handlu zagranicznym. Szybko rosła liczba mieszkańców wysp.
Tymczasem senat Stanów Zjednoczonych w kwietniu 1924 r. uchwalił ustawę o
wstrzymaniu imigracji japońskiej do USA. Nastąpiło zaostrzenie stosunków pomiędzy
obu państwami, ponieważ Japończycy krok ten uznali za nieprzyjazny i dyskryminujący
ich obywateli.
W kwietniu 1924 r. rozwiązano parlament i 10 maja przeprowadzono nowe
wybory. Wygrały je partie opozycyjne wobec rządu Kiyoura, który podał się do dymisji.
Stanowisko szefa rządu objął wicehrabia Takachira Kato ze stronnictwa Kenseikai, który
utworzył rząd koalicyjny wespół z Takahashi ze stronnictwa Seiyukui. Rząd ten
nazywano jednak rządem "Mitsubishi". Tak premier Kato, jak minister spraw
zagranicznych Shidehara Kijuro (1872-1951) byli bowiem zięciami prezesa koncernu
Mitsubishi Iwasaki. Do głosu stopniowo dochodziły koła wielkoprzemysłowe. Rząd ten
doprowadził do demokratyzacji ordynacji wyborczej. Ordynacja z 1919 r. zawierała
cenzus wieku, zamieszkania, majątkowy itp. Ustawa z 5 V 1925 r. znosiła niektóre z
tych ograniczeń powiększając liczbę wyborców z 3,5 do 12,5 milionów obywateli.
Termin wprowadzenia tej ustawy w życie odroczono jednak o 3 lata, to jest do 1928 r.
W dniu 20 I 1925 r. w Pekinie podpisano układ japońsko-radziecki, który
normalizował stosunki pomiędzy obu państwami. Japonia wycofała swe wojska z
północnego Sachalinu. W 1928 r. zawarto konwencję regulującą na 8 lat warunki
połowu rybaków japońskich na wodach ZSRR.
W 1926 r. zmarł cesarz Josihito i tron objął formalnie rządzący już od 1920 r.
cesarz Hirohito (1901-1989) rozpoczynając erę Siowa. Następca tronu otrzymał staranne
wykształcenie specjalizując się w biologii morza. W 1921 r. zwiedził Europę i zapoznał
się z warunkami panującymi w państwach europejskich. Był pierwszym cesarzem, który
jako następca tronu otrzymał tak staranne przygotowanie.
Do 1926 r. partie rządzące uprawiały tzw. negatywną politykę, to znaczy politykę
nie podejmowania działań ekspansywnych i agresywnych wobec Chin. Głównym jej
rzecznikiem był minister spraw zagranicznych Shidehara. Wojska japońskie nadal
stacjonowały jednak na półwyspie Shantung i w Mandżurii. Obok starych koncernów do
głosu zaczęły dochodzić nowe koncerny i nowi politycy. Nowe koncerny rozwijały
ideologię ekspansji. Latem 1925 r. rząd Kato został zrekonstruowany. Rząd ten
prowadził pokojową penetrację Mandżurii, wykorzystując rządzącą w tej prowincji klikę
gen. Czang Tso-lina. W grudniu 1925 r. udzielono wsparcia temu watażce, pomagając
mu pokonać wybuchłe przeciw jego rządom powstanie. W tym samym miesiącu umarł
premier Kato i na czele rządu stanął nowy szef partii kenseikai Wakatsuki.
Okres ten uznano za bardzo korzystny dla rozwoju gospodarki Japonii. W
kwietniu 1926 r. wydano ustawę o arbitrażu w konfliktach powstających pomiędzy
robotnikami i przemysłowcami, a w 1927 r. ustawę o ubezpieczeniach społecznych.
Różne organizacje robotnicze połączyły się i utworzyły partię robotniczo-chłopską (rodo
nominto lub w skrócie ronto). Odbudowano też zakazaną przez władze w 1924 r. partię
komunistyczną (XII 1927).
Wiosną 1927 r. w Japonii wybuchł kryzys finansowy. Zbankrutował m.in. jeden z
największych koncernów - Suzuki. Pod wpływem kryzysu 17 IV 1927 r. rząd Wakatsuki
upadł. Nowy rząd utworzył przewodniczący partii seiyukai gen. Tanaka Guichi
(1863-1929). Odnosił się on krytycznie do negatywnej polityki swego poprzednika i
wzywał do wznowienia aktywnej polityki ekspansji w kierunku Mandżurii i Oceanu
Spokojnego. Rząd Tanaki udzielił pomocy bankom i przedsiębiorstwom zagrożonym
kryzysem asygnując sumę 500 mln jenów. W dniu 3 V 1927 r. parlament podjął szereg
decyzji zmierzających do stabilizacji gospodarczej państwa. Doprowadzono do fuzji
małych i słabych banków; liczbę banków komercyjnych zredukowano z 1595 do 986.
Rząd tolerował rosnącą inflację. Tanaka podjął też bardziej aktywną politykę
zagraniczną. W końcu maja 1927 r. wojska japońskie podjęły ekspedycję na półwysep
Shantung. W końcu czerwca tegoż roku w Tokio przeprowadzono konferencję z
udziałem wybitnych przedstawicieli kół militarnych i dyplomatycznych i uchwalono tajny
program ekspansji japońskiej. Plan ten premier Tanaka przedłożył cesarzowi w postaci
specjalnego memorandum. "W celu samoobrony, jak też dla obrony innych, Japonia nie
będzie mogła usunąć trudności istniejących we wschodniej Azji - pisał Tanaka - inną
drogą jak polityką "krwi i żelaza". Jednakże realizując taką politykę staniemy twarzą w
twarz przeciwko Stanom Zjednoczonym (...) Jeżeli zechcemy w przyszłości uchwycić w
swoje ręce kontrolę nad Chinami, będziemy musieli złamać Stany Zjednoczone, tzn.
postąpić z nimi tak samo, jak podczas wojny rosyjsko-japońskiej. Aby opanować Chiny,
musimy najpierw zdobyć Mandżurię i Mongolię. Aby zawojować świat, musimy najpierw
dokonać podboju Chin. Jeżeli uda nam się opanować Chiny, wówczas z obawy przed
nimi, skapitulują wszystkie inne państwa w Azji i kraje mórz południowych". W dalszej
części memoriału Tanaka dowodził: "W celu wywalczenia realnych praw na terenie
Mandżurii i Mongolii musimy te obszary zyskać jako bazę i przedostać się z niej w głąb
właściwych Chin pod pozorem rozwijania tam naszego handlu. Korzystając ze zdobytych
uprawnień przystąpimy do podboju Indii, Archipelagu, Małej Azji, Azji Środkowej, a
następnie Europy. Jeżeli jednak rasa Yamato pragnie zasłynąć na kontynencie
azjatyckim, to pierwszym krokiem w tym kierunku będzie opanowanie Mandżurii i
Mongolii".
Memoriał Tanaki miał tajny charakter. Mimo to, jego treść przedostała się do
prasy. Rząd oficjalnie zdementował go, uznając informacje prasowe za fałszywe. Jednak
późniejsza polityka zagraniczna Japonii realizowana była zgodnie z tymi zapowiedziami.
Zwracało na to uwagę wielu historyków.
21 I 1928 r. Tanaka rozwiązał parlament i rozpisał nowe wybory. Przeprowadzono
je 20 II 1928 r. według nowej ordynacji wyborczej. Po raz pierwszy w historii Japonii
wzięły w nich udział także partie lewicowe. Ugrupowania prorządowe zdobyły tylko
219, podczas gdy opozycyjne 217 mandatów. Partie robotnicze zdobyły około 500 tys.
głosów i uzyskały 8 mandatów. Fakt ten uznano za poważne zagrożenie porządku
społecznego. Po wyborach (15 III 1928) aresztowano wielu komunistów i rozwiązano
niektóre partie i organizacje. W czerwcu ukazał się dekret cesarski zakazujący
kolportowania myśli wywrotowych. Karę za to przewinienie podniesiono z 10 lat
więzienia do kary śmierci. 7 X 1928 r. zamordowano sekretarza generalnego KP Japonii
Watanabe Masanosuke. Sytuacja Japonii jednak komplikowała się. W dniu 1 VII 1929 r.
Tanaka podał się do dymisji, a 29 IX tegoż roku zmarł. Stanowisko szefa rządu Japonii
objął przewodniczący stronnictwa Minseito Hamaguchi Juko Osachi (1870-1931),
ministra spraw zagranicznych Shidehara, a wojny gen. Ugaki.
Japonia notowała wysoki wzrost ekonomiczny. Produkcja przemysłowa Japonii
wzrosła od 1913 r. aż o 324%. Szybko rosła liczba jej mieszkańców. Obroty handlu
zagranicznego w stosunku do roku 1913 uległy podwojeniu. Do ekspansji zachęcała
dynamika własnego rozwoju i marazm panujący w Chinach.

b) Chiny
W państwie środka nadal brak było silnej władzy centralnej. Państwo nadal dzielili
między sobą tzw. warlordowie czyli generałowie rządzący poszczególnymi prowincjami.
Niektórzy z nich wręcz odwoływali się do Japonii z prośbą o pomoc i opiekę. Czynił to
szczególnie kontrolujący Mandżurię marszałek Czang Tso-lin (1873-1928), który
korzystał z pomocy japońskiej w zamian za udzielone jej koncesje gospodarcze. Chiny
centralne kontrolowała grupa Czyli z gen. Wupej-fu na czele. Na południu działały
wojska gen. Czen Ciung-minga.
Chinami zainteresowały się władze ZSRR. W latach 1922-1924 do Chin wysłano 3
kolejne delegacje. 31 V 1924 r. A. Joffe podpisał układ radziecko-chiński z rządem Sun
Pao-czi w Pekinie. ZSRR zrzekał się nierównych traktatów zawartych w przeszłości
przez rząd carski z Chinami. Nawiązano wzajemne stosunki dyplomatyczne. Pierwszym
przedstawicielem ZSRR w Chinach został M. Karachan. Przystąpiono do rozmów
szczegółowych, które precyzowały wiele kwestii spornych między obu państwami. W
dniu 20 IX 1924 r. podpisano układ radziecko-mandżurski w sprawie kolei
wschodniochińskiej. Uznano ją za przedsiębiorstwo handlowe i zapowiedziano
utworzenie wspólnego zarządu. Podjęto przygotowania do wspólnej konferencji
radziecko-chińskiej. Jednak w końcu roku 1924 w Chinach doszło do nowych walk
wewnętrznych i zmiany rządu. Głową państwa został Huan Tsi-żuej. Wspierali go
generałowie Czang Tso-lin i Feng Ju-siang.
Szczególną rolę zaczął w tym okresie odgrywać dr Sun Jat-sen, który 21 II 1923 r.
ponownie stanął na czele rządu w Kantonie, zreorganizował Partię Narodową i podjął
współpracę z Rosją radziecką oraz komunistami chińskimi. Latem tegoż roku do Chin
przybyła grupa doradców Międzynarodówki Komunistycznej z Michaiłem M. Borodinem
na czele oraz grupa oficerów Armii Czerwonej. Do Moskwy udali się przedstawiciele
Sun Jat-sena z Jiang Jieshi (Czang Kai-szek) na czele. Sun przystąpił do konsolidacji
grup demokratycznych i tworzenia nowych sił zbrojnych. Na wyspie Huangpu w
Kantonie utworzono Akademię Wojskową z Jiang Jiesi na czele. Wyszkoliła ona
pierwszych oficerów demokratów i narodowców. Partia Narodowa czyli Guomindang
(GMD) została ukształtowana na wzór bolszewicki. Miała scentralizowany charakter.
Wstąpili do niej komuniści chińscy. Sun Jat-sen proklamował 3 zasady działania: 1)
walka ludu o wyzwolenie całego narodu; 2) demokracja czyli kształtowanie
demokratycznego systemu władz; 3) dobrobyt ludu, to jest zrównanie ludu w prawach
do ziemi i ograniczenie kapitału. Zmierzał on do zjednoczenia Chin i utworzenia
jednolitej republiki. Cel ten planował zrealizować w trzech etapach. W pierwszym etapie
wojskowym, planował wyzwolić całe Chiny w drodze wojny domowej. W drugim,
planował dokonać scalenia moralnego poprzez dyktaturę GMD.
W styczniu 1925 r. zorganizowano I Zjazd GMD. Uchwalono program partii.
Proklamowano w nim cele ruchu narodowo-wyzwoleńczego, który kierował się tak
przeciw ingerencji Japonii, jak i Wielkiej Brytanii i USA. Założono Instytut Polityczny, w
którym szkolono agitatorów i wykładowców. KP Chin liczyła w tym czasie zaledwie
kilkaset członków, głównie inteligentów, ale zaczynała wywierać wpływ na działalność
GMD. Tymczasem 12 marca 1925 r. zmarł Sau Yat-sen. Na czele GMD stanął jego
szwagier, komendant Akademii Wojskowej w Whampoa (Huangpu) Jiang Jieshi (Czang
Kai-szek 1887-1975).
Przywódcy Rosji Radzieckiej nie czuli się związani z ustaleniami podjętymi na
konferencji w Waszyngtonie. Zwalczali oni tzw. system wersalsko-waszyngtoński.
Liczyli na sukces ruchu narodowego w Chinach. Usamodzielnienie Chin osłabiłoby
Japonię, USA i Wielką Brytanię. Toteż wysłali oni do Chin nie tylko doradców ale i
wiele sprzętu wojennego. W czasie od marca 1925 r. do końca roku 1926 przekazali oni
GMD 48 dział, 42 armaty górskie, 230 karabinów maszynowych, 18 miotaczy bomb, 3
samoloty, 40 tys. karabinów, przeszło 10 tys. ręcznych granatów i około 42 mln
nabojów.
Tymczasem w Szanghaju doszło do wielkich zaburzeń. 30 maja 1925 r.
zorganizowano tam wielką demonstrację protestu przeciw samowoli Japończyków,
którzy doprowadzili do zabójstwa robotnika chińskiego pracującego w japońskiej
fabryce tekstylnej. Policja brytyjska na terenie dzielnicy międzynarodowej zaczęła
strzelać do manifestantów. Zabito i aresztowano wielu ludzi. W odpowiedzi organizacje
chińskie wezwały ludność do bojkotu obcych towarów i instytucji. Demonstracje
ogarnęły wiele miast. 19 czerwca w Hongkongu zabito 178 i ciężko raniono 137 osób.
27 czerwca Zjednoczony Komitet Robotników, Kupców i Studentów w Szanghaju
ogłosił deklarację zawierającą 17 postulatów. Także centralny rząd Chin wystosował
notę protestacyjną do korpusu dyplomatycznego oświadczając, że popiera żądania
protestujących.
Państwa zachodnie w odpowiedzi na te protesty skierowały na wody chińskie 26
okrętów wojennych, w tym 13 amerykańskich, 5 japońskich i 5 brytyjskich. Zacumowały
one na redzie portu w Szanghaju. Przypominało to słynną akcję pacyfikacyjną z czasów
powstania bokserów w 1901 r. Najbardziej brutalnie zachowywali się Brytyjczycy.
Wspierali oni militarystów z kliki Czyli (Czan Ciung-min, Wu Pej-fu). Rozstrzeliwano
demonstrantów i agitatorów Guomindanu. Na przełomie lat 1925-1926 obradowała
konferencja celna. Chiny żądały podwyżki ceł do 5%, a na towary luksusowe do 20%. W
toku obrad państwa interwencyjne nie zdołały wypracować wspólnej linii postępowania
wobec Chin. Niemniej Chinom nie udało się uzyskać podwyżki opłat celnych. Nadal były
one eksploatowane przez Wielką Brytanię, USA i Japonię.
Polityka Sun Jat-sena i wydarzenia z lat 1925 spowodowały szybki wzrost
wpływów i znaczenia KP Chin. Liczba jej członków wzrosła do kilku tysięcy. Zajęli oni
wiele ważnych stanowisk w łonie Kuomintanu. W dniu 1 VII 1925 r. rząd
demokratyczny w Kantonie przekształcił się w Rząd Narodowy Republiki Chińskiej.
Szefem rządu został Wang Cing-wej. Komuniści nie weszli w skład rządu, ale udzielili
mu znacznego wsparcia. Siły zbrojne republiki organizował Jiang Jieshi (Czang
Kai-szek), który skoncentrował je w prowincji Kuantung. Nazwano je Armią
Narodowo-Rewolucyjną. W październiku 1925 r. podjęła ona wyprawę na północ i
odniosła znaczny sukces w walce z wojskami Czeng Cung-mina. W łonie Armii
Narodowo-Rewolucyjnej kształtowały się formacje dowodzone przez komunistów.
Dowodził nimi gen. Czu-te. Obok niego wielką rolę odgrywali: Kuo Mao-żo, Je Fing,
Czou En lai. Oddziałem Propagandy Guomindangu i Instytutem Kształcenia Chłopów
kierował Mao-Zedong (Mao tse-tung, 1893-1976).
Rosnące wpływy komunistów w Kuomindangu zaniepokoiły koła prawicowe. Na
przełomie lat 1925/26 przystąpiły one do usuwania komunistów z zajmowanych
stanowisk. W marcu 1926 r. Czang Kai-szek dokonał przewrotu. W dniu 20 marca
rozwiązał rząd w Kantonie, aresztował doradców radzieckich, usunął komunistów i
przejął stanowisko przywódcy Kuomindangu. Szef rządu kantońskiego Wang Cing-wei
ratował się ucieczką. Czang Kai-szek dokonał zwrotu w polityce Guomindangu.
Przywódcy ZSRR ze Stalinem na czele udzielili mu jednak wsparcia dezawuując
stanowisko atakowanych komunistów. Stalin był zdania, że Partia Narodowa ma większe
możliwości blokowania polityki Japonii, USA i Wielkiej Brytanii niźli słaba partia
komunistyczna. Fakt ten zaciążył silnie na dalszych stosunkach komunistów chińskich z
ZSRR i Międzynarodówką Komunistyczną.
Wiosną 1926 r. rząd narodowy Guomindangu w Kantonie zjednoczył pod swą
kontrolą 4 prowincje (Kuantung, Kuangsi, Kuejczu i część Huananu) i utworzył Armię
Narodowo-Rewolucyjną liczącą już 100 tys. ludzi. Podjęła ona współpracę z gen. Feng
Ju-siangiem. Przeciwnicy jej mieli jednak zdecydowaną przewagę. Klika Czang Colina
dysponowała 200 tys. żołnierzy, zgrupowanie Wu Pej-fu 200 tysiącami i Sun
Czuan-fanga 160 tys. ludzi. Liczyli oni ponadto na wsparcie Japonii, USA i Wielkiej
Brytanii.
Latem 1926 r. ANR wznowiła ofensywę na północ. Komuniści i związki
zawodowe udzieliły jej wsparcia licząc na rozgromienie warlordów i zjednoczenie
państwa. Plan wyprawy opracowano przy pomocy grupy radzieckich specjalistów i
doradców z gen. Wasilijem K. Bla czele. W czasie od lipca do
października 1926 r. wojska ANR rozgromiły armię gen. Wu Pej-fu w prowincjach
Hunan i Hu-pej i dotarły do miasta Wuhan, dokąd przeniosły się agendy rządowe i
militarne Guomindangu. W okresie od listopada 1926 r. do marca 1927 r. kontynuowano
ofensywę przeciw wojskom Sun Czuan-fenga zajmując prowincje Cziangsi, Fucien,
Czecieng, Anhuej i Ciangsu. Opanowano miasta Nanczang, Nankin i Szanghaj. Rząd
narodowy rozszerzył swe wpływy prawie na połowę Chin. Dokonano tego przy
znacznym wsparciu ZSRR. W łonie tego ruchu rosły wpływy Czang Kai-szeka, który
kumulował władzę wojskową w swym ręku. Korzystał on z pomocy ZSRR, ale
jednocześnie ograniczał wpływy komunistów w łonie Partii Narodowej.
W listopadzie 1926 r. Japonia podjęła rokowania z Guomindanem. Następnie
rozmowy podjęli przedstawiciele Wielkiej Brytanii i USA. Państwa te zobowiązały się
pomóc Rządowi Narodowemu jeśli zerwie on całkowicie współpracę z komunistami. W
początku roku 1927 w Chinach ukształtowały się dwa ośrodki władzy: 1) w Pekinie
kontynuował działalność rząd reakcyjnych generałów z gen. Czang Tso-linem na czele;
2) w Wuhan działał rząd lewicy Guomindanu z Wang Ciang-wejem z udziałem
komunistów.
Coraz większą rolę spełniał Guomindan ale nie stanowił on jednolitego obozu
politycznego. Stopniowo dojrzewał w nim rozbrat. Prawica Kuomindangu z Jiang Jieshi
na czele przystąpiła do usuwania komunistów i działaczy powiązanych z ZSRR.
Tymczasem komuniści licząc na dalszą współpracę podejmowali liczne inicjatywy
zmierzające do przyciągnięcia mas robotniczych i chłopskich do ruchu narodowego.
Sytuacja bardzo się skomplikowała. W początku 1927 r. poruszone przez lewicę
Guomintanu z komunistami na czele masy robotników w Szanghaju zaatakowały
placówki państw obcych licząc, że z chwilą nadejścia wojsk Jiang Jieshi uzyskają pomoc.
Tymczasem wojska te stanęły po stronie atakowanych placówek państw obcych, a
przeciw atakującym je powstańcom. 22 marca 1927 r. doszło do walk bratobójczych. Na
redzie portu w Szanghaju skoncentrowano też 170 okrętów wojennych Wielkiej
Brytanii, USA, Japonii i Francji. Powstanie utopiono we krwi. W następnym dniu okręty
amerykańskie i brytyjskie zbombardowały Nankin. 6 kwietnia zaatakowano ambasadę
ZSRR w Pekinie. Aresztowano, a następnie stracono kilku pracowników ambasady oraz
wielu komunistów chińskich. 11 kwietnia przedstawiciele USA, Wielkiej Brytanii,
Japonii, Francji i Włoch wystosowali do rządu w Wuhanie ultimatum żądając ukarania
winnych zajść w Nankinie. W ślad za tym w dniach 11-12 IV 1927 r. wojska prawicy
Guomindanu w Szanghaju aresztowały setki oskarżonych o działania rewolucyjne
komunistów i robotników. Gen. Jiengsi Jieshi wsparł się w tej akcji o gangi przestępcze.
Rozprawy z lewicą kontynuowano w innych miastach i prowincjach Chin. 18 IV w
Nankinie utworzono nowy rząd prawicy GMD z gen. Jiengsi Jieshi na czele. Współpraca
lewicy i prawicy w GMD została ostatecznie zerwana.
W dniach 27 IV - 11 V 1927 r. komuniści przeprowadzili w Wuhanie V Zjazd
KPCh. Partia liczyła około 60 tys. członków. Uchwalono rezolucje wzywające do
podjęcia walki z prawicą. Sekretarzem generalnym partii, po raz piąty został Czu Tu-siu.
W skład Biura Politycznego weszli obok niego także: Czan, Czang
Kuo-tao, Caj He-sen i Li Li-san. Politycy ci nie byli przekonani o celowości
organizowania powstania zbrojnego. Byli oni przekonani, że sytuacja w Chinach nie
dojrzała do przewrotu komunistycznego. Do przewrotu takiego parli natomiast
wychowankowie szkół Międzynarodówki Komunistycznej w ZSRR wspierani przez
agentów KW MK i doradców radzieckich. W łonie ruchu komunistycznego także doszło
do rozdźwięku.
W konsekwencji powstania wybuchały w sposób nieskoordynowany i nie były
centralnie kierowane. W tej sytuacji KW MK oskarżył kierownictwo KP Chin z Czen
Tu-siu o oportunizm i w lipcu 1927 r. odwołał. Utworzono nowe kierownictwo KPCh z
Czez następne pół roku wzywało ono poszczególne ośrodki do
powstań zbrojnych. Kończyły się one kolejną rzezią powstających. W sierpniu 1927 r.
komuniści przeprowadzili naradę, która zatwierdziła nowe kierownictwo i jego program
polityczny. Do największych powstań organizowanych w drugiej połowie roku należały
podejmowane we wrześniu w poszczególnych prowincjach na południu Chin tzw.
"powstania jesiennych zbiorów". Masowe wystąpienia chłopów podburzanych przez
komunistów ogarnęły prowincje: Huan, Ciangsi, Hupej, Honan, Kuantung. W
poszczególnych regionach tworzono rady. Powstaniem we wschodniej części prowincji
Hunan kierował Mao-Zedong. Powstania te wojska prawicy GMD i miejscowych
dowódców szybko stłumiły. Komuniści ponieśli wielkie straty osobowe i moralne. Okres
ten zamykało podjęte w grudniu tegoż roku powstanie w Kantonie (tzw. Komuna
Kantońska). Trwało ono od 10 do 13 grudnia. Zostało stłumione przy udziale wojsk
brytyjskich. Niedobitki oddziałów powstańczych w końcu roku ratowały się ucieczką w
góry, gdzie zakładano tzw. bazy rewolucyjne. Jedną z nich utworzył Mao-Zedong, który
wycofał swój oddział w trudno dostępny region Cingkangszan na pograniczu Hunanu i
Ciangsi. Dowodzony przez Czu Fe pułk rewolucyjny z Nanczangu wycofał się najpierw
do Kuantungu, a następnie do Hunanu i w końcu w góry. W górach znalazł się też
oddział dowodzony przez Czu En-laja.
Decyzja o przejściu do powstań spowodowała rozpad lewicy Guomindanu. Szef
rządu GMD w Wuhan Wang Cing-wei 15 VII 1927 r. także zerwał z lewicą
komunistyczną. Rząd w Wuhanie rozpadł się. W trudnej sytuacji znalazł się też sprawca
zamieszania Jiengs Jieshi. 12 VIII 1927 r. zrzekł się stanowiska naczelnego dowódcy
wojsk GMD i wyjechał do Japonii, gdzie przeprowadził liczne konsultacje z rządem
japońskim. Powrócił on do Chin w początku 1928 r. dysponując wsparciem USA,
Japonii i Wielkiej Brytanii. W kwietniu 1928 r. podjął on nową wyprawę na północ i
stopniowo doprowadził do podporządkowania swemu rządowi wielu ośrodków. Opierał
się zarządca Mandżurii marszałek Czang Tso-lin, ale w dniu 4 VI 1928 r. zginął w
zamachu. Pociąg jego w drodze do Mukdenu wyleciał wraz z mostem w powietrze.
Zamach zorganizowali Japończycy. Po śmierci Czang Tso-lina stanowisko zarządcy
Mandżurii przejął jego syn Czang Sue-liang. Wbrew radom Japończyków w grudniu
1928 r. porozumiał się on z rządem w Nankinie i podporządkował swą prowincję GMD.
Wojska GMD 8 czerwca 1928 r. dotarły do Pekinu, który przemianowano w Beipin.
Stopniowo rząd Jiang Jishi obejmował swą kontrolą całe Chiny, z wyjątkiem obszarów
kontrolowanych przez komunistów.
Podjęta przez ZSRR w latach 1924-1927 próba wzmocnienia swych wpływów na
terenie Chin zakończyła się wielką porażką ruchu komunistycznego. W centrum Chin
powstał rząd centralny Jieng Jieshi (Czang Kai-szeka) w Nankinie, a w Mandżurii
umacniały się wpływy Japonii. Mongolia została podzielona. Tzw. Mongolia
Wewnętrzna pozostała w ramach Chin, a tzw. Mongolia Zewnętrzna utworzyła
Mongolską Republikę Ludową, która powiązała się z ZSRR. Na terenie Mandżurii
mnożyły się lokalne starcia i prowokacje japońskie. W lipcu 1929 r. Chińczycy
opanowali Kolej Wschodniochińską. Aresztowano kilkuset obywateli ZSRR. W tej
sytuacji 6 VIII 1929 r. Rewolucyjna Rada Wojskowa ZSRR podjęła decyzję o
wydzieleniu Specjalnej Armii Dalekiego Wschodu. Konflikt narastał.
W dniu 25 VII 1929 r. rząd Jieng Jieshi został formalnie uznany przez Stany
Zjednoczone. Chinom przyznano też autonomię celną. Banki amerykańskie udzieliły im
znacznych pożyczek celem uzdrowienia sytuacji gospodarczej. Czang Kai-szek nawiązał
też współpracę z Niemcami zapraszając do Chin niemieckich doradców wojskowych.
Fakt współpracy rządu Chin z USA budził wielkie niezadowolenie Japonii, która
rozbudowywała swoją armię na terenie Mandżurii (Armia Kwantuńska). 10 X 1928 r.
rząd Kuomindanowski w Nankinie ogłosił, iż jest rządem narodowym. Nie panował on
jednak w pełni nad sytuacją w państwie środka. Nadal w różnych regionach działali nie
podporządkowani mu worlordowie. W samym Guomindanu do głosu doszły tendencje
militarystyczne i biurokratyczne. Idee Sun Jat-sena przyjmowały się z oporem. Partia
Narodowa (Guomindan) liczyła w 1929 r. około 550 tys. członków. Połowę z nich
stanowili wojskowi.
"Początkowo - pisze John King Fairbank - wielu Chińczyków popierało rząd
nankiński, jednak złe strony biurokratyzmu dawnej daty wkrótce pozbawiły ich złudzeń.
Oprócz białego terroru, za pomocą którego zamierzano zniszczyć KPCh, policja GMD
atakowała, likwidowała, a czasami przeprowadzała egzekucje rozmaitych osób z innych
partii i o innych przekonaniach. Prasa, choć przetrwała, podlegała surowej cenzurze.
Wydawców nękano, niektórych mordowano. Uczelnie i uniwersytety zostały
podporządkowane specjalnym przepisom, wymagano żeby nauczały Trzech Zasad Ludu,
nieustannie je kontrolowano, doszukując się nieortodoksyjnych tendencji. Każdego, kto
przejawiał troskę o masy, uważano za sympatyka komunizmu. Ta antykomunistyczna
postawa w efekcie zniechęcała, a czasem wręcz uniemożliwiała realizację wszystkich
projektów zmierzających do poprawy życia ludu. Tak więc GMD odciął się od wszelkich
rewolucyjnych prób. Uciskowi i cenzurze towarzyszyła korupcja, oportunizm i
niesprawna administracja".

c) Indochiny

W Indochinach od połowy XIX wieku dominowały wpływy francuskie. Indochiny
obejmowały obszar 711 tys. km2 zamieszkany przez 20 mln mieszkańców. Indie nadal
były uzależnione od Wielkiej Brytanii, a tzw. Indie Holenderskie (Archipelag Malajski,
Nowa Gwinea) stanowiły kolonię holenderską ze stolicą w Batawii (Dżakarta). Na
wyspie Jawa w 1926 r. doszło do powstania narodowo-wyzwoleńczego, ale w 1927 r.
zostało ono stłumione. Powstały kluby inteligenckie. W 1927 r. z klubów tych wyłoniła
się Indonezyjska Partia Narodowa. Do czołowych jej działaczy należał inżynier Ahmed
Sukarno (1901-1970).


III. WIELKI KRYZYS EKONOMICZNY I JEGO NASTĘPSTWA
(1929-1935)

1. Przejawy kryzysu

W 1929 r. gospodarka USA rozwijająca się dotychczas pomyślnie zaczęła
przejawiać symptomy kryzysu. Całkowicie nierentowna okazała się gospodarka rolna.
Coraz trudniej było znaleźć nowe rynki zbytu dla rosnącej ilości produkowanych
towarów przemysłowych. Nadmiar kapitału powodował trudności w jego właściwym
spożytkowaniu. Do jesieni 1929 r. wydawało się, że są to przejściowe trudności bez
większego znaczenia dla gospodarki w całości. Wielka ilość ludzi lokowała pieniądze na
giełdzie, kupując różne akcje, które do 1929 r. przynosiły zysk. Tymczasem w dniu 24 X
1929 r. na giełdzie w Nowym Jorku wybuchła panika. Około 13 milionów posiadaczy
akcji usiłowało się ich pozbyć. Dzień ten przeszedł do historii pod nazwą "czarnego
czwartku". We wtorek 29 X 1929 r. sprzedano 16 milionów akcji. Dzień ten nazwano
"czarnym wtorkiem". Wartość akcji zaczęła gwałtownie spadać, a ludzie zaczęli na gwałt
szukać możliwości pozbycia się ich. W efekcie do połowy listopada sprzedano akcje o
wartości 30 mld dolarów. Wartość ich w ciągu miesiąca spadła o 40%. W 1932 r.
zachowały one zaledwie 1/4 wartości z 1929 r. Mnożyły się bankructwa banków, a w
ślad za tym wielu firm handlowych i przemysłowych. W 1929 r. upadło 650 banków. W
1930 r. liczba upadłości podwoiła się. W latach 1929-1932 w Stanach Zjednoczonych
upadłość ogłosiło 5,5 tys. banków, to jest 20% ogólnej ich liczby.
Rząd H. Hoovera nie był w stanie opanować sytuacji i zahamować tego procesu.
Gospodarka amerykańska pełna była sprzeczności i pułapek. Produkcja przemysłu
amerykańskiego w latach dwudziestych wzrosła o 43%, ale zarobki tylko o 11%. W
dochodach rodzin amerykańskich narastała wielka dysproporcja. Około 5%
najbogatszych rodzin przejmowało 1/3 dochodu narodowego USA. Powstawały wielkie
majątki i fortuny ale jednocześnie malała ilość osób dysponujących niezbędnymi
funfuszami na codzienne zakupy. Fortuny rosły, a rynek nabywców kurczył się. Powstał
kryzys nadprodukcji. By ratować własny handel, w 1930 r. Stany Zjednoczone
wprowadziły wysokie cła protekcyjne, ograniczając napływ obcych towarów do USA.
Fakt ten spowodował zmniejszenie wymiany handlowej. Obroty handlowe USA spadły z
2,85 mld dolarów w 1929 r. do 1,67 mld w 1931 r. i 1,22 mld w 1932 r.
Zamykanie zakładów pracy pociągało za sobą szybki wzrost bezrobocia, które w
dalszym ciągu pomniejszało rynek wewnętrzny, ograniczając możliwości zbytu
produkowanych towarów. Kryzys finansowy objął także rolnictwo, powodując szybki
upadek wielu farmerów i ucieczkę ludności z regionów rolniczych do regionów
uprzemysłowionych. Fakt ten spowodował masowe przesunięcie się ludności
murzyńskiej z południa na północ do Chicago i innych ośrodków przemysłowych. Kryzys
amerykański szybko wpłynął negatywnie na gospodarkę innych krajów, a szczególnie
państw europejskich. "W następstwie I wojny światowej - pisze H. Parafianowicz - USA
stały się wierzycielem wielu państw i światowym kredytodawcą. Długi wojenne
zaciągnięte przez państwa europejskie (około 12 mld dolarów) i olbrzymie powojenne
pożyczki włączyły Stany Zjednoczone w gospodarkę światową i międzynarodowy
system finansowy. Amerykańscy bankierzy pożyczyli około 2 mld dolarów Republice
Weimarskiej, z czego zdecydowana większość była spłacana jako reparacje państwom
zwycięskim, a te z kolei spłacały je w postaci długów wojennych Stanom Zjednoczonym.
W Europie coraz częściej zwracano uwagę na absurdalność takiego systemu, postulując
zarazem umorzenie, czy choćby redukcję zobowiązań dłużniczych. W latach kryzysu
postulaty te nasiliły się". Przywódcy USA jednak nadal nie chcieli łączyć kwestii długów
z reparacjami wojennymi, konsekwentnie domagając się zwrotu długów.
Rosnące bezrobocie wzmagała nacisk fali emigracyjnej na USA. Jednak egoizm
gospodarczy spowodował, że Stany Zjednoczone w czasie kryzysu drastycznie
zmniejszyły kwoty imigracyjne i przystąpiły do deportowania osób przebywających w
USA bez zgody urzędu imigracyjnego. W 1930 r. deportowano 16,6 tysięcy, w 1931 r.
18,1 tysięcy i w 1932 r. 19,4 tysiące osób. W czasie 3 lat kryzysu (1929-1932) wartość
produkcji przemysłowej spadła ze 103 mld dolarów do 56 mld , a dochód narodowy
USA zmniejszył się ze 104,4 mld dolarów w 1929 r., do 91,1 mld dolarów w 1930 r. i 58
mld w 1932 r. Wobec odmowy ze strony Niemiec dalszego spłacania reparacji w 1931 r.
administracja amerykańska doszła do wniosku o konieczności tzw. moratorium czyli
zawieszenia spłat. W dniu 20 VI 1931 r. prezydent Hoover ogłosił roczne moratorium na
wszystkie płatności międzynarodowe. "Zawieszenie spłat reparacji i długów wojennych
zmierzało - pisze H. Parafianowicz - do uzdrowienia światowych finansów i było
ważnym, acz spóźnionym, przedsięwzięciem antykryzysowym". Liczba zarejestrowanych
bezrobotnych w Stanach Zjednoczonych w 1931 r. wzrosła do 8 milionów. W praktyce
było ich około 12 mln. Administracja Hoovera podejmowała wiele inicjatyw
antykryzysowych ale nie przynosiły one zamierzonych efektów. Kryzys trwał, obejmując
najbardziej uprzemysłowione państwa świata, a szczególnie Niemcy, Francję i Wielką
Brytanię.







Tabela nr 34
Wskaźniki produkcji przemysłowej ważniejszych państw w latach 1920-1935 (rok
1913 = 100 punktów)

Państwo
Rok
Świat
USA
Niemcy
Wielka
Brytania
Francja
ZSRR
Włochy
Japonia
1920
93,2
122,2
59,0
92,6
70,4
12,8
95,2
176,0
1923
104,5
141,4
55,4
79,1
95,2
35,4
119,3
206,4
1927
134,5
154,5
122,1
96,0
115,6
114,5
161,2
270,0
1929
153,3
180,8
117,3
100,3
142,7
181,4
181,0
324,0
1930
137,5
148,0
101,6
91,3
139,9
235,5
164,0
294,9
1931
122,5
121,6
85,1
84,4
122,6
293,9
145,1
288,1
1932
108,4
93,7
70,2
82,5
105,4
326,1
123,3
309,1
1933
121,7
118,8
79,4
83,3
119,8
363,2
133,2
360,7
1934
136,4
121,6
101,8
100,2
111,4
437,0
134,7
413,5
1935
154,5
140,3
116,7
107,9
109,1
533,7
162,2
457,8

Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata..., s. 296.

Największy spadek produkcji w latach 1929-1932 notowały Włochy o 57,7
punktów, Stany Zjednoczone o 54,3 punkty, Niemcy o 47,1 punkta, Francja o 37,3
punkty, Wielka Brytania 17,7 punkta i Japonia 14,9 punkta. Natomiast ZSRR
powiększył w tym czasie swoją produkcję o 134,7 punktów. Była to sytuacja wyjątkowa.
ZSRR startował z niskiego pułapu i wprowadził gospodarkę reglamentową, nie licząc się
z kosztami i stratami ludzkimi. Spadek produkcji w skali globalnej w świecie wynosił
44,9%.
W najbogatszych krajach kryzys w przemyśle opanowano po 1932 r. Najdłużej
trwał on w rolnictwie. Kraje rolnicze lub rolniczo-przemysłowe, jak np. Polska nie były
w stanie przezywciężyć go do roku 1935. Bardzo gwałtownie malały obroty handlu
zagranicznego. "Załamał się cały handel światowy, ale udział w nim Stanów
Zjednoczonych - pisze P. Kennedy - skórczył się jeszcze bardziej: z 13,8% w 1929 r. do
mniej niż 10% w 1932 r. Co więcej, o ile w drugiej połowie lat trzydziestych w innych
państwach produkcja znowu systematycznie rosła, o tyle Stany Zjednoczone przeżyły
kolejne ostre konwulsje gospodarcze w 1937 r., tracąc znaczną część tego, co
odzyskano w poprzednich pięciu latach. Ze względu jednak na - jak to określano -
"rozczłonkowanie gospodarki światowej", to jest jej dryfowanie w kierunku bloków
handlowych, znacznie mniej samowystarczalnych niż w latach dwudziestych, ten drugi
kryzys amerykański nie wyrządził już tak dużych szkód innym krajom. W konsekwencji
tego wszystkiego udział USA w światowej produkcji wyrobów przemysłowych był w
roku kryzysu monachijskiego niższy niż kiedykolwiek od mniej więcej 1910 r.".

Tabela nr 35
Udział niektórych krajów w światowej produkcji wyrobów przemysłowych w
latach 1929-1938 (w odsetkach)
Kraj
Rok

1929
1932
1937
1938
USA
43,3
31,8
35,1
28,7
ZSRR
5,0
11,5
14,1
17,6
Niemcy
11,1
10,6
11,4
13,2
Wielka Brytania
9,4
10,9
9,4
9,2
Francja
6,6
6,9
4,5
4,5
Japonia
2,5
3,5
3,5
3,8
Włochy
3,3
3,1
2,7
2,9

Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata..., s. 325.

Kryzys spowodował więc znaczny spadek udziału Stanów Zjednoczonych w
produkcji przemysłowej świata oraz wielki wzrost udziału ZSRR w tej produkcji. Także
Niemcy zachowały znaczny udział w gospodarce światowej. Malała natomiast rola
Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch. Nieznacznie wzmocniła się pozycja Japonii.
Bezpośrednim skutkiem upadku zakładów produkcyjnych i ograniczania produkcji
był wzrost liczby bezrobotnych. Zjawisko bezrobocia jest ściśle związane z kapitalizmem
i występowało od jego początku. Wielki kryzys zjawisko to doprowadził jednak do
monstrualnych rozmiarów.

Tabela nr 36
Bezrobotni w niektórych krajach w latach 1929 i 1934-1938 w tysiącach
Kraj
Rok

1929
1934
1935
1936
1937
1938
Wielka Brytania
1344
2 086
1 858
1622
1665
1 827
Niemcy
2851
2 605
2 508
1479
995
456
Włochy
301
964
-
-
874
810
Francja
10
455
481
447
390
444
Szwecja
54
115
114
100
110
122
Norwegia
22
40
41
36
34
35
Polska
185
414
403
466
470
456
Jugosławia
6
16
19
22
30
24
Węgry
17
53
52
51
46
49
USA
1550
12 095
10 243
8968
7700
10 390
Kanada
107
521
-
-
337
407
Nowa Zelandia
3
39
-
-
-
5
Australia
47
87
-
-
42
41
Japonia
-
373
-
-
295
237

Źródło: Historia gospodarcza świata..., s. 562.

Są to dane oficjalne według rejestracji w urzędach pośrednictwa pracy. Faktyczne
dane są dużo wyższe. "W skali całego świata - piszą autorzy "Historii świata" - odsetek
zarejestrowanych bezrobotnych w stosunku do ogółu zatrudnionych wzrósł w latach
1929-1932 z 5,5% do 21,1%. W 1937 r. wynosił on 10,1%, a w 1938 r. 11,4%.
Rzeczywiste bezrobocie było znacznie większe". W Stanach Zjednoczonych liczbę
bezrobotnych szacowano na 12-15 milionów osób, w Niemczech 5,5 mln, Wielkiej
Brytanii 2,7 mln, Włoszech 1,6 mln, Francji 1,4 mln, Czechosłowacji 1 mln, Austrii,
Kanadzie i Polsce po około 0,5 mln.
Warunki życia olbrzymich mas ludności w skali światowej uległy znacznemu
pogorszeniu. Wprawdzie obniżeniu uległy ceny na żywność i inne artykuły pierwszej
potrzeby ale wielu ludzi latami było bez żadnego zarobku i nie dysponowało żadnymi
dochodami. W niektórych krajach, gdzie była rozbudowana instytucja ochrony pracy,
ludzie pozostający długi czas bez pracy, otrzymywali specjalne zasiłki. Były one jednak
niewielkie i przysługiwały krótki czas. Brak środków utrzymania popychał ludzi do
wędrówek w poszukiwaniu pracy. Wielu ludzi krążyło od miasta do miasta. Nie
dysponując pracą nie mogli oni uzyskać zameldowania ani możliwości zakwaterowania.
Na obrzeżach wielkich miast powstawały miasteczka domów z dykty lub puszek po
towarach. W Stanach Zjednoczonych nazwano je potocznie "miasteczkami Hoovera".
Bardzo tragiczny był los młodzieży, która kończąc szkołę nie była w stanie uzyskać
pracy.
Kryzys objął także rolnictwo. Główną jego cechą był wielki spadek cen na
produkty rolne. Powstało zjawisko tzw. rozdarcia nożyc cen. Ceny na towary
przemysłowe spadały wolniej, ponieważ broniły ich monopole i koncerny. Natomiast
ceny na wytwory rolne spadały szybko, ponieważ rolnicy byli niezrzeszeni i bezbronni.
Kryzys w rolnictwie trwał długo. W takich krajach, jak Polska, Rumunia, Węgry,
Włochy trwał on bez przerwy do 1935 r. Oznaczał on wielki regres rolnictwa, które nie
dysponując dochodami nie było w stanie zakupywać maszyn rolniczych ani nawozów
sztucznych. Po to, by bronić cen produktów rolnych przed zupełnym upadkiem
niszczono zbiory. Z jednej strony narastało zjawisko głodu, a z drugiej strony zjawisko
niszczenia zboża, kawy, mięsa, by podtrzymać ceny. Nastąpiło gwałtowne załamanie
przemysłu przetwórczego w rolnictwie, a szczególnie przemysłu cukrowniczego.

Tabela 37
Produkcja rolna w świecie w okresie kryzysu wg części świata
Kontynent
Lata

1929
1930
1931
1932
1933
Afryka
109
105
103
104
111
Ameryka Północna
99
97
102
101
95
Ameryka Południowa
99
104
102
100
106
Azja (bez ZSRR)
102
104
102
103
106
Europa (bez ZSRR)
108
105
108
111
112
Australia i Oceania
103
112
115
126
126

Lata 1925-1929 = 100.
Źródło: Historia gospodarcza świata..., s. 399.

Jak z powyższych danych wynika, spadek produkcji rolnej w czasie kryzysu lat
1929-1933 wystąpił tylko w pierwszym roku kryzysu, to jest w 1929 r. w obu
Amerykach. W Ameryce Północnej zaznaczył się on jeszcze w 1930 i 1933 r. Na
pozostałych kontynentach występował niewielki ale stały wzrost produkcji. Największy
wzrost wystąpił w Australii i Oceanii, bo aż o 23 punkty. Gwałtownie spadły natomiast
obroty w handlu zagranicznym i to na wszystkich kontynentach. W poszczególnych
regionach wystąpił też spadek zawieranych małżeństw i spadek przyrostu naturalnego.
Generalnie wystąpiło zjawisko zahamowania rozwoju ilościowego ludności świata. W
poszczególnych państwach świata gwałtownie rosła ilość ludzi bez pracy.

2. Franklin Delano Roosevelt i polityka Nowego Ładu

Nieporadność administracji republikanów w walce z kryzysem spowodowała
spadek popularności tej partii, a szczególnie prezydenta Herberta Hoovera. W czasie
kampanii wyborczej na prezydenta w 1932 r. Stany Zjednoczone znajdowały się na dnie
kryzysu. Rząd odwoływał się do przemocy. Wiosną tegoż roku zdesperowani
kombatanci z czasów I wojny światowej zorganizowali marsz na stolicę, a następnie
rozbili namioty i pozostali w nich w pobliżu Kapitolu. Izba Reprezentantów uchwaliła
postulowany przez nich akt prawny ale senat w czerwcu 1932 r. odrzucił go. Weteranów
oskarżono o naruszenie porządku publicznego i rozpędzono za pomocą wojska. W
dniach 28-29 VII 1932 r. do stolicy wkroczył gen. D. Mac Arthur na czele 4 grup
kawalerii, kolumny piechoty i 6 czołgów i przywrócił porządek, paląc namioty i baraki
weteranów. Fakt ten skompromitował ostatecznie Hoovera i republikanów.
Kontrkandydatem Hoovera ze strony demokratów był Franklin Delano Roosevelt
(1882-1945); miał za sobą już poważne doświadczenia polityczne. W latach 1910-1916
był senatorem ze stanu Nowy Jork, w latach 1916-1918 wiceministrem spraw morskich
w administracji Wilsona, brał udział w delegacji amerykańskiej na konferencję pokojową
w Paryżu w 1919 r. W 1920 r. był kandydatem demokratów na stanowisko
wiceprezydenta, a od 1928 r. pełnił urząd gubernatora stanu Nowy Jork. W 1921 r. uległ
paraliżowi dziecięcemu (Heine Medina) i od tego czasu był częściowo sparaliżowany.
Poruszał się na wózku. Mimo to w czasie kampanii wyborczej zaprezentował dużą
aktywność i nowe idee. H. Hoover przemawiając w dniu 31 X 1932 r. w Nowym Jorku
stwierdził m.in.: "Kampania ta jest więcej niż rywalizacją między dwoma politykami. To
więcej niż walka między dwoma partiami. Jest to walka między dwiema filozofiami
rządzenia". Republikanie z Hooverem na czele byli zwolennikami liberalizmu
gospodarczego i przeciwnikami ingerencji państwa w życie gospodarcze. Natomiast
Roosevelt uznał, że w sytuacji jaka powstała w czasie kryzysu, państwo musi przejąć
rolę koordynatora i inicjatora procesu zwalczania kryzysu. Zapowiedział wprowadzenie
Nowego Ładu (New Deal) w życie społeczeństwa. Wzywał do optymizmu i zapowiadał,
że: "Szczęśliwe dni powrócą". W dniu 8 XI 1932 r. przeprowadzono głosowanie, w
którego wyniku Roosevelt uzyskał 22,8 miliona głosów (57,4%) i poparcie 472
elektorów z 42 stanów, podczas gdy Hoover 15,8 mln głosów (39,7%) i poparcie 59
elektorów z 6 stanów. Zwycięstwo demokratów było bezapelacyjne. Często jednak
zwracano uwagę, że jeśli w 1928 r. zwyciężyła "prosperity", to w 1932 r. zwyciężył
"kryzys". Hoover był beneficjantem prosperity i kryzysu.
Roosevelt objął urząd dopiero w dniu 4 III 1933 r. Miał więc dużo czasu na
skompletowanie nowej ekipy rządowej oraz programu działania. Skupił on wokół siebie
znakomite grono doradców i współpracowników zwane "trustem mózgów". Do grona
tego zaliczano: Harry Hopkinsa, Jamesa Adolfa Berlego, Louisa Howe'a, Raymonda
Moleya, Henry Morgenthaua, Rexforda G. Tugwella. Stanowisko sekretarza zasobów
wewnętrznych objął Harold L. Ickes, skarbu H. Morgentau, rolnictwa Henrry A. Walles,
stanu Cordell Hull, pracy Francis Perkins (pierwsza kobieta w rządzie USA).
Trust mózgów przygotował projekty wielu ustaw, które przedstawiono
kongresowi bezpośrednio po objęciu władzy, rozpoczynając słynne tzw. sto dni. W
okresie tym kongres uchwalił więcej ustaw niż w czasie ostatnich 70 lat. Na 8 dni
zamknięto wszystkie banki, celem uporządkowania stosunków finansowych;
wprowadzono zarządzenia nakładające embargo na eksport złota, srebra i dolarów, by
zabezpieczyć amerykańskie rezerwy walutowe. W dniu 9 marca kongres uchwalił ustawę
o nadzwyczajnej pomocy bankom, dając prezydentowi kontrolę nad polityką kredytową,
wymianą waluty, emisją pieniądza. Rząd przyznał bankom specjalny kredyt. 13 marca
banki zostały ponownie otwarte. 20 marca kongres uchwalił ustawę oszczędnościową,
obniżając pensje pracownikom administracji federalnej, renty wojenne itp. o 15%.
Przeprowadzono reorganizację administracji. 22 marca zalegalizowano sprzedaż wina i
piwa i uchwalono dochody płynące z tego tytułu. 31 marca utworzono cywilną służbę
ochrony środowiska i zatrudniono 250 tys. ludzi przy budowie zapór wodnych, sadzeniu
lasów, ochronie lasów oraz konserwacji ziemi. W kwietniu zniesiono parytet złota (gold
standart), a w maju uchwalono ustawę o nadzwyczajnej pomocy rządu federalnego dla
władz stanowych, asygnując na ten cel początkowo 500 mln dolarów. Sumę tę
powiększono później do 5 mld dolarów. Powołano do życia Agencję Federalną do
Spraw Rolnictwa celem zorganizowania pomocy dla rolnictwa. Subsydiowano tych
farmerów, którzy ograniczali produkcję rolną lub hodowlaną. Rząd wykupywał od nich
bydło i zboże. Jednocześnie 12 maja uchwalono ustawę zabraniającą zabierania
gospodarstw tym farmerom, którzy nie byli w stanie spłacić długów. W efekcie zaorano
10 milionów akrów plantacji bawełny oraz znacznie ograniczono produkcję zboża i
mięsa. Ubito około 6 milionów nierogacizny (świń). 10% mięsa rozdano w formie
zapomóg. W dniu 18 maja Kongres uchwalił ustawę o zagospodarowaniu doliny rzeki
Tennessee, podejmując plan budowy wielkich zapór wodnych, hydroelektrowni i budowy
infrastruktury tego regionu.
16 VI 1933 r. uchwalono National Industrial Recovery Act (NIRA). Powołano do
życia Krajową Administrację Odbudowy (National Recovery Administration - NRA), a
następnie Administrację Robót Publicznych z budżetem wynoszącym 3,3 mld dolarów.
Organizowano roboty publiczne, wprowadzono 30-godzinny tydzień pracy, ustalono
minimalne zarobki i długość dnia pracy. Ustalono szczególne warunki pracy i płacy w
poszczególnych branżach przemysłu oraz 40 kodeksów pracy.
Roosevelt doprowadził też do anulowania zakazu produkowania i sprzedaży
alkoholu (5 XII 1933 r.), likwidując trudny problem nielegalnego handlu alkoholem i
związane z nim działania przestępcze. 14 sierpnia 1935 r. wprowadzono ustawę o
Zabezpieczeniu Społecznym (Social Security Act). Wprowadziła ona w życie system
emerytur finansowanych z funduszy powstałych z opodatkowania, tak pracodawców, jak
i pracobiorców oraz czasowych zasiłków dla bezrobotnych. Organizowano pomoc
finansową dla ludzi starszych i upośledzonych. Kontynuując regulacje skomplikowanych
spraw finansowych w 1934 r. ustalono cenę złota na 35 dolarów za uncję. Cena ta
utrzymywała się do lat siedemdziesiątych. Wartość dolara została zredukowana do 59%
jego wartości sprzed 1933 r.
Inicjatywy podjęte przez rząd spowodowały wzrost produkcji i zatrudnienia i
znaczne ożywienie stosunków. W czasie od marca do listopada pracę uzyskało 4 mln
ludzi z grona bezrobotnych.
Zwolennicy liberalizmu ekonomicznego i przeciwnicy Roosevelta protestowali i
krytykowali podejmowane przez rząd reformy, uznając je za sprzeczne z ideą
kapitalizmu i wolnej gry sił. Prezydenta oskarżano o skłonności socjalistyczne i
konszachty z komunizmem. Pod wpływem krytyki Sąd Najwyższy USA w latach
1935-1936 uznał niektóre z nich za sprzeczne z konstytucją. Ustawy zakwestionowane
przez Sąd Najwyższy współpracownicy Roosevelta opracowywali na nowo i
przedkładali kongresowi w innej formie. Na krytykę prezydent odpowiadał osobiście
organizując systematyczne audycje radiowe (tzw. wieczory przy kominku). Prezydent
Roosevelt zdobył wielkie uznanie opinii publicznej Stanów Zjednoczonych.
Społeczeństwo uznało go za człowieka, który tchnął nowego ducha i wyprowadził
państwo z kryzysu. Nowe załamanie, które wystąpiło w 1937 r. miało łagodny charakter
i trwało stosunkowo krótko. Wbrew oskarżeniom Roosevelt nie był socjalistą ani
komunistą. Był on człowiekiem, który obronił Stany Zjednoczone przed grożącą im
anarchią. Komunistyczna Partia USA w 1932 r. liczyła 14 tys. członków, w 1933 r. 24
tys., a w 1938 r. 75 tys. Nie była to siła wywierająca większy wpływ na sytuację
państwa. Amerykańska Federacja Pracy w 1934 r. skupiała około 5,7 mln członków, w
1938 r. stan pomniejszył się do 3 mln.
Krytycy polityki Nowego Ładu w 1935 r. utworzyli Ligę Wolności (Liberty
League). Była ona finansowana przez wielkich bankierów z rodziną Du Pont i grupą
nowojorskich milionerów (Wintheop Aldrich, Filip Warburg) na czele. Skupiała ona
niewielką liczbę członków ale dysponowała wielkimi funduszami. Stały za nią bardzo
wpływowe osobistości.
W polityce zagranicznej administracja Roosevelta zerwała z polityką bojkotu
ZSRR i w 1934 r. uznała ZSRR de jure i nawiązała z nim stosunki dyplomatyczne.
Odnowiono współpracę z krajami Ameryki Łacińskiej oraz podjęto bardziej aktywne
zabiegi o pozyskanie wpływów w Chinach. Kryzys spowodował upadek wielu farm w
południowych regionach państwa, a w ślad za tym odpływ kilku milionów pracujących
tam Murzynów do regionów północnych. Wraz z nimi na południe dotarły tradycje
murzyńskie oraz ich kultura.
W czasie wyborów prezydenckich w 1936 r. Roosevelt zyskał poparcie 27,5 mln
wyborców i zdobył 523 głosy elektorskie w 46 stanach. Jego przeciwnik Alfred M.
Landon, gubernator stanu Kansas, uzyskał 16,7 mln głosów i 8 głosów elektorskich z 2
stanów. Zwycięstwo było więc druzgocące. W 1933 r. wprowadzono 20 poprawkę do
Konstytucji, która ustaliła, że nowi prezydenci obejmują swe obowiązki nie dopiero w
marcu lecz już 20 stycznia po wyborach. Roosevelt rozpoczął więc II kadencję już 21 I
1937 r. Był jeszcze dwa razy (1940 i 1944) wybierany na to stanowisko. Był on jedynym
Amerykaninem czterokrotnie wybieranym na prezydenta państwa.

3. Przekształcenie Niemiec w państwo totalitarne (1930-1935)

Spośród państw europejskich najgłębsze załamanie przeżywały Niemcy. Były one
najbardziej uzależnione finansowo od USA i kryzys amerykański natychmiast ogarnął
finanse niemieckie. Ponownie pojawiła się inflacja. Produkcja przemysłowa Niemiec
spadła w 1930 r. do stanu 88,3% z 1929 r., w 1931 r. do 71,1% i w 1932 r. do poziomu
54,8%. Spadek wynosił więc 40,2%. W grupie "A" czyli w przemyśle ciężkim spadek ten
wynosił 53% (ze 103 punktów w 1929 r. do 48,4% w 1932 r.). Moc produkcyjna
niektórych zakładów pracy była wykorzystywana tylko w 25%. Kryzys ogarnął
rolnictwo. Już w 1930 r. udzielono mu pomocy w wysokości 8,3 mld mk. Na tym tle
doszło do wielkiego skandalu, ponieważ z pomocy tej skorzystały głownie wielkie
gospodarstwa obszarnicze z majątkiem prezydenta Hindenburga włącznie (4 mld mk
przeznaczono na dofinasowanie 13 tys. majątków obszarniczych i 4,3 mld mk na
dofinasowanie reszty małych gospodarstw chłopskich). Liczba bezrobotnych sięgnęła 7
milionów ludzi. Było to 44% ludzi zdolnych do pracy. Przeciętny zarobek robotników
pozostałych przy pracy spadł z 42 mk tygodniowo w 1929 r. do 23 mk w 1932 r. Około
800 tys. młodzieży błąkało się bez dachu nad głową i bez pracy. Tymczasem Niemcy
były zobowiązane do spłacania odszkodowań wojennych.
Konferencja Haska 20 I 1930 r. uchwaliła nowy system spłat (plan Younga), a
parlament Rzeszy plan ten przyjął w marcu 1930 r. Wobec trudnej sytuacji prezydent
Hindenburg 24 XII 1931 r. wystąpił z prośbą do prezydenta Hoovera o roczne
moratorium tych spłat. Prezydent Hoover przyjął propozycję i zarządził roczne
moratorium wszelkich spłat. W dniu 24 XII 1931 r. Komitet Ekspertów w Lozannie
stwierdził jednak, że kryzys przekreśla możliwości płatnicze Niemiec. 16 czerwca 1932
r. rozpoczęła obrady Konferencja Reparacyjna w Lozannie, która uznała, że Niemcy
uwolnią się od spłat jeśli w czasie 3 lat zapłacą sumę 3 mld mk w złocie. Niemcy i tego
nie zrealizowały. Do tego czasu z planowanych 132 mld mk zapłaciły 20 mld 697 726
000 mk. Społeczeństwo niemieckie znajdowało się w stanie głębokiej frustracji.
Od 1918 r. już po raz drugi nie spełniły się wielkie nadzieje. Stabilizacja nie
powiodła się. Tracono zaufanie do partii politycznych odpowiedzialnych za
dotychczasowy stan rzeczy. Szukano nowej siły politycznej zdolnej do pokierowania
procesem odrodzenia. W partiach tzw. koalicji weimarskiej takiej siły nie widziano.
Traciły uznanie i zaufanie takie wpływowe dotąd partie polityczne, jak: SPD, Zentrum,
DVP, DDP. Rosły natomiast wpływy partii młodych i radykalnych, partii nie
ponoszących odpowiedzialności za kryzys. Do takich partii zaliczano partię Hitlera
NSDAP (Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza) i Komunistyczną Parię
Niemiec (KPD). Partie te formułowały radykalne programy działania oraz dysponowały
nowymi, nie skompromitowanymi przywódcami. W 1929 r. w czasie wyborów do
różnych lokalnych przedstawicielstw (sejmy krajowe, rady miast, rady zakładów) wielki
sukces odniosła NSDAP. "W latach 1928-1930 - pisze J. Holzer - zarysował się w
układzie sił politycznych w Republice Weimarskiej głęboki kryzys. Najistotniejszą jego
tendencją było wzmożenie sił partii skrajnych a osłabienie partii umiarkowanych.
Tendencja ta przejawiała się ze szczególną siłą na prawicy - w klęsce partii, mniej lub
bardziej umiarkowanej prawicy, DVP i DNVP, natomiast lawinowym wzroście
wpływów ekstremistycznej NSDAP. Jednocześnie na prawicy nie został jeszcze
całkowicie zahamowany, przynajmniej do roku 1929, odpływ różnych drobnych partii i
grup partykularnych".
Synonimem zła i trudności była zrodzona z klęski republika. Marzono o powrocie
monarchii lub jakiejś innej formy silnej władzy. "Tendencja negacji wobec istniejącego
państwa - pisze dalej Holzer - przejawiała się jednak przynajmniej do r. 1929, znacznie
silniej niż tendencja abnegacji. Świadczyć może o tym także znaczny wzrost frekwencji
wyborczej w wyborach do Reichstagu w r. 1930. Nieuczestniczenie w wyborach było
bodaj najbardziej jaskrawym przejawem postawy abnegacji".
Kryzys gospodarczy szybko pociągnął za sobą kryzys polityczny. W dniu 27 III
1930 r. upadł rząd H. M Rzeszy odmówił przyznania mu pożyczki.
30 III 1930 r. prezydent Hindenburg powierzył misję utworzenia nowego rządu
przywódcy katolickiej partii Zentrum Heinrichowi Br który
sformował rząd koalicyjny bez SPD. Rząd ten nie miał poparcia większości
parlamentarnej i rządził w oparciu o art. 48 konstytucji, to znaczy w oparciu o zaufanie
prezydenta. Dekrety prezydenta w końcu musiały jednak zyskać zatwierdzenie
parlamentu. W lipcu dwa z nich parlament odrzucił. W tej sytuacji prezydent rozwiązał
parlament przed upływem kadencji i rozpisał nowe wybory na dzień 14 IX 1930 r. Na 42
957 tys. obywateli uprawnionych do głosowania udział wzięło w nich 34 970 tys., to jest
81,41% uprawnionych. Była to bardzo wysoka frekwencja wyborcza. Najwięcej głosów i
mandatów (8,5 mln głosów i 143 mandaty) nadal uzyskała jeszcze SPD. Jednak słabo
dotąd reprezentowana w parlamencie NSDAP (12 mandatów) otrzymała 6,4 mln głosów
i zdobyła 107 mandatów. Było to dla wielu obserwatorów życia politycznego Rzeszy
zdumiewające. Partia Hitlera nagle zdobyła wielkie znaczenie i wszyscy musieli się z nią
liczyć. Tymczasem prezydent nie udzielił mandatu sformowania nowego rządu ani
przywódcom SPD ani Hitlerowi lecz nadal Bradal nie miał
większości w parlamencie i rządził jako rząd mniejszościowy w oparciu o art. 48
konstytucji.
Był to swego rodzaju stan wyjątkowy. Przetrwał on dwa lata, ponieważ
przywódcy SPD byli sparaliżowani. Przyjęli oni taktykę tak zwanego mniejszego zła.
Tolerowali rząd mniejszościowy Brekretami prezydenta i wnioskami
rządu z obawy, by na skutek obalenia Brdoszedł Hitler. Był to
okres niesłychanie trudny i politycznie demoralizujący. Cały system demokracji
parlamentarnej uległ załamaniu. Wobec zamarcia pracy parlamentu walka polityczna
przeniosła się na ulice miast niemieckich. Walczyły ze sobą głównie formacje
komunistyczne i hitlerowskie. Dochodziło do starć, w których ginęły dziesiątki ludzi.
Rozpisywano nowe wybory do rad miejskich, sejmów krajowych i parlamentu ale
wybory te nic nie rozstrzygały.
W dniu 13 III 1932 r. przeprowadzono kolejne wybory prezydenta. Hitler
postanowił w wyborach tych kandydować i w związku z tym postarał się o obywatelstwo
Rzeszy. Do tego czasu nie był on nawet obywatelem tego państwa. Do I tury stanęło aż
5 kandydatów i żaden nie uzyskał odpowiedniej ilości głosów. W II turze, w dniu 10 IV
1932 r. było tylko 3 kandydatów. Hindenburg otrzymał 19,4 mln, to jest 53% oddanych
głosów i ponownie został na 7 lat prezydentem Rzeszy. A miał już 85 lat. Drugie miejsce
zajął Hitler, który uzyskał 13,4 mln, to jest 36,8% oddanych głosów, a trzecie komunista
E. Thlmann, który uzyskał 3,4 mln, to jest 10,2% oddanych głosów. Dane te świadczą o
wielkim wzroście popularności Hitlera i jego programu w Niemczech. NSDAP
stopniowo przekształcała się w największą partię polityczną Niemiec dystansując SPD.
W czasie wyborów do parlamentu w dniu 31 VII 1932 r. NSDAP zdobyła 13,7 mln
głosów i 230 mandatów, SPD 7,9 mln głosów i 133 mandaty, KPD 5,2 mln głosów i 89
mandatów, Zentrum 4,6 mln głosów i 75 mandatów i DNVP 2,1 mln głosów i 37
mandatów.
Zgodnie z regułami demokracji parlamentarnej, prezydent już wtedy winien był
Hitlerowi powierzyć misję utworzenia rządu. Tymczasem Hindenburg po swej reelekcji
odwołał Brpowołał na kanclerza Franza von Papena (1879-1969), a
po jego upadku gen. Kurta von Schleichera (1882-1934). Koła przemysłowe i finansowe
Rzeszy takiej polityki długo nie mogły tolerować i wymusiły na Hindenburgu, by w
końcu powołał Hitlera na kanclerza. Koła te zakładały, że Hitler jest zdolnym
demagogiem, ale nie ma żadnego przygotowania do rządzenia, że szybko się
skompromituje i upadnie. Zanim by do tego doszło, mógł on w ich rozumieniu wykonać
"brudną" robotę w walce z komunizmem. Koła te liczyły, że po kilku miesiącach władza
sama wpadnie w ich ręce.
W dniu 30 I 1933 r. prezydent Hindenburg odnoszący się dotąd bardzo niechętnie
do "kaprala" Hitlera, powierzył mu misję utworzenia nowego rządu. Hitler misję tę
chętnie przyjął i utworzył rząd w koalicji z DNVP. Członkowie jego partii stanowili w
tym rządzie mniejszość. Przejęli teki siłowe. Natomiast konserwatyści przejęli teki
gospodarcze i sprawy zagraniczne.
Hitler doszedł więc do władzy w drodze legalnej w oparciu o demokratyczne
prawo i konstytucję republikańską. Obdarzyło go zaufaniem wiele milionów Niemców.
Przyjęli oni jego program, styl i metody działania. Nie był dla nich człowiekiem obcym,
ponieważ dał się poznać w toku 12 lat działania w republice. Niemcy się jednak bardzo
zawiedli na swym wyborze. Jeśli Mussolini na przekształcenie Włoch w system
totalitarny potrzebował kilku lat (1922-1926), to Hitlerowi wystarczyło na to, tylko kilka
miesięcy. Wydarzenia potoczyły się w galopującym tempie, zaskakując wielu nie tylko
przeciwników, ale również zwolenników Hitlera i jego partii.
Mimo, że parlament został wybrany dopiero 6 XI 1932 r. nowy rząd poprosił
prezydenta o ponowne rozwiązanie go i wyznaczenie nowych wyborów.
Przeprowadzono je w dniu 5 III 1933 r. Rozwiązano też sejm pruski i przeprowadzono
nowe wybory. Partia hitlerowska miała teraz do dyspozycji aparat państwowy Prus i
Rzeszy. Ministrem spraw wewnętrznych Prus został najbliższy współpracownik Hitlera
Herman G6). Dysponował on wielką administracją i policją tego
państwa. Wielką rolę w wyborach odegrał pożar gmachu parlamentu Rzeszy. Podpalono
go 27 lutego 1933 r. wieczorem. Rząd oskarżył o ten czyn komunistów głosząc, że
pożar miał być rzekomo sygnałem wzywającym do powstania komunistycznego w
państwie. Na tej podstawie zasugerowano prezydentowi, by podpisał dekret o
wprowadzeniu stanu wyjątkowego. Nastąpiło to w nocy z 27 na 28 II 1933 r. Na tej
podstawie aresztowano około 10 tys. działaczy komunistycznych. KPD została
praktycznie obezwładniona. Ponieważ aresztowani nie mieścili się w więzieniach,
przetrzymywano ich w komisariatach policji lub przygotowanych ad hoc
pomieszczeniach. W tej sytuacji powstała konieczność utworzenia specjalnych miejsc
odosobnienia czyli obozów koncentracyjnych. Stan wyjątkowy dotknął też w mniejszym
stopniu SPD. Prasa jej znalazła się pod kontrolą cenzury stanu wyjątkowego, a było to
na kilka dni przed wyborami.
Głosowanie w dniu 5 III 1933 r. przyniosło NSDAP 17,7 mln głosów (44%) i 288
mandatów. SPD uzyskała tylko 7,2 mln głosów i 120 mandatów, KPD 4,8 mln głosów i
81 mandatów i DNVP 8% głosów i 52 mandaty. NSDAP utworzyła nowy rząd wspólnie
z DNVP. Otwarcie obrad parlamentu poprzedziła informacja o unieważnieniu mandatów
komunistycznych (9 III). Formalna delegalizacja tej partii nastąpiła dopiero 14 marca. W
dniu 21 III 1933 r. w kościele garnizonowym w Poczdamie przeprowadzono
uroczystość otwarcia parlamentu z udziałem prezydenta Hindenburga, następcy tronu i
wielu generałów. Nazwano to "Dniem Poczdamu" nawiązując do militarystycznych
tradycji Prus. Posłowie wybrani z listy SPD w imprezie tej nie wzięli udziału. W
następnym dniu podano oficjalnie do wiadomości społeczeństwa o utworzeniu obozu
koncentracyjnego w Dachau. Przez cały rok 1933 obozów takich utworzono 100 i
osadzono w nich 150 tys. ludzi. W dniu 23 marca kontynuowano otwarte w poprzednim
dniu posiedzenie parlamentu, ale już w Operze Krolla w Berlinie. Parlament większością
441 głosów przeciw 94 głosom SPD uchwalił rządowi nadzwyczajne pełnomocnictwa.
W następnym dniu uchwalono zniesienie konstytucji republikańskiej i uchwalono 12
ustaw wyjątkowych na 4 lata (do 1 IV 1937). W dniu 31 marca parlament uchwalił
ustawę o ujednoliceniu ustroju państwa, ograniczając samodzielność wchodzących w
skład Rzeszy państw. Niemcy dzielono na okręgi administracyjne. Zmiany te ograniczały
partykularyzm i przekształcały Niemcy w jednolite, scentralizowane państwo. Istniejące
do tej pory sejmy krajowe, rady powiatów i rady miast zostały za wyjątkiem Prus
rozwiązane; powołano je na nowo w oparciu o odsetek głosów otrzymanych w
wyborach do parlamentu.
W dniu 26 IV 1933 r. w Prusach powołano do życia Tajną Policję Państwową
(Geheime Staat Polizei - gestapo). Dzień 1 maja uznano za święto państwowe i
zorganizowano uroczystości, ale 2 maja skonfiskowano majątek związków zawodowych
a związki rozwiązano. 10 maja na ich miejsce utworzono Niemiecki Front Pracy z drem
Robertem Leyem (1890-1945). W dniu 23 czerwca zdelegalizowano SPD, a przywódcy
partii Zentrum sami rozwiązali swą partię, ponieważ Hitler zapowiedział podpisanie
konkordatu z Watykanem. Wobec Centrum Watykan zastosował taktykę wypróbowaną
wobec PPI we Włoszech. W ten sposób do lipca 1933 r. główne partie polityczne
Niemiec zniknęły ze sceny politycznej. Pozostała tylko NSDAP, która przekształciła się
w partię monopolistyczną. W dniu 14 VII 1933 r. przedstawiono odpowiednią deklarację
w tej sprawie. Obok partii kontynuowała działalność organizacja paramilitarna w postaci
SA (Sturm Abteilungen).
17 maja 1933 r. Hitler wystąpił w parlamencie z mową programową na temat
polityki zagranicznej Niemiec. Zapowiedział on realizację pokojowej polityki i walkę o
równouprawnienie Rzeszy na forum międzynarodowym. Część członków SPD z byłym
przewodniczącym parlamentu Paulem Loebe na czele, postanowiła wziąć udział w tym
posiedzeniu legitymizując prawo Hitlera do wystąpienia w imieniu narodu niemieckiego.
Znajdujący się na emigracji w Czechosłowacji ZG SPD potępił ten krok. W lipcu 1933 r.
rząd Hitlera przystąpił wraz z Wielką Brytanią, Francją i Włochami do paktu czterech.
14 VI 1933 r. Hitler zapowiedział jednak, że Niemcy nie będą więcej spłacać reparacji
wojennych. 20 lipca Niemcy podpisały konkordat z Watykanem. Watykan tym samym
uznał reżim Hitlera i zgodził się z eliminacją partii katolickiej (Zentrum) z życia
politycznego Niemiec. Delegacja niemiecka na Konferencję Rozbrojeniową Ligi
Narodów w dniu 14 X 1933 r. opuściła obrady oświadczając, że Niemcy żądają
równouprawnienia w zbrojeniach. W dniu 19 października Niemcy wystąpiły z Ligi
Narodów.
Była to ważna decyzja i Hitler ponownie spowodował rozwiązanie parlamentu. W
dniu 13 XI 1933 r. przeprowadzono nowe wybory połączone z plebiscytem na temat
polityki zagranicznej. Według oficjalnych danych 92,2% (42,9 mln) wyborców oddało
głosy na kandydatów NSDAP i wybrało nowy parlament, a 95,0% (40 mln na 45)
poparło nową politykę zagraniczną Rzeszy.
Reżim Hitlera prowadził szeroko zakrojone akcje terrorystyczne. Aresztowano
wielu działaczy KPD, SPD, związków zawodowych, pacyfistów i ludzi posądzanych o
związki z masonerią. Partia hitlerowska prowadziła szeroko zakrojoną akcję
propagandową przeciwko ludności żydowskiej, która poczuła się zagrożona i zaczęła
opuszczać kraj. Za granicami pozostało wielu pisarzy i polityków. Emigrowało wielu
Żydów, pacyfistów, socjaldemokratów i komunistów. Zapełniały się obozy
koncentracyjne. W 1933 r. ze szkół wyższych usunięto 930 profesorów, w tym 3
laureatów Nagrody Nobla. 16 IV 1933 r. ogłoszono listę autorów zakazanych w Rzeszy,
a 10 V 1933 r. przeprowadzono w Berlinie przed gmachem teatru palenie zakazanych
druków. Organizacją tej imprezy zajął się sam minister propagandy J. Goebbels
(1897-1945). Na emigracji znalazło się 250 pisarzy i około 200 tys. innych ludzi
zagrożonych w Niemczech.
Hitler przystąpił też do realizacji planu remilitaryzacji Rzeszy. Nawiązał do prac
wstępnych przeprowadzonych przez generałów W. Groenera i K. Schleichera w latach
1930-1933. 4 IV 1933 r. utworzono Radę Obrony Rzeszy i Komitet Obrony Państwa. 20
VI 1933 r. parlament uchwalił ustawę wojskową. Stanowisko ministra spraw
wojskowych objął gen. Werner E. F. von Blomberg (1878-1946). Na czele Truppenamt
(Urząd Wojskowy czyli sztab gen.) stał gen. Ludwig Beck (1880-1944). W 1933 r. w
miejsce Reichswehry tworzono Wehrmacht. Nastawiono się na odbudowę lotnictwa,
broni ciężkiej i marynarki wojennej. Powołano odpowiednie dowództwa. Już w marcu
1933 r. stan liczebny armii obejmował zamiast dozwolonych przez traktat pokojowy 100
tys., 200 tys. ludzi. Generalicja obawiała się jednak czy SA, które skupiały około 300 tys.
ludzi nie staną się czynnikiem konkurencyjnym wobec armii. Także Hitler obawiał się tej
formacji. Przywódcy SA byli rozczarowani. Hitler przejmując władzę "zapomniał" o
społecznych obietnicach zawartych w jego programie. Dowódcy SA wzywali do II etapu
rewolucji, to jest do ograniczenia banków i monopoli oraz zdecydowanego poprawienia
ich pozycji społecznej. W wielu miastach organizowano demonstracje i przemarsze;
formułowano hasła. W tej sytuacji Hitler zawarł poufne porozumienie z generalicją i
postanowił rozprawić się z frondującą formacją we własnym obozie. W dniu 30 VI 1934
r. zamordowano wielu przywódców SA zwołanych na specjalną konferencję.
Wydarzenie to nazwano "Nocą długich noży". Zamordowano kilkaset ludzi wraz z
szefem sztabu SA kpt E. Rałami von Lossowem, K. von Schleicherem i
K. von Bredowem oraz działaczem bawarskim von Kahrem. Sytuacja się wyjaśniła, tak z
punktu widzenia Hitlera, jak i kół generalskich. SA przestało być konkurencyjne.
W dniu 2 VIII 1934 r. zmarł prezydent Hindenburg. Hitler skorzystał z tego faktu i
doprowadził do połączenia urzędu prezydenta z urzędem kanclerza. Przyjął tytuł F

(wodza) narodu, wygłaszając frazes: Ein Volk, ein Reich, ein Fedna
Rzesza, jeden wódz). W tej kwestii również przeprowadzono plebiscyt. W dniu 19 VIII
1934 r. 88% wyborców poparło jedynowładztwo Hitlera. Fakt ten kończył proces
przekształcania Niemiec z demokracji parlamentarnej w totalitarną III Rzeszę. Parlament
wybierano, ale przestał on cokolwiek znaczyć. Przekształcono go w forum, na którym
Hitler, od czasu do czasu wygłaszał ważniejsze deklaracje i oświadczenia. Deprecjacji
uległa też rola rządu. Stopniowo przestano go zwoływać. Rządził Hitler przy pomocy
różnych ludzi, których osobiście powoływał i odwoływał. Przy czym uprawnienia wielu z
nich pokrywały się. Dochodziło do wielu kontrowersji, które rozstrzygał Hitler, jako
najwyższy arbiter. Jedynowładztwo Hitlera uznane zostało przez wielu Niemców,
ponieważ jednocześnie zakończył się kryzys. Rzesza przystąpiła do zbrojeń, które
pomogły nakręcić koniunkturę gospodarczą. Liczba bezrobotnych szybko malała, a
Niemcy tętniły życiem. Prowadzono szeroko zakrojoną działalność propagandową
poprzez partię, organizacje młodzieży i szkołę. Społeczeństwo wychowywano w duchu
kultu wodza, ideologii narodowej i rasizmu.
Z jednej strony budowano państwo policyjne z obozami koncentracyjnymi, a z
drugiej prowadzono intensywne szkolenie i wychowanie w duchu rasistowskim i
totalnym. W pracy agitacyjnej i wychowawczej Hitler i jego współpracownicy szczególną
rolę przywiązywali do kwestii żydowskiej. W Niemczech w tym okresie znajdowało się
zaledwie 500 tys. Żydów. Stanowili oni 0,77% ogółu ludności. Nie stanowili żadnej siły
ani żadnego zagrożenia. Systemy dyktatorskie muszą jednak mieć wroga, przeciw
któremu mobilizują swych zwolenników. Za takiego mitycznego wroga uznano ludność
żydowską i szerzej biorąc kwestię żydowską. Żydów oskarżano o wszelkie możliwe i
niemożliwe zboczenia i przestępstwa. Uznano ich za deprawatorów ludzkości.
Mobilizowano przeciw nim opinię niemiecką i zagraniczną. Już w kwietniu 1933 r.
pozbawiono ich prawa pełnienia urzędów państwowych oraz zajmowania stanowisk w
armii. W 1935 r. parlament na sesji wyjazdowej w Norymberdze uchwalił kilka ustaw. W
dniu 15 IX 1935 r. uchwalono ustawę o "obywatelstwie Rzeszy" i ustawę o obronie krwi
niemieckiej i rasy niemieckiej, zabraniając aryjczykom wchodzenia w stosunki rodzinne z
Żydami. Przydatność kandydatów do urzędów i stanowisk zaczęto weryfikować,
sprawdzając ich przodków do 5 pokolenia. Prześladowania te spowodowały eksodus
ludności żydowskiej z Niemiec. Co roku kraj ten opuszczało kilkadziesiąt tysięcy Żydów.
Emigrowali głównie ci, których było na to stać - a więc bogaci. Biedota żydowska nie
miała krewnych za granicą, ani nie dysponowała niezbędnymi środkami i zmuszona była
pozostać w Rzeszy, narażając się na prześladowania i ekscesy ze strony nazistów.
Odwoływano się do ambicji i dumy narodowej, potępiając siły demokratyczne za
upadek lat 1918-1933. Głoszono, że Niemcy są rasą wyrastającą ponad inne narody, że
są predystynowani do rządzenia światem. Wielu Niemców uznało te tezy udzielając
nowemu rządowi wielkiego poparcia. Obserwowano je nie tylko w Niemczech
kontrolowanych przez rząd i partię ale również na pograniczu i za granicami Rzeszy. W
dniu 28 V 1933 r. w Wolnym Mieście Gdańsk przeprowadzono wybory do Volkstagu.
Zwyciężyła w nich NSDAP, która opanowała Volkstag i senat. Formalnie Gdańsk nie
wchodził w skład Rzeszy i był kontrolowanym przez komisarza Ligi Narodów Wolnym
Miastem. Faktycznie rządził nim senat sterowany z Berlina. Fakt ten potwierdziły
wybory z 7 IV 1935 r. W dniu 13 I 1935 r. przeprowadzono plebiscyt w Zagłębiu Saary
w sprawie dalszego losu tego kraju. Przytłaczająca większość głosujących (477 119 na
528 005) poparła wysuwane przez NSDAP żądanie ponownego włączenia tego kraju do
Rzeszy. Tylko niewielka grupa (40 tys. osób) była za odroczeniem tego faktu do czasu
unormowania sytuacji w Rzeszy. W ślad za tym w dniu 1 III 1935 r. Zagłębie powróciło
do Niemiec.
Na forum międzynarodowym Hitler zyskał sojusznika w osobie Mussoliniego,
który w marcu 1933 r. wysunął projekt utworzenia tzw. Paktu Czterech, to jest bloku
Francji, Niemiec, Włoch i Wielkiej Brytanii, który korzystając ze słabości i małej
sprawności Ligi Narodów mógłby przejąć regulację spornych problemów w Europie.
Byłby to dyktat czterech państw wobec reszty państw europejskich. Instytucja taka
podnosiła autorytet Niemiec i przywracała im rangę mocarstwa. Hitler wystąpił też z
żądaniami rewindykacyjnymi wobec Polski. Przeciw idei paktu czterech wystąpiły:
ZSRR, Czechosłowacja, Jugosławia, Polska i inne państwa. Układ został podpisany
przez zainteresowane państwa ale wobec tego, że Niemcy wystąpiły z Ligi Narodów nie
został ratyfikowany przez parlament Wielkiej Brytanii i nie mógł wejść w życie. Wobec
tego, że Polska podjęła szereg kroków w strefie gdańskiej, Hitler uznał też, iż na razie
nie ma szans na narzucenie jej swych żądań, chwilowo wycofał je i podjął rokowania,
które doprowadziły 26 I 1934 r. do podpisania niemiecko-polskiej deklaracji o
niestosowaniu przemocy. Narastający od 1918 r. konflikt niemiecko-polski został
wyciszony. Oba państwa podjęły ze sobą współpracę.
Niepowiódł się też podjęty przez Hitlera plan wcielenia Austrii do Rzeszy. W 1932
r. kanclerzem Austrii został przywódca Partii Chrześcijańsko-Społecznej Engelberg
Dolffuss (1892-1934). W lutym 1934 r. stłumił on bunt organizacji robotniczych,
zdelegalizował partię hitlerowską (NSDAP), socjaldemokratyczną i komunistyczną oraz
zawarł porozumienie z Włochami Mussoliniego. Austria została przekształcona w
państwo klero-faszystowskie. Dolffuss stanął na jej czele jako "wódz narodu". Rządził
przy pomocy Frontu Ojczyźnianego. Dolffussa zamordowano już 25 VII 1934 r., ale
pucz nazistów został powstrzymany. Austria uzyskała tzw. opiekę ze strony Włoch.
Plany Anschlussu Hitler musiał odłożyć na 4 lata.
Hitler ośmielony tolerancyjną polityką państw zachodnich w łamaniu postanowień
traktatu pokojowego. 10 III 1935 r. wprowadził powszechny obowiązek służby
wojskowej. Stan liczebny armii podniesiono do 21 dywizji zorganizowanych w 9
korpusach. Liczyły one już 300 tys. ludzi. Przyjęto plan dalszej jej rozbudowy do 500
tys. ludzi. 18 VI 1935 r. z Wielką Brytanią podpisano układ morski. Hitler uzyskał zgodę
Wielkiej Brytanii na odbudowę niemieckich sił morskich w stosunku, jak 35:100 tonażu
floty brytyjskiej. W dziale okrętów podwodnych Niemcy uzyskali prawo odbudowy
swych sił, jak 100:100. Uzyskały one wolną rękę w zbrojeniach morskich. Sukcesy te w
rozumieniu wielu Niemców zasługiwały na uznanie i wsparcie.

4. Budowa socjalizmu w ZSRR

W ZSRR Stalin odsunął od wpływu na władzę ludzi samodzielnych i bardziej
racjonalnie myślących i skupił całą władzę w swoim ręku. Rozbudowano służby policyjne
i kontrolę aparatu partyjnego, tak w dawnej Rosji, jak i w krajach przyległych i
włączonych do ZSRR. W 1928 r. opracowano koncepcję zbudowania ciężkiego
przemysłu i w 1929 r. przystąpiono do realizacji 5-letniego planu gospodarczego. Środki
niezbędne do zrealizowania tego celu gromadzono kosztem chłopa i wsi. Równolegle
niejako przystąpiono więc do budowy socjalizmu na wsi. Socjalizacja wsi polegała na
likwidacji prywatnych gospodarstw chłopskich. Chłopi mieli do wyboru: wstąpić do
kołchozu, przekształcić się w robotników pracujących w państwowych gospodarstwach
rolnych (sowchozy) lub wysiedlenie i zesłanie na Syberię. W latach 1929-1933
wysiedlono kilkaset tysięcy rodzin bogatych chłopów nazywanych kułakami. Było to
kilka milionów ludzi. Wielu z nich w czasie tej akcji zmarło z głodu i poniewierki lub
zamarzło w drodze na zesłanie. Ludzi tych traktowano jak wrogów klasowych i
bynajmniej nie żałowano. Każdą próbę oporu łamano siłą.
W okresie I pięciolatki, to jest w latach 1929-1934 utworzono 211 tys. kołchozów
i 5 tys. sowchozów. Prywatne gospodarstwa chłopskie w zasadzie zlikwidowano.
Likwidacja wielu dobrze prosperujących i wydajnych towarowo gospodarstw chłopskich
pozwoliło rządowi zgromadzić fundusze niezbędne do sfinansowania budowy przemysłu.
Jednocześnie jednak spowodowała spadek produkcji rolnej. Przeciętna wydajność zbóż z
hektara spadła w tym czasie do 7 kwintali. Pogłowie bydła, koni i owiec zncznie spadło.
Zagrożeni wysiedleniem lub kolektywizacją chłopi masowo wyżynali trzodę chlewną i
bydło. Produkcja rolna ZSRR w 1933 r. spadła do 65% stanu sprzed wybuchu wojny w
1913 r. W wielu regionach musiano wprowadzić reglamentację żywności. Odnosiło się
to głównie do wielkich miast, jak np. Charków, Dniepropietrowsk, Kijów, Leningrad,
Odessa, Moskwa. System ten trwał do grudnia 1934 r. Najtrudniejsze warunki panowały
na Ukrainie. Wobec oporu prześladowanych mas chłopskich na wieś skierowano wielkie
grupy robotników miejskich liczące ogółem około 25 tys. osób. Otrzymali oni zadanie
przekonania opornych do "dobrowolnego" wstąpienia do kołchozów. Stalin najpierw
narzucał władzom lokalnym limity kolektywizacji. Władze lokalne zmuszane do
wykonania tych zadań nie czekały na dobrowolne wstępowanie do kołchozów lecz
wymuszały je siłą. Fakt ten spowodował wielkie rozgoryczenie i niezadowolenie wsi.
Wtedy Stalin ogłosił artykuł pt. "Zawrót głowy od sukcesów" (2 III 1930). Skrytykował
on władze lokalne i poszczególnych działaczy szczebla centralnego za gwałcenie zasad
dobrowolności. Próbował on przerzucić odpowiedzialność za kryzys na wsi na działaczy
opozycyjnych i ludzi bardziej samodzielnych w działaniu i myśleniu.
Plan budowy ciężkiego przemysłu zakladał budowę kopalń węgla, rudy żelaza,
budowę wielkich hut i walcowni oraz elektrowni. Masę robotniczą stanowili wysiedlani
ze wsi chłopi. Robotników było dosyć. Brakowało natomiast kapitału, fachowców i
dostępu do nowoczesnej technologii produkcji. Największą pomoc okazali Niemcy.
Kryzys ekonomiczny w Niemczech wielu inżynierów pozbawiał pracy. Znajdowali ją w
ZSRR. Niemcy udzieliły też ZSRR pożyczek na zakup technologii i maszyn. Część
dostarczali też prywatni przedsiębiorcy ze Stanów Zjednoczonych. W 1929 r. około 2
tysiące firm amerykańskich utrzymywało współpracę z ZSRR. Kryzys w Stanach
Zjednoczonych stanowił ważną zachętę do podtrzymywania tych kontaktów. Około 400
tys. firm dostarczało do ZSRR nowe maszyny i narzędzia. W 1928 r. zawarto 49 nowych
kontraktów. Koncern Forda w ciągu 4 lat sprzedał ZSRR samochody za 30 mln dolarów.
Zobowiązał się on do udzielenia bezpłatnej pomocy technicznej przez 9 lat. W mniejszym
zakresie kooperowano z Francją i Wielką Brytanią.
Bez transportu trudno było realizować plan na tak wielkich obszarach i
odległościach. W latach 1929-1932 w ZSRR zbudowano 5 420 km nowych linii
kolejowych i zelektryfikowano 64 km. Linia kolejowa Turkiestan - Syberia zwana
Turksib od Semipałatyńska do Ługowoj liczyła 1444 km. Zrealizowano ją w latach
1927-1930. Długość linii kolejowych w ZSRR w 1932 r. wynosiła zaledwie 81 828 km.
Linii dwutorowych było tylko 19 tys. km. Zaplanowano też budowę kanałów wodnych.
Szczególną "sławę" uzyskał Kanał Białomorsko-Bałtycki zwany Biełomorkanał.
Budowano go w latach 1931-1933. Miał on długość 227 km i łączył Morze Białe z
jeziorem Onega. 19 śluz, 49 tam i 15 zapór wyrównywało dużą różnicę poziomów (120
m). Budowali go robotnicy i więźniowie polityczni skomasowani w prymitywnych
obozach pracy. Szacuje się, że robotników zatrudnionych dobrowolnie było około 300
tys., a więźniów około 500 tys. Pracowano w bardzo trudnych warunkach, dysponując
bardzo prymitywnymi narzędziami (łopaty, kilofy, taczki). W efekcie w toku prac zginęło
około 260 tys. ludzi. Kanał miał do spełnienia wielką rolę łącząc porty północne z
centrum kraju. Był jednak zbyt wąski i płytki i nie spełnił pokładanych w nim nadziei.
W czasie realizacji I pięciolatki w ZSRR zbudowano 1500 nowych zakładów
produkcyjnych, w tym tak znacznych i głośnych później, jak np. Kuźnieck,
Magnitogorsk, Zaporożstal, Uralski Kombinat Miedziowy, Wołchowski Kombinat
Aluminowy, fabryki traktorów w Charkowie, Czelabińsku i Stalingradzie, elektrownie,
fabryki parowozów, fabryki łożysk tocznych. Liczba robotników zatrudnionych w
budownictwie ZSRR wzrosła z 723 tys. ludzi w 1928 r. do 3 125,8 tys. w 1932 r.
Organizacje partyjne wzywały, by kończyć podjęte inwestycje przed planowanym
terminem. Rozwinięto tzw. wyścig pracy. W końcu wezwano, by 5-latkę zrealizować w
ciągu 4 lat. Wyścig ten powodował, że wiele obiektów oddawano pospiesznie i
wykonywano mało starannie. Liczba osób zatrudnionych w gospodarce narodowej
ZSRR wzrosła z 11,6 mln w 1928 r. do 22,9 mln w 1932 r. W przemyśle ciężkim
pracowało już 9,4 mln ludzi. Budowano nowe miasta, jak np. Magnitogorsk, który z
dawnej stanicy kozackiej przekształcił się w miasto liczące w 1932 r. już 200 tys.
mieszkańców. Powstały nowe ośrodki przemysłowe na Syberii, w Kazachstanie,
Uzbekistanie. Odsetek ludności miejskiej wzrósł z 17,9% w 1928 r. do 24% w 1932 r.
ZSRR urbanizował się i przekształcał z państwa rolniczego w przemysłowe.
Przemysł wyprodukował wiele traktorów i maszyn rolniczych, które stopniowo
przekazywano rolnictwu tworząc w większych wsiach ośrodki maszynowe. W 1930 r.
kołchozy i sowchozy obejmowały już 61% wszystkich obszarów uprawnych. W 1931 r.
przekazano im 120 tys. traktorów. Utworzono 1400 stacji maszynowo-traktorowych
(MTS). W 1932 r. w ZSRR funkcjonowało już około 2 tys. MTS. Dysponowały one 70
tys. traktorów i i 2 tys. kombajnów do zbierania i młócenia zboża.
Planowany na lata 1929-1934 plan 5-letni zrealizowano w 1933 r. W 1934 r.
przystąpiono do realizacji II planu 5-letniego na lata 1933-1937. W okresie tym w ZSRR
zbudowano 4500 nowych zakładów produkcyjnych. W 1935 r. zakończono realizację
nakreślonego jeszcze za życia Lenina planu elektryfikacji ZSRR pod nazwą GOERLO.
Utworzono też 32 tys. nowych kołchozów. W 1937 r. w ZSRR funkcjonowało 242,5
tys. kołchozów, które skupiały 18 mln (93,5%) gospodarstw chłopskich. Obejmowały
one 99% areału ziemi uprawnej, dysponowały 300 tys. traktorów, 114 tys. kombajnami i
132 tys. samochodów ciężarowych. Wydajność z hektara była jednak nadal bardzo mała.
Wiele nowych zakładów pracy podjęło działalność gospodarczą ale stopa życiowa
społeczeństwa ZSRR była nadal bardzo niska. Stosunkowo niska była też kultura życia
codziennego.
W 1932 r. przystąpiono do budowy nowego miasta u ujścia Amuru. Nadano mu
nazwę Komsomolsk. Pochodziła ona od nazwy organizacji młodzieżowej Związku
Młodzieży Komunistycznej "Komsomoł" (ZMK). Organizacja ta odgrywała wielką rolę
w polityce oświatowej i wychowawczej ZSRR. Podobną działalność z dziećmi
prowadzono przy pomocy organizacji "Pionier".
W czasie gdy największe i najbogatsze państwa świata przeżywały trudne
załamania i kryzysy, ZSRR znajdował się w stanie wielkiego rozkwitu gospodarczego.
Potencjał ekonomiczny i kulturalny państwa szybko rósł. Odnosiło się to także do
potencjału obronnego. Fabryki traktorów budowano tak, by w każdej chwili można było
je przekształcić w fabryki czołgów. Budowano fabryki lotnicze i fabryki broni. W 1936 r.
przystąpiono do realizacji planu modernizacji Moskwy. W ramach tego programu
rozpoczęto budowę metra.
Przywódcy radzieccy wiele lat z dumą podkreślali, że system socjalistyczny nie
podlega kryzysom, że zjawisko kryzysku ekonomicznego jest zjawiskiem typowym dla
kapitalizmu. Gospodarkę planową ZSRR lat 1929-1937 przeciwstawiali kryzysowi
panującemu w państwach kapitalistycznych i dowodzili, iż fakt ten świadczy o załamaniu
systemu kapitalistycznego jako takiego. Twierdzili oni, że przyszłość należy do
socjalizmu, który z ZSRR szybko przeniesie się do innych krajów "gnijącego"
kapitalizmu. Międzynarodówka Komunistyczna wzywała swoje sekcje w krajach
kapitalistycznych do wzorowania się na doświadczeniach ZSRR. VI Kongres MK w
1928 r. uchwalił program rewolucji w skali globalnej dzieląc świat na regiony i ustalając
etapy przeprowadzenia rewolucji. Przywódcy MK przyjęli ostry kurs przeciw systemowi
demokracji parlamentarnej. Zwalczano partie socjalistyczne nazywając partiami
socjalfaszystowskimi. Jednak system polityczny panujący w ZSRR nie dawał takiego
wzorca do naśladowania. Wbrew szumnym zapowiedziom i hasłom sławiącym
demokrację socjalistyczną, w ZSRR umacniał się system dyktatorski i kult wodza.
Podobnie jak we Włoszech czy w Niemczech w ZSRR panował system monopartyjny.
Odrzucano zasady demokracji parlamentarnej i organizowano społeczeństwo w systemie
rad robotniczych. Rady były jednak zdominowane przez partię polityczną, która
stanowiła bardzo scentralizowaną strukturę organizacyjną, narzucającą całemu
społeczeństwu swoje decyzje. W hierarchii partyjnej szczególną rolę spełniało jej
kierownictwo ze Stalinem na czele. Formalnie biorąc władze jej były wybieralne. W
praktyce były one ustalane przez kontrolowany przez ludzi Stalina aparat organizacyjny
partii. Stanowił on nerw całego systemu, narzucając całemu społeczeństwu swoje zasady
i decyzje.
Partia miała do dyspozycji aparat państwowy z silnie rozbudowanym aparatem
bezpieczeństwa (NKWD), który ściśle kontrolował wszystkie grupy i warstwy
społeczeństwa. Ludzi podejrzanych o brak lojalności wobec partii i Stalina lub
zajmujących opozycyjne stanowisko aresztowano i skazywano na śmierć lub osadzano w
obozach pracy lub obozach zagłady. System obozów Aleksander Sołżenicyn nazwał
później Archipelagiem Gułag (Archipelag Obozów Państwowych). Tworzył on niejako
samodzielny system społeczny rządzący się prawami stanowionymi przez wodza. Stalin i
tworzony przez niego system głosił szczytne hasła i piękne zasady wiary w człowieka i
jego misję dziejową. Humanizm systemu radzieckiego nie liczył się jednakże z jednostką
ludzką i jej prawami do życia i szczęścia. Jednostka została w nim całkowicie
podporządkowana tzw. kolektywowi, czyli zbiorowości. W imię wielkich haseł budowy
socjalizmu niszczono życie wielu ludzi indywidualnie i zbiorowo. Wojna domowa
pochłonęła miliony ludzi. Kolektywizacja rolnictwa także kosztowała kilka milionów
ofiar. Realizacja planu 5-letniego, czyli budowa ciężkiego przemysłu, aczkolwiek
potrzebna, realizowana była w sposób biurokratyczny, wbrew interesom wielu ludzi.
Znów miliony oddawały swe życie lub cierpiały straszne prześladowania w imię wielkich
ideałów przyszłości lub kaprysów przywódców ze Stalinem na czele. Panujący w ZSRR
system polityczny w 1936 r. skodyfikowano uchwalając nową konstytucję. Nazywano ją
konstytucją stalinowską.
W latach 1929-1937 ZSRR okrzepł ekonomicznie i politycznie. Coraz więcej
państw uznawało go de iure i nawiązywało z nim stosunki dyplomatyczne. Dyplomacja
ZSRR wywierała coraz większy wpływ na politykę Europy i świata w całości. W 1932 r.
ZSRR zawarł wiele bilateralnych układów o nieagresji i współpracy z Czechosłowacją,
Francją, Polską, Rumunią. Podjęto starania o uregulowanie stosunków z Ligą Narodów.
Po wystąpieniu Niemiec z tej organizacji podjęto bezpośrednie rozmowy, zakończone
przystąpiem do Ligi. Ochłodzeniu uległy natomiast stosunki bilateralne z Niemcami,
które od chwili przejęcia władzy przez Hitlera nie podtrzymywały dotychczasowej
współpracy z ZSRR. Oba państwa zwalczały się ideologicznie i politycznie.
Skomplikowane były też stosunki ZSRR z Chinami i Japonią. Znacznie poprawiły się
natomiast z USA, które wraz z przejęciem władzy przez Roosevelta zerwały z polityką
izolowania ZSRR i w dniu 16 XII 1934 r. nawiązały z nim stosunki dyplomatyczne. 18
XI 1934 r. ZSRR wstąpił do Ligi Narodów. Obradujący w 1935 r. VII Kongres MK
złagodził krytykę demokracji parlamentarnej i wezwał do tworzenia frontów ludowych i
walki z faszystami.

5. Militaryzacja Japonii i podbój Mandżurii

W 1930 r. Japonia liczyła już 60 milionów mieszkańców. Ekspansję jej hamowały
mocarstwa, które w latach 1921/22 narzuciły jej szereg zobowiązań, zmuszając ją do
wycofania wojsk z Chin, Syberii i Kraju Przymorskiego Rosji. Spór toczył się o
Mandżurię, która nęciła Japończyków, tak ze względu na swe położenie geograficzne,
jak i bogactwa. Japonia była przeludniona i od lat szukała terenów kolonizacyjnych oraz
nowych surowców niezbędnych do rozwoju przemysłu. Wprawdzie kryzys lat
1929-1932 nie dotknął jej w takim stopniu jak Niemcy, niemniej spowodował on wielkie
zamieszanie. Gwałtownie spadały ceny na podstawowe produkty. Cena ryżu spadła w
1930 r. o połowę. Spadały ceny na jedwab. Gwałtownie kurczył się eksport
produkowanych przez Japonię towarów. W 1930 r. spadł on w stosunku do roku 1929 o
31%. W tej sytuacji zmniejszono też import o 31%. Społeczeństwo protestowało
przeciw zwalnianiu z pracy i trudnym warunkom życia. Liczba strajków w przemyśle
wzrosła z 576 w 1929 r. do 907 w 1930 r. i 998 w 1931 r. Koła cywilne nie były w stanie
zahamować kryzysu. Wybory z 20 II 1930 r. wygrała partia liberalna Minseito, która
zdobyła 273 mandaty, podczas gdy konkurująca z nią konserwatywna Seiyukai tylko
174.
Nowy rząd utworzył Hamaguchi Osachi. Stanowisko ministra spraw zagranicznych
objął Shidehara Kijuro. Rząd wziął udział w konferencji pokojowej w Londynie
poświęconej redukcji sił zbrojnych na morzu (trwała od stycznia 1930 r.) i 22 IV 1930 r.
podpisał umowę zgadzając się na to, by Japonia mogła zachować tonaż krążowników i
torpedowców w proporcji do Stanów Zjednoczonych jak 70 do 100. Marynarka wojenna
Japonii odmówiła uznania takiego osłabienia i sprzeciwiała się układowi. Podpisano go
tylko dlatego, że premier zastąpił na konferencji ministra marynarki Takarabe. Rząd był
nastawiony na dalszą redukcję sił zbrojnych. Fakt ten spowodował oburzenie kół
wojskowych, które przystąpiły do walki o władzę. Działał tajny wywiad Kempeitai. Duże
wpływy miało tajne Stowarzyszenie Braterstwa Krwi (Ketsumeidan), które poprzysięgło
ukarać cywilnych zdrajców. W dniu 14 XI 1930 r. na premiera dokonano zamachu.
Został ciężko ranny i zmarł 26 sierpnia 1931 r. Przez pewien czas gabinet kontynuował
działalność pod przewodnictwem Shidehary. 11 IV 1931 r. na czele rządu stanął
Wakatsuki.
Rząd przystąpił do realizacji planu oszczędnościowego i wiosną 1931 r. podjął
kroki zmierzające do redukcji budżetu marynarki wojennej i armii. Napotkał jednak na
zacięty opór kół wojskowych. Zwalczała go głównie tzw. grupa młodych oficerów. Byli
oni wychowani w duchu nacjonalistycznym i militarystycznym. Gotowi byli do realizacji
planu zawartego w memoriale Tanaki. Spowodowali oni ustąpienie gen. Ugaki z
ministerstwa armii i doprowadzili do powołania na to stanowisko gen. Minami. 4 VIII
1931 r. nowy minister armii oficjalnie ostro skrytykował dotychczasową politykę rządu
w kwestii mandżurskiej. Wykorzystano incydent jaki miał miejsce w końcu czerwca 1931
r. na granicy mongolsko-mandżurskiej. Żołnierze chińscy zabili tam, przebranego za
agronoma, oficera wywiadu japońskiego kpt. Nakamurę. Młodzi oficerowie japońscy
fakt ten uznali za "niesłychaną obelgę" i bezpośredni atak na "japońską armię cesarską".
Drugi nagłośniony incydent miał miejsce w początku lipca 1931 r. W miejscowości
Wangpaoszan w pobliżu Czangczunu chłopi chińscy starli się z Koreańczykami.
Japończycy wsparli Koreańczyków i doprowadzili do krwawych odwetów. Zabito około
100 i raniono około 400 Chińczyków.
W wyniku narady kół wojskowych 15 IX 1931 r. do Mandżurii wysłano
organizatora zamachu na marszałka Czang Tsolina w 1928 r. płk Doihara Kendzi z
Kempeitai. Agenci płk Doihary przekonali przebywającego pod opieką Japończyków
byłego cesarza Chin z dynastii Mandżurskiej Qing Pu-Yui do podjęcia współpracy. W
nocy z 17 na 18 IX 1931 r. grupa dywersantów japońskich wysadziła dwukilometrowy
odcinek torów południowo-mandżurskiej linii kolejowej w pobliżu stacji Beidan koło
Mukdenu. Japońska straż kolejowa zastrzeliła 3 dywersantów. Incydent ten posłużył za
pretekst do podjęcia akcji porządkowej w Mandżurii. Przeprowadziła ją stacjonująca w
Port Arthur Armia Kwantuńska, która już 19 września przystąpiła do akcji. Oddziały jej
zajęły Czangczun, Antung, Ingkou. W dniu 21 września zajęto Kirin, a następnie całą
Mandżurię Południową. Stacjonująca w tym rejonie VII Brygada piechoty chińskiej na
polecenie rządu w Pekinie nie podjęła walki lecz wycofywała się. Rząd chiński nie chciał
wojny z Japonią i postanowił odwołać się do Ligi Narodów. Do walk doszło dopiero w
północnej Mandżurii w listopadzie 1931 r. Nie przybrały one większych rozmiarów.
Armia Kwantuńska zajęła Mukden, Charbin i inne miasta północnej Mandżurii.
W styczniu 1932 r. podjęto próbę opanowania Szanghaju. Znów zaczęło się od
małego incydentu. 18 I 1932 r. dwóch japońskich mnichów (buddyści) w Szanghaju
zostało pobitych. Dowódca operującej w tym rejonie floty japońskiej zażądał od
burmistrza Szanghaju zadośćuczynienia, ale nie czekając na realizację ultimatum
przystąpił do bombardowania miasta. Chińską dzielnicę Czapei obrócono w gruzy. Fakt
ten spowodował opór 19 armii chińskiej. Walki trwały cały miesiąc. W maju 1932 r.
Japończycy musieli się wycofać z Szanghaju. Natomiast w Mandżurii zorganizowano
stałą okupację i podjęto próbę zainstalowania cesarza Pu-Y. Armia Kwantuńska nie
miała stanowczego poparcia rządu w Tokio. Fakt ten spowodował nową akcję młodych
oficerów, którzy przeprowadzili kilka zamachów, likwidując niektórych polityków
cywilnych. Naciski oficerów skłoniły rząd Wakatsuku do ustąpienia. Nastąpiło to 11 XII
1931 r. Idee oficerskich grup nacisku realizował dotychczasowy minister spraw
zagranicznych Adachi, który utworzył nową partię polityczną Kukumindomei. Na czele
nowego rządu stanął przywódca partii konserwtywnej Syiyukai-Inukai Tsuyoshi.
Stanowisko ministra wojny objął gen. Araki. Rząd Inuaki podjął bardziej stanowcze
kroki. Nałożył on embargo na wywóz złota wyrzekając się parytetu złota i przyspieszając
proces inflacji. Rząd rozwiązał parlament i przeprowadził nowe wybory.
Przeprowadzono je 20 II 1932 r. w atmosferze silnego terroru wojska i policji.
Zamordowano znów kilku polityków. Rozpętano też nacjonalistyczną i szowinistyczną
propagandę wysuwając postulaty zaspokojenia "słusznych praw" narodu japońskiego. W
tej sytuacji znajdująca się dotąd w mniejszości partia konserwatywna (Seiyuki) uzyskała
aż 303 mandaty, podczas gdy liberalna Minseito tylko 144. Nowy rząd Inkunai
znajdował się pod bezpośrednim wpływem kół militarystycznych, które parły do
ekspansji.
W dniu 1 III 1932 r. ogłoszono powstanie nowego państwa Manshinkoku
(Mandżukuo). Na tron wprowadzono Pu-Yi. Początkowo występował w charakterze
regenta, by w 1934 r. (1 marca) dać się koronować na cesarza.
Kliki oficerskie nadal odnosiły się krytycznie do rządu. W początku 1932 r.
przeprowadzono nowe zamachy. 9 lutego zamordowano byłego ministra finansów w
rządzie Wakatsuku Inoue, 5 marca finansistę barona Dana, wreszcie 15 maja 1932 r.
szefa aktualnego rządu Inuaki Tsuyoshi. Zamachowcy obrzucili granatami i bombami
wiele lokali i gmachów oraz przygotowali listę osób przeznaczonych do likwidacji w
następnej kolejności. Akcji tej nie zdołali już przeprowadzić, ponieważ zostali ujęci przez
policję. Nie powiodła się też koncepcja utworzenia w Japonii na wzór niemiecki partii
narodowo-socjalistycznej. Idee takie lansował przywódca partii Akamastsu. Nawiązał on
współpracę z grupą młodych oficerów i na plenarnym posiedzeniu Komitetu Centralnego
Shaki Minshuto, w kwietniu 1932 r., wystąpił z wnioskiem o przekształcenie partii na
narodowo-socjalistyczną. Projekt ten odrzucono większością 61 głosów przeciw 52.
Grupa Akamatsu wystąpiła z partii i utworzyła nową partię Nikon Kokka Shakaito
(Japońska Partia Państwowo-Socjalistyczna). Inna grupa z Shimonoka na czele
utworzyła partię Nipon Kokumin Shakaito (Japońska Partia Narodowo-Socjalistyczna).
Ruch ten nie uzyskał większych wpływów.
Nowy rząd Japonii powstał jako wyraz kompromisu pomiędzy kołami
finansowo-przemysłowymi i wojskowymi. Utworzył go emerytowany admirał Saito.
Reprezentant kół militarystycznych gen. Araki zachował w nim swoje stanowisko, mimo,
że ponosił odpowiedzialność za zamachy organizowane w latach poprzednich. Rząd ten
doprowadził do uregulowania kwestii Mandżurii.
Nowe państwo obejmowało obszar 1303 km2 zamieszkany przez 31 milionów
ludzi. Formalnie biorąc Mandżuria była częścią Chin, które wystąpiły do Ligi Narodów
ze skargą na Japonię. Rada LN powołała specjalną komisję z byłym wicekrólem Indii
Anglikiem Victorem Lyttonem na czele celem zbadania sprawy. Rząd Japonii głosił, że
nie dokonał żadnej agresji ani cesji terytorialnej. Wydarzenia w Mandżurii prezentowano
jako samodzielny ruch mandżurski, który doprowadził do oderwania się tego kraju od
Chin i usamodzielnienia się. Miały to powierdzać takie fakty jak powołanie różnych
lokalnych władz i rządu centralnego spośród ludności miejscowej. Przedstawiciele
różnych starych rodów legitymizowali ten system. Szczególną rolę pełnił były cesarz
Chin Aisin Gioro Pu-Yi (1906-1967). Były to władze na pokaz.
Rząd Japonii podjął zasadnicze decyzje nie czekając na raport komisji Lyttona.
Przedstawiła ona swój raport w dniu 2 X 1932 r. podczas gdy Japonia już 8 VIII 1932 r.
wyznaczyła swego ambasadora przy rządzie Mandżurii, a 15 września uznała to państwo
de iure. Podpisano umowę mandżursko-japońską, która przyznała Japonii różne prawa i
przywileje. W zamian za to Japonia zobowiązała się bronić niepodległości Mandżurii. W
tym celu na terenie Mandżurii zostały rozlokowane wojska japońskie.
Komisja Lyttona ustaliła, że Mandżuria stanowi obszar, na którym krzyżują się
interesy Chin, ZSRR i Japonii, ale że formalnie nadal jest ona prowincją Chin
zamieszkaną głównie przez ludność chińską. Działania Japonii uznano za przejaw agresji,
a utworzenie Mandżukuo za jej następstwo. Zalecano, by obszar ten zwrócić Chinom.
Japonia odmówiła uznania tych zaleceń i 27 III 1933 r. demonstracyjnie wystąpiła z Ligi
Narodów. W ślad za Japonią Mandżukuo zostało później uznane przez niektóre inne
państwa. W latach 1937-1938 uczyniły to: Niemcy, Włochy, Hiszpania i Polska.
Większość państw nie uznała go.

6. Atak Japonii na Chiny i zawieszenie broni pomiędzy Guomindanem i
komunistami w Chinach

Japonia kontynuowała ekspansję w kierunku centrum Chin atakując Mongolię
wewnętrzną. W lutym 1933 r. opanowała ona prowincję Jehol, w kwietniu prowincję
Czahar, a następnie przekroczyła Mur Chiński i wtargnęła do prowinicji Hopei. W końcu
maja wojska japońskie podeszły pod Pekin, nie napotykając na większy opór ze strony
Chin. 31 V 1933 r. zawarto porozumienie z lokalnymi władzami Chin i utworzono strefę
zdemilitaryzowaną obejmującą obszar 5 tys. km2. Strefa znajdowała się w prowincji
Hopei na południe od Muru Chińskiego, w odległości 12 mil od Pekinu i 35 mil od
Tientsin. Wojska chińskie musiały terytorium to opuścić. Japonia zyskała doskonałą bazę
do ewentualnej dalszej ekspansji w Chinach. Japoński minister spraw zagranicznych
Hirota we wrześniu 1933 r. oznajmił, że Japonia zmierza do utworzenia bloku trzech
państw: Japonii, Mandżurii i Chin. Projekt ten zaniepokoił nie tylko ZSRR ale również
tolerujące dotąd ekspansję japońską państwa zachodnie z USA i Wielką Brytanią na
czele.
Centralny rząd Chin w okresie tym zajmował się walką z komunistami. W latach
1930-1933 rząd Guomindanu zorganizował 5 wielkich wypraw przeciw ukrytym w
niedostępnych terenach górskich bazom komunistycznym. Przywódcy baz nie
podejmowali walki bezpośredniej, ponieważ nie dysponowali odpowiednimi siłami.
Okrążani i atakowani przenosili się na inne tereny prowadząc wojnę podjazdową.
Stosowali oni taktykę wojny szarpanej, zadając przeciwnikowi znaczne straty. Sami
także ponosili straty, ale nie dali się w pełni zniszczyć. W bazach prowadzono szkolenia i
pracę wychowawczą. Przestrzegano surowo dyscypliny i kształtowano system władz
rewolucyjnych. W dniu 7 XI 1931 r. w bazie w Ruijin przeprowadzono I Wszechchiński
Zjazd Rad. Na przewodniczącego centralnego rządu tymczasowego Chińskiej Republiki
Rad wybrano Mao-Zedonga. W następnym roku jednak go odwołano, krytykując jego
taktykę wojenną. W maju 1933 r. komisarzem politycznym Armii Czerwonej został Zhou
Enlai.
Piąta ofensywa wojsk Kuomindanu przeciw bazie rewolucyjnej w Jiangxi latem
1934 r. została przygotowana w oparciu o plany doradców niemieckich; spowodowała
ona okrążenie jej i zmusiła komunistów do kolejnego przegrupowania ich sił.
Opuszczając bazę w Ruijin na pograniczu południowego Hunanu i Jiangxi w końcu roku
1934 komuniści rozpoczęli tzw. Wielki Marsz. Przeszedł on później do legendy. Trwał
on dwa lata. W literaturze hagiograficznej Wielki Marsz prezentowano jako zaplanowane
przez genialnego wodza posunięcie strategiczne, które doprowadziło do osłabienia armii
Guomindanu i wielkiego zwycięstwa KPChin. Faktycznie była to ucieczka przed
atakującymi wojskami przeciwnika, której cel stopniowo się zmieniał. Komuniści
okrążyli prawie całe Chiny, udając się najpierw na południowy zachód, by po dwóch
latach dotrzeć w rejony położone na północnym zachodzie wielkiego kraju.
Oddziały rewolucyjne przebyły 10,5 tys. km, przechodząc przez 11 prowincji. Po
drodze sforsowano 18 łańcuchów górskich i 24 rzeki. W styczniu 1935 r. w czasie
marszu na czele KC KPCh stanął Mao-Zedong. Wychowanków MK odsunęto od
kierownictwa. Obok niego wielką rolę odgrywał Zhou Enlai. W październiku 1936 r.
kolumny rewolucjonistów dotarły do prowincji Shaangxi. W końcu 1934 r. wyruszyło w
drogę około 100 tys. ludzi, w tym około 85 tys. żołnierzy i 15 tys. cywilów. Zakończyło
marsz około 8-10 tys. ludzi. Założyli oni nową bazę rewolucyjną na płaskowyżu Shaanxi;
stała się zalążkiem nowego etapu walki o władzę i przekształcenie Chin. Do obozu
Mao-Zedonga dołączyły inne grupy i oddziały. Do tego czasu marszowi towarzyszył
komisarz MK Niemiec Otto Braun, który wydarzenie to opisał w pamiętniku.
"Kiedy komunistyczne wojsko dotarło na północny zachód prowincji Shaanxi -
pisze F. K. Fairbank - miało za sobą jedynie pustynię na zachodzie, a rzekę Żółtą na
północy i wschodzie. Shaangxi to lessowy płaskowyż rzeźbiony od wieków przez erozję.
Brak dróg czynił z niego teren łatwy do obrony, choć ubogi w żywność i z niewielką
liczbą mieszkańców. Wojska rządowe mogły podczas kampanii karnej zetrzeć wojsko
komunistyczne z powierzchni ziemi, gdyby nie doszło do napaści japońskiej w roku
1937. Przygotowując się do stawiania oporu, oddziały z północnego wschodu
(Mandżuria) rozlokowane w Xi'anie, żeby zwalczać komunistów, wolały walczyć z
Japończykami, którzy najechali ich kraj rodzinny. W grudniu 1936 r.
północno-wschodnie oddziały zbuntowały się i uwięziły Jiang Jieshi. Przed
wypuszczeniem na wolność wysunięto hasło zjednoczonego frontu Chińczyków, zamiast
walki Chińczyków z Chińczykami". Zawieszenie broni w wojnie domowej w Chinach
powoliło skoncentrować siły chińskie do wojny z Japonią.

7. Państwa Europy Zachodniej w czasie kryzysu

Kryzys we Francji rozpoczął się nieco później niż w innych krajach i miał bardziej
łagodny przebieg ale za to trwał dłużej, bo do roku 1935. Spadek indeksu produkcji
przemysłowej o około 26% trwał długo. Stanu z roku poprzedzającego kryzys do
wybuchu wojny nie osiągnięto. Najbardziej dotknięty kryzysem został przemysł lekki i
klasa średnia. Zamknięto około 100 tys. zakładów przemysłowych. Francja uniknęła
jednak procesu zamykania wielkich zakładów pracy. Niemniej liczba bezrobotnych
wzrosła. Bardzo silnie spadły dochody rolnictwa. W przeciwieństwie do innych krajów
Francja zachowała standard złota. Dochody państwa uległy jednak znacznemu obniżeniu.
Dochody fiskalne wynoszące w latach 1931-1932 - 42,4 mld franków spadły w 1935 r.
do 31,9 mld. Deficyt budżetowy zwiększył się z 5,5 mld do 104 mld. Postępowało
ogólne zubożenie społeczeństwa, które było coraz bardziej zbulwersowane. We Francji
narastały nastroje skrajnie buntownicze. Tendencje nacjonalistyczne i profaszystowskie
lansowały: Krzyże Ogniowe (Crois de feux) z ich organizacją paramilitarną Narodowi
Ochotnicy, Młodzi Patrioci, Solidarność Francuska, Francyści i inni. Organizacje te
organizowały demonstracje i przemarsze, mordowały przedstawicieli ugrupowań
lewicowych, wzywały do utworzenia rządu narodowego.
W związku ze zmianą rządu 6 II 1934 r. w Paryżu przeprowadziły wielką
manifestację koło Pałacu Burbońskiego i na Placu Zgody. W czasie walk z policją
zginęło 16 osób. W tej sytuacji utworzony przez Edouarda Daladiera (1884-1970) rząd
upadł. W dniu 9 II 1934 r. nowy rząd utworzył były prezydent Gaston Doumergue
(1863-1937). Miał to być rząd narodowy. Jednak w dniu 12 II 1934 r. wielką
demonstrację zorganizowały ugrupowania lewicowe wraz ze związkami zawodowymi.
Komuniści, którzy do tego czasu zwalczali socjalistów i radykałów, postanowili zawiesić
walkę i skierować wspólne siły przeciw organizacjom prawicowym i nacjonalistycznym.
W dniu 27 VII 1934 r. partie te podpisały układ o współpracy i utworzyły tzw. Front
Ludowy. Przywódcy FL w dniu 14 VII 1934 r., to jest w święto narodowe nawiązujące
do rewolucji, przeprowadzili wielką demonstrację. Przewodzili jej przywódcy: SFIO
Leon Blum (1872-1950), PCF (KPF) Maurice Thorez (1900-1964) i radykałów
Daladier. We Francji zmieniały się często rządy, ale kryzys trwał. W tej sytuacji w dniach
26 IV - 3 V 1935 r. przeprowadzono wybory do parlamentu; przyniosły one znaczny
sukces partiom Frontu Ludowego.
Francja osłabiona skutkami kryzysu nie była w stanie przeciwstawić się faktom
dokonanym, tworzonym przez Hitlera. W 1932 r. podpisała uklad o nieagresji z ZSRR.
W 1933 r. Francja poparła wysuniętą przez Mussoliniego ideę zawarcia Paktu Czterech.
Pakt ten podpisano. W roku 1934 minister spraw zagranicznych Francji Loui Barthou
wystąpił z ideą utworzenia Paktu Wschodniego (zwanego Locarno Wschodnim) z
udziałem Francji, ZSRR, Niemiec, Czechosłowacji i Polski. W dniu 9 X 1934 r. został on
jednak zamordowany i idea ta nie została rozwinięta. Wobec wystąpienia z Ligi
Narodów Japonii i Niemiec dyplomacja francuska w 1933 r. wystąpiła z wnioskiem, by
do organizacji tej dokooptować ZSRR.
W Hiszpanii król Alfons XIII 28 I 1930 r. odwołał gen. Primo de Rivera osłabiając
istniejący dotąd system dyktatorski. Ustąpienie dyktatora opozycja przyjęła jako
pierwszy sukces na drodze do obalenia monarchii i przekształcenia Hiszpanii w
republikę. Wznowiły swą działalność dawne ugrupowania polityczne. Powstawały nowe
stronnictwa i związki. 17 X 1930 r. w San Sebastian spotkali się przywódcy partii i
stronnictw liberalno-demokratycznych, zawarli formalny układ o współpracy i powołali
do życia Komitet Rewolucyjny. W skład KR wchodzili: Niceto Alcal Zamora, Manuel
Azańa, Santiago Casares Quiroga, Angel Galarza, JosAiguader. Wobec decyzji części
przywódców parti socjalistycznej o przyłączeniu się do ruchu w październiku 1930 r. do
KR wstąpili: Francesco Caballero, Fernando de los Rios i Indalecio Prieto. Byli to
przedstawiciele trzech głównych nurtów ruchu socjalistycznego, 15 XI 1930 r. do spisku
przyłączyli się anarchiści. Była to dość szeroka koalicja antymonarchistyczna i
prorebublikańska. Poza nią pozostali tylko monarchiści i komuniści. Ogłoszono manifest
wzywający do obalenia monarchii. Termin przewrotu kilkakrotnie jednak przesuwano.
W kwietniu 1931 r. król opuścił kraj. Hiszpania przekształciła się w republikę. W
dniu 9 XII 1931 r. Kortezy uchwaliły demokratyczną konstytucję. Przystąpiono do
realizacji reform społecznych i politycznych, które napotkały ostry sprzeciw ze strony
kół konserwatywnych: ziemian, hierarchii kościelnej i korpusu oficerskiego. Koła te
przystąpiły do walki z burżuazyjną lewicą. Na czoło wysunęła się utworzona w marcu
1933 r. Ceda (Hiszpańska Konfederacja Niezależnej Prawicy) z przywódcą Katolickiej
Akcji Ludowej Jose Maria Gil Roblesem (1898-1980) na czele. Syn byłego dyktatora,
prawnik Jose Antonio Primo de Rivera (1903-1936) założył hiszpańską Falangę.
Nawiązywała ona do programu faszystowskiego. Dużą rolę spełniała Akcja Katolicka. W
wyborach z 19 XI 1933 r. Blok Prawicowy uzyskał 216 mandatów, podczas gdy
Centrum 152, republikanie 40, socjaliści 58. Powołano rząd centro-prawicy z Alejandro
y Garcia Lerroux na czele. Wprowadzono amnestię wobec osób skazanych w
poprzednim okresie, anulowano reformę rolną i dekrety o nacjonalizacji ziemi kościelnej,
wycofano ustawy o autonomii Katalonii i Kraju Basków. Dwuletnie rządy
centro-prawicy (1933-1935) nazwano "bienio negro" czyli czarnym dwuleciem.
Polityka rządu spowodowała nową konsolidację kół liberalno-demokratycznych; w
kwietniu 1934 r. utworzyły one Partię Lewicowo-Republikańską. Inne grupy radykalne
powołały do życia Związek Republikański. Na terenie Asturii jesienią 1934 r. doszło do
powstania robotników. Zostało ono stłumione, zabito 1335 i raniono 2951 osób.
Stanowisko rządu spowodowało, iż w Hiszpanii, podobnie jak we Francji, doszło do
porozumienia grup republikańsko-demokratycznych i utworzenia Frontu Ludowego.
Proces ten dokonywał się już w 1935 r.
W Wielkiej Brytanii kryzys miał także łagodny charakter. Rząd konserwatystów
Baldwina przetrwał do 1929 r. W 1928 r. dokonał on reformy prawa wyborczego,
rozszerzając prawo głosu kobiet (od 21 roku życia). Wybory z 30 V 1929 r. wygrała
Partia Pracy uzyskując 8,3 mln głosów i 287 mandatów, konserwatyści uzyskali 8,6 mln
głosów ale tylko 260 mandatów, a liberałowie 5,3 mln głosów i 59 mandatów. 7 VII
1929 r. powstał rząd Jamesa Ramsaya Mac Donalda, który mógł przetrwać tylko przy
poparciu konserwatystów. Miał on bardzo ograniczone możliwości działania. 7 X 1929
r. wznowił on stosunki dyplomatyczne z ZSRR. Zapowiedzianych w kampanii wyborczej
reform nie był jednak w stanie przeprowadzić ze względu na kryzys. W 1930 r. w
Londynie przeprowadzono obrady konferencji w sprawie dalszego ograniczenia zbrojeń
morskich z udziałem Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Japonii, Francji i Włoch.
Przyjęto ustalenia uzupełniające postanowienia Konferencji Waszyngtońskiej w
odniesieniu do krążowników, okrętów podwodnych, stawiaczy min itp.
Kryzys spowodował rozdźwięk w łonie Partii Pracy. Nastąpił w niej rozłam. Fakt
ten zmusił do rekonstrukcji rządu. 24 VIII 1931 r. utworzono tzw. Rząd Jedności
Narodowej z udziałem konserwatystów. Rząd ten 28 VIII 1931 r. dokonał dewaluacji
funta o 1/3. Wielka Brytania odeszła od parytetu złota, znosząc wymienialność swej
waluty. Nastąpiła obniżka płac. Szybko rosła liczba bezrobotnych. Jeśli w 1929 r. było
ich 1 mln, to w 1932 r. już 3 mln. Jeden z ministrów Oswald Ernald Mosley (1896-1980)
zaproponował, by Wielka Brytania przeszła do gospodarki planowej. Wobec odrzucenia
jego pomysłu w 1931 r. wystąpił z Partii Pracy i w 1932 r. założył Brytyjski Związek
Faszystów (British Union of Fascists). Podjął on hałaśliwą próbę przeszczepienia na
grunt brytyjski zasad i metod faszystowskich. Zasady te na gruncie tym w zasadzie nie
przyjęły się i faszyści nie uzyskali w Wielkiej Brytanii większych wpływów.
Od dłuższego czasu Brytyjczycy pracowali nad nowym sposobem funkcjonowania
swego imperium. W 1926 r. przyjęto zasady funkcjonowania Brytyjskiej Wspólnoty
Narodów. Zasady te w 1931 r. ujęto w postaci specjalnego aktu prawnego pod nazwą
Statut Westmisterski. Przyznawał on dominiom prawo prowadzenia samodzielnej
polityki wewnętrznej i zagranicznej uznając w pełni ich samodzielność. Kraje te łączyła z
Wielką Brytanią osoba monarchy. Poszczególne dominia uchwaliły własne konstytucje i
wydawały własne prawa. Uzyskały one nawet prawo uchylenia i wnoszenia poprawek do
ustaw parlamentu brytyjskiego w kwestiach bezpośrednio ich dotyczących. Brytyjczycy
utracili tym samym prawo narzucania swym byłym koloniom swoich praw i swej polityki.
W październiku 1931 r. przeprowadzono nowe wybory. Zwyciężyła w nich tzw.
koalicja narodowa. Rząd ponownie utworzył MacDonald. Dominowali w nim jednak
konserwatyści.
W 1932 r. zwołano konferencję reparacyjną w Lozannie, ale podjęte tam uchwały i
rezolucje nie zostały wprowadzone w życie ze względu na kryzys. Niepowodzeniem
zakończyła się próba skorygowania polityki Japonii wobec Mandżurii. Fiaskiem
zakończyła się konferencja rozbrojeniowa. Niemcy nie przyjęły planu brytyjskiego i
jesienią w 1933 r. wystąpiły z Ligi Narodów. Nastąpiło poważne osłabienie tej instytucji.
Toteż brytyjczycy nie protestowali przeciw inicjatywie francuskiej zmierzającej w 1934 r.
do wzmocnienia LN przez dokooptowanie do niej ZSRR. W 1933 r. rząd Wielkiej
Brytanii poparł ideę Mussoliniego, by w Europie utworzyć koncert mocarstw w postaci
Paktu Czterech, ale wobec wystąpienia Niemiec z LN z idei tej musiano w końcu
zrezygnować.
W latach 1910-1936 na tronie brytyjskim zasiadał król Jerzy V (1865-1936), jako
król Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz cesarz Indii. "Przyszły monarcha - pisze
Kitty Kelley - dorosłe swoje życie rozpoczął jako książę Yorku i siedemnaście lat spędził
na polowaniu na kuropatwy na wrzosowiskach (...) Jak prawdziwy wiejski szlachcic,
lubił obchodzić swoją dwadzieścia tysięcy akrów liczącą posiadłość w Norfolk. Uwielbiał
żonę, pobłażał córce, terroryzował pięciu synów (...) Niewykształcony, niewiele czytał,
nie lubił teatru i nie słuchał muzyki klasycznej. Nie znał się na sztuce, literaturze i nauce.
Dla rozrywki lizał znaczki pocztowe i z dziecinną uwagą wklejał je do oprawnych w
niebieską skórę albumów. Do końca życia zgromadził ogromny, do dziś istniejący (i
kontynuowany przez następców) zbiór znaczków z miejsc, których nigdy nie pragnął
odwiedzić. Znany jako "król żeglarz", nie podróżował ani dla nauki, ani dla
przyjemności. "Za granicą jest okropnie - mówił. - Wiem, bo tam byłem". Z wyjątkiem
wyjazdów na inspekcję urządzeń wojskowych, rzadko udawał się w podróże. Uczynił
wyjątek, kiedy w 1911 r. wybrał się na swoją koronację do Indii i w 1913 r., by
odwiedzić krewnych w Niemczech".
Kryzys w Polsce doprowadził w 1930 r. do zaostrzenia terroru władz wobec
opozycji demokratycznej. Przeprowadzono liczne aresztowania i procesy polityczne. Na
Łotwie i w Estonii w 1934 r. dokonano przewrotów i ustanowiono systemy
dyktatorskie. Na Litwie istniał on już od 1926 r. W Rumunii i Jugosławi także
kształtowały się ruchy faszystowskie i rozwijały systemy dyktatorskie. Demokracja
parlamentarna znajdowała się w odwrocie. W tej sytuacji zwalczające się dotąd partie
socjalistyczne i komunistyczne zawiesiły te walki i przystąpiły do współpracy w ramach
tzw. frontów ludowych. Dążyły one do zahamowania pochodu dyktatur i faszyzmu i
występowały w obronie idei demokracji parlamentarnej. Do idei tej nawiązywały też
partie chlopskie i ludowe.




IV. KONFLIKTY WOJENNE LAT 1935-1939

1. Podbój Etiopii przez Włochy Mussoliniego (1935-1936)

Ekspansja Włoch kierowała się tak w kierunku basenu Dunaju i Bałkanów w
Europie, jak i w kierunku Afryki Wschodniej. Do 1935 r. Mussolini rozbudował swą
armię i uznał, że jest ona gotowa do ekspansji. Szczególną uwagę zwrócił na Etiopię,
która rozdzielała włoskie obszary kolonialne Erytreę i Somali. Zabór Etiopii pozwoliłby
cały ten obszar zjednoczyć i stworzyć wielki włoski obszar kolonialny w Afryce
Wschodniej. Mussolini podjął rozmowy z Francją i uzyskał jej wsparcie w tej kwestii. Na
podstawie porozumienia z francuskim ministrem spraw zagranicznych P. Lavalem
(1883-1945) ze stycznia 1935 r. Francja w zamian za włoskie poparcie przeciw
Niemcom odstąpiła Włochom terytoria na pograniczu Libii; obejmujące obszar 111 tys.
km2 wraz z wybrzeżem długości 22 km i 20% akcji w linii kolejowej Dżibutt - Addis
Abeba. Francja zobowiązała się też nie przeciwdziałać włoskiej ekspansji w tym regionie.
Układ ten został ratyfikowany przez francuskie Zgromadzenie Narodowe w dniu 22 III
1935 r., a minister Laval w czerwcu tegoż roku objął stanowisko szefa rządu
francuskiego. Francuskie ustępstwa znakomicie pomogły Italii przygotować atak na
Etiopię.
Etiopia była w tym czasie monarchią konstytucyjną. Cesarzem jej był Hajle Sylassie
I (Ras Tefei Mekonnyn 1892-1975), który kilka lat przed objęciem tronu pełnił
obowiązki regenta. Etiopia od 1923 r. należała do Ligi Narodów, w 1924 r. zniosła
niewolnictwo, w 1931 r. wprowadziła konstytucję i przekształciła się w monarchię
parlamentarną z dwuizbowym parlamentem. Był to więc kraj o dużej dynamice i szybko
cywilizujący się. Obejmował obszar 1 060 000 km2 zamieszkany przez 5,3 mln
mieszkańców. W 1935 r. przystąpiono do prac z Brytyjczykami celem rozgraniczeń
terytorialnych z brytyjskim Somali. W czasie tym oddziały włoskie napadły w dniu 5 XII
1934 r. na miejscowość Uol Uol zabijając kilkudziesięciu i raniąc wielu Etiopczyków.
Włosi oskarżyli o ten incydent stronę etiopską. Jednak obsewujący to wydarzenie
Anglicy potwierdzili, że stroną atakującą byli Włosi.
Incydent ten dał Italii pretekst do dalszych wystąpień. Cesarz Hajle Sylassie
zwrócił się do Ligi Narodów z prośbą o wyjaśnienie sporu, ale przywódcy europejscy
zajęci byli w tym czasie innymi ważnymi kwestiami. Ze względu na dążenie do
utrzymania dobrej współpracy z Włochami nie chcieli też zadrażniać z nimi stosunków z
powodu dalekiej Etiopii. Mussolini licząc na pobłażliwość mocarstw przystąpił do
koncentracji wojsk. Podjęto szeroko zakrojoną akcję wywiadowczą i propagandową. Do
sierpnia na granicy z Etiopią skoncentrowano około 260 tys. żołnierzy wyposażonych w
ciężką broń. Obok nich znajdowały się oddziały pomocnicze liczące około 75 tys. ludzi.
Większość sił koncentrowano na froncie północnym, to znaczy od strony Erytrei.
Stanowisko głównodowodzącego powierzono gen. Emilio Bono. Tymczasem w Europie
Hitler w dniu 16 III 1935 r. wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej,
łamiąc kolejny artykuł traktatu pokojowego. Przywódcy Wielkiej Brytanii i Francji nie
chcieli zadrażniać stosunków z Mussolinim i podjęli kroki zmierzające do załagodzenia
konfliktu w Etiopii. Przedłożono plan podziału Etiopii licząc na usatysfakcjonowanie obu
stron. Plan ten Mussolini jednak odrzucił. Rozmowy w Genewie utknęły w martwym
punkcie.
W tej sytuacji wojska włoskie w dniu 3 X 1935 r. podjęły kroki zbrojne i
przystąpiły do podboju Etiopii. Krok ten zaniepokoił kraje decydujące o polityce LN. W
dniu 10 X 1935 r. Zgromadzenie Ogólne LN uchwaliło rezolucję grożąc Italii, że jeśli nie
wycofa swych wojsk z Etiopii, narazi się na sankcje ekonomiczne innych państw. Na 54
członków LN za uchwałą głosowało 50, a przeciw tylko 1 (Włochy). Trzy państwa
wstrzymały się od zajęcia stanowiska. Powołany w tym celu Komitet Koordynacyjny
uznał, że termin wycofania wojsk upływa w dniu 18 XI 1935 r. Ponieważ rząd Włoch nie
zastosował się do tej rezolucji sankcje zostały ogłoszone ale wiele państw nie
zastosowało się do nich. Wyłamały się przede wszystkim Niemcy, które nie należały już
do LN i wsparły Mussoliniego, by utrudnić Wielkiej Brytanii i Francji ich politykę
kontroli.
Armia etiopska zmuszona została do podjęcia walki. Była ona słabo wyposażona i
nie przygotowana do wojny. Liczyła około 200 tys. ludzi. Etiopczycy nie podjęli działań
frontalnych lecz zastosowali metody wojny partyzanckiej. Tymczasem Włosi
wprowadzili do akcji lotnictwo i broń pancerną. 28 XI 1935 r. na czele armii włoskiej
stanął marszałek Pietro Badoglio (1871-1956). Wojna w Etiopii została silnie
nagłośniona w prasie światowej. Politykę Mussoliniego poddano ostrej krytyce.
Opozycja we Francji i w Wielkiej Brytanii poddała krytyce politykę własnych rządów
wobec konfliktu. Oba rządy podjęły nową inicjatywę pokojową opracowując tzw. plan
Hoare-Laval. Zakładał on przekazanie części terytorium Etiopii Włochom. Plan ten
spotkał się z ostrą krytyką na forum międzynarodowym i jego autorzy zostali odwołani
ze stanowisk. Hitler korzystając z zamieszania dokonał kolejnego złamania traktatu
pokojowego i 7 marca 1936 r. wprowadził swe wojska do zdemilitaryzowanej strefy w
Nadrenii.
Tymczasem wojna prowadziła szybko do klęski Etiopii. W styczniu 1936 r.
Etiopczycy przeszli od wojny partyzanckiej do ataku frontalnego na pozycje włoskie. Nie
byli do tego przygotowani i ponieśli kilka porażek. Armia włoska zastosowała gazy
bojowe (iperyt) oraz silne ataki lotnicze i pancerne. W dniu 5 V 1936 r. wojska włoskie
wkroczyły do stolicy Etiopii Addis Abeby. Kilka dni wcześniej, w dniu 2 maja cesarz
Hejle Sylassi wyjechał do Wielkiej Brytanii, by tam zabiegać o pomoc dla swego kraju.
Walki w różnych regionach trwały nadal. Mimo to, król Włoch Wiktor Emanuel III 9
maja proklamował aneksję Etiopii i przyjął tytuł cesarza Etiopii. W dniu 1 VI 1936 r.
Erytrea, Etiopia i włoskie Somali przekształcono we Włoską Afrykę Wschodnią.
Stanowisko wicekróla Etiopii powierzono marszałkowi Bagolio, a następnie tytuł ten
przejął marszałek Rodolfo Graziani (1882-1955).
W lipcu 1936 r. na wniosek delegacji brytyjskiej LN zniosła sankcje nałożone
wcześniej na Italię uznając swoją bezsilność w tej kwestii. Stanowisko Hitlera i Niemiec
w tej kwestii spowodowało zacieśnienie współpracy Niemiec i Włoch, które postanowiły
wspólnie działać przeciw państwom broniącym traktatu pokojowego. Mussolini
przemawiając w dniu 1 XI 1936 r. w Mediolanie stwierdził, że powstała "Oś"
Rzym-Berlin. W dniu 23 X 1936 r. minister spraw zagranicznych Włoch i zięć
Mussoliniego hr G. Ciano, w czasie przyjacielskiej wizyty w Berlinie podpisał protokół,
w którym Niemcy uznały imperium włoskie wraz z Etiopią; oba państwa stwierdziły
zgodność polityki w podstawowych kwestiach dotyczących pokojowego rozwiązywania
konfliktów międzynarodowych, podjęły współpracę w polityce wobec wojny domowej w
Hiszpanii itp. Mussolini zrezygnował zw swych aspiracji do Austrii i basenu Dunaju
dając Hitlerowi wolną rękę w sprawie walki o przyłączenie Austrii do Rzeszy. Włochy
przystąpiły też w 1937 r. do zawartego 25 XI 1936 r. układu pomiędzy Niemcami i
Japonią pod nazwą paktu antykominternowskiego. Konsekwencją tych zmian było
wystąpienie Włoch z Ligi Narodów w dniu 11 XII 1937 r.
W czasie wojny lat 1935-1941 Etiopia straciła około 750 tys. ludzi.

2. Wojna domowa w Hiszpanii w polityce mocarstw (1936-1939)

W latach 1931-1935 sytuacja w Hiszpanii bardzo się skomplikowała. Po obaleniu
monarchii społeczeństwo podzieliło się na dwa wzajemnie zwalczające się obozy
polityczne. Republikanie, socjaliści, anarchiści i komuniści dążyli do przeprowadzenia
reform gospodarczych, społecznych i politycznych, podczas gdy ugrupowania
konserwatywne broniły starego porządku oraz pozycji klas posiadających, kościoła i
armii. Po obu stronach barykady narastało zacietrzewienie i zaciętość. W czasie
przygotowań do wyborów w 1936 r. stronnictwa i partie lewicowe utworzyły blok
polityczny zwany Frontem Ludowym, ogłosiły program dalszych reform i podjęły silną
akcję propagandową celem pozyskania opinii publicznej do tych reform.
Wybory przeprowadzono 16 II 1936 r. Ugrupowania Frontu Ludowego zdobyły
4,8 mln głosów, centrowe 449 tys. głosów i prawicowe 3,9 mln. "Po pierwsze - piszą B.
Gola i F. Ryszka - lewica wygrała zdecydowanie, ale nie było to zwycięstwo
"miażdżące", jak to często prezentowano w literaturze publicystycznej. Po wtóre:
wybory odbywały się w klimacie szczególnych napięć politycznych, pod znakiem
wyrównania najświeższych krzywd. Siła usprawiedliwionych po jednej stronie
resentymentów, groźnych lęków po drugiej, zdawała się przeważać nad pojmowaniem
interesów już nie tylko całego kraju, ale interesów klasowych i warstwowych (...) nie
mogły się one przebić przez mur nienawiści, i to nawet bez względu na propagandę
wyborczą odwołującą się bardziej do emocji niż do oceny interesów".
Przewodniczącym nowego parlamentu został republikanin Martinez Bario Diego
(1883-1962). Stanowisko szefa rządu objął znany literat i prawnik związany z
republikanami Manuel y Diaz Azańa (1880-1940). W maju, polityk ten został
prezydentem republiki i stanowisko szefa rządu objął związany z reoblikanami adwokat
Santiago Casares Quiroga (1884-1950).
Społeczeństwo Hiszpanii było podzielone mniej więcej na dwie równe części.
Mimo to, nowe władze przystąpiły do radykalnych reform, anulując politykę "czarnego
dwulecia". Falanga Hiszpańska została zdelegalizowana. Przywrócono autonomię
Katalonii, zakazano usuwania chłopów z dzierżawionej przez nich ziemi, ograniczano
działalność kleru. Niezależnie od oficjalnej polityki rządu zwycięstwo wyborcze
doprowadziło niektórych polityków do euforii. Grupy anarchistów i trockistów tworzyły
bojówki i drużyny szturmowe, które na własną rękę podejmowały akcje wypierania ludzi
oskarżonych o nadużycia i nadmierne wzbogacenie się. Szczególnie krytycznie
odnoszono się do kościoła katolickiego i jego hierarchii. W Hiszpanii tych lat, kościół
stanowił potęgę jednoznacznie zwalczającą reformy i republikę. Kościół był
odpowiedzialny za politykę oświatową i wychowawczą państwa. W tej sytuacji
nienawiść zanarchizowanych tłumów kanalizowała się w walce z kościołem i klerem.
Spalono około 160 kościołów, 251 kościołów zdemolowano lub uszkodzono, zabito 11
biskupów. Zginęło wielu (13%) księży i (12%) zakonników.
W dniu 16 VI 1936 r. na posiedzeniu Kortezów przywódca CEDA Gil Robles
wezwał rząd, by natychmiast podjął kroki celem położenia kresu sytuacji wywrotowej w
państwie. Dowodził on, że w okresie od 16 II do 15 VI 1936 r. w Hiszpanii naliczono
215 zamachów na osoby fizyczne, zabito 269 osób, a rany odniosło 1287. Mnożyły się
strajki, dewastacje gmachów publicznych, blokowanie prasy itp. Z drugiej strony Falanga
mordowała działaczy lewicy i ludzi wspierających nowy rząd, który nie panował nad
sytuacją.
Koła prawicowe straciwszy przewagę w Kortezach i zepchnięte do pozycji
obronnych postanowiły sięgnąć po broń. Zawiązał się spisek celem przygotowania
nowego przewrotu. Na czele spisku stanął ukrywający się w Portugalii gen. Jose
Sanjurjo Sacaneli (1872-1936). Obok niego czynnie działali gen. Francisco y Bahamonde
Franco (1892-1975) i Emilio Mola y Vidal (1887-1937). Pucz podjęto w dniu 17 VII
1936 r. Za najbardziej pewne uchodziły wojska kolonialne w Maroku. Gen. Franco
uzyskał pomoc logistyczną ze strony Niemiec i Włoch. Przy pomocy samolotów tych
państw oddziały te szybko przerzucono do południowej Hiszpanii. Wobec tego, że
przewidziany na głównodowodzącego sił zamachowych gen. Sanjurjo 20 sierpnia zginął
w katastrofie lotniczej, stanowisko to przejął gen. Franco. Dowodzone przez niego
oddziały szybko opanowały południową część kraju. 1 X 1936 r. przejął on całość spraw
w swoje ręce, przyjmując tytuł caudillo. Walki na północy organizował gen. Mola.
Uzyskali oni wsparcie Italii i Niemiec oraz kół prawicowych całego świata. W dniu 25 X
1936 r. Niemcy porozumiały się z Włochami, uznały rząd gen. Franco i postanowiły
przyjść mu z daleko idącą pomocą. Natomiast państwa demokratyczne z Francją i
Wielką Brytanią powołały w LN tzw. Komitet Nieinterwencji. Stanęły one na
stanowisku, by wojnę domową w Hiszpanii pozostawić samym Hiszpanom nie udzielając
pomocy ani jednej ani drugiej stronie. W ten sposób zamachowcy mieli otwarte
możliwości zakupu broni w Niemczech i Włoszech, podczas gdy legalny rząd takiej
możliwości nie miał.
W dniu 19 lipca Casares Quiroga ustąpił ze stanowiska szefa rządu. Jego następcą
został Jose Giral (1879-1962). Armia hiszpańska podzieliła się. Część kadry
opowiedziała się za zamachowcami, a część wystąpiła w obronie rządu. Wielką rolę
spełniła milicja poszczególnych partii. Od początku przewagę militarną mieli
zamachowcy. Przy czym gen. Franco zdołał utworzyć scentralizowane i
zdyscyplinowane kierownictwo. Natomiast strona ludowa była bardzo zróżnicowana
politycznie. Była to prawdziwa mozaika polityczna. Szef rządu nie był w stanie
koordynować jej poczynań. Dopiero 4 IX 1936 r. na czele rządu stanął lewicowy
socjalista Francisco Largo Caballero (1869-1946) nazywany hiszpańskim Leninem.
Dysponował on silnym poparciem związków zawodowych i socjalistów. Do rządu
wstąpili też komuniści. Caballero objął też ministerstwo wojny i zdyscyplinował nieco
stronę rządową. Rząd dysponował flotą morską i lotnictwem oraz licznymi oddziałami
milicji. Jednak anarchiści nie chcieli podporządkować się dowództwu głównemu.
Atmosferę panującą w szeregach ludowych oddaje opisująca te wydarzenia znakomita
powieść Ernesta Hemingwaya pt.: "Komu bije dzwon". Hemingway był korespondentem
wojennym prasy amerykańskiej w Hiszpanii i doskonale poznał kulisy wydarzeń tej
wojny. Niezależnie od podziałów politycznych występowały silne podziały etniczne i
regionalne, które utrudniały konsolidację sił.
Rząd Caballero podjął bardziej aktywną politykę zagraniczną, szukając wsparcia
dla republiki na forum międzynarodowym. Wydarzenia hiszpańskie były pilnie
obserwowane przez cały świat. Szczególną uwagę przywiązywały do nich organizacje
robotnicze. Do 1934 r. obie międzynarodówki (komunistyczna i socjalistyczna)
wzajemnie ostro zwalczały się. W 1934 r. nastąpił zwrot w tej polityce. Analiza
wydarzeń niemieckich prowadziła do wniosku, że z walki tej korzystają dyktatorzy i
faszyści. Siłą rzeczy narzucała się konieczność zawieszenia tej walki i podjęcia
współpracy w ramach tzw. jednolitego frontu robotniczego i szerzej antyfaszystowskiego
frontu ludowego. Gorącym rzecznikiem takiego frontu był sekretarz generalny Komitetu
Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej G. Dymitrow, który po słynnym
procesie o podpalenie gmachu parlamentu Rzeszy, wyjechał do ZSRR i podjął
działalność w centrali.
Latem 1935 r. przeprowadzono obrady VII Kongresu MK, który przyjął idee
frontu ludowego. Wydarzenia w Hiszpanii stanowiły próbę zastosowania takiego frontu.
Toteż przywódcy KW MK i poszczególnych partii komunistycznych w Europie wezwali
swych zwolenników do wsparcia rządu frontu ludowego. We Francji zorganizowano
biuro werbunkowe i zaczęto werbować ochotników gotowych do walki w obronie
republiki hiszpańskiej. Do akcji przyłączyli się socjaliści. W Hiszpanii utworzono
Komitet Organizacyjny Brygad Międzynarodowych i obóz w Walencji. W skład
Komitetu Organizacyjnego weszli: Francuz AndrMarty, Włosi Luigi Longo "Gallo" i
Giuseppe Vittorio-Mario Nicoletti oraz Niemiec Hans Kahle. Na czele pierwszej brygady
stanął komunista węgierski gen. Manfred Stern ps. Emilio Kleeber. Chrzest bojowy
odniosła ona w obronie stolicy Hiszpanii Madrytu, który w w grudniu 1936 r. został
zaatakowany przez oddziały gen. Moli. Chełpił się on, że prowadzi na Madryt 4 kolumny
wojsk, ale najważniejszą jest działająca konspiracyjnie w Madrycie tzw. V kolumna,
składająca się z przeciwników republiki i zwolenników puczu. Określenie to zrobiło
wielką karierę w okresie II wojny światowej. W grudniu 1936 r. Madryt zdołano obronić
przy dużym udziale ochotników z Brygad Międzynarodowych. Zdobyły one wielką
sławę i popularność. Organizowano nowe bataliony i brygady. Szacuje się, że przez
brygady przewinęło się około 35 tys. ochotników wielu narodowości. Łącznie w
Hiszpanii walczyło około 40-42 tys. cudzoziemców. Obok nich znajdowało się około 10
tys. personelu medycznego (lekarze, pielęgniarki, służba pomocnicza). W jednym czasie
walczyło jednak nie więcej, jak około 18 tys. ochotników. Walczyli oni na różnych
frontach. Najwięcej było Niemców, Polaków, Francuzów. Wokół brygad rozwinięto
wielką akcję propagandową. Zajmowały się tym służby propagandowe MK z Niemcem
Willi M940) na czele. Zorganizowano biuro prasowe oraz
wydawnictwa specjalistyczne. Wydawano dużo gazet, broszur propagandowych oraz
książek. Obrońcy rządu ludowego zyskali wielu uzdolnionych dziennikarzy i
publicystów. Nadali oni tej sprawie wielki rozgłos.
Nie zdołali jednak przekonać państw decydujących o polityce Ligi Narodów, która
nadal zabraniała interwencji w Hiszpanii. W efekcie walczące strony uzyskiwały pomoc
w zakupie broni i amunicji tylko od państw łamiących zasady nieinterwencji. Strona
zwalczająca rząd miała nieograniczone możliwości zakupu broni w Niemczech i we
Włoszech. Państwa te wzięły nawet bezpośredni udział w wojnie, wysyłając swoje
formacje wojskowe. Stronę niemiecką reprezentował Legion Condor. Była to formacja
lotniczo-pancerna. Niemcy testowali w Hiszpanii nową broń i zasady współdziałania
broni lotniczej z bronią pancerną. Współdziałanie to doprowadziło do wypracowania
zasad wojny błyskawicznej. Natomiast Włosi wysłali do Hiszpanii formacje piechoty i
pancerne. Pomocy zamachowcom udzielił też dyktator portugalski Salazar, który wysłał
do Hiszpanii kilkanaście tysięcy własnych żołnierzy.
Rząd Largo Caballero uzyskał możliwość zakupu broni w ZSRR. Płacił za nią
czystym złotem. Jednak droga z ZSRR do Hiszpanii była daleka i trudna. Morze
Śródziemne znajdowało się pod kontrolą państw głoszących zasady nieinterwencji z
Wielką Brytanią i Francją na czele. ZSRR nie wysłał do Hiszpanii zorganizowanych
oddziałów, ale około 3 tys. specjalistów różnego rodzaju broni. Przez wojnę domową w
Hiszpanii przeszło wielu przyszłych wybitnych dowódców radzieckich, jak np.: P. I.
Batow, Iwan Koniew, Grigorij Kulik, R. J. Malinowski, K. A. Miereckow, M. I.
Niedielin, N. N. Woronow. Działał tam też płk Karol Świerczewski ps. Walter.
Wraz z ochotnikami i pomocą do Hiszpanii przybyli też przedstawiciele wywiadów
i służb specjalnych Niemiec, Włoch, ZSRR i innych państw. Panoszyły się szczególnie
wywiady niemiecki i ZSRR, które dokonywały własnych rozpraw z ludźmi
niepożądanymi. Przywódcy ZSRR za szczególnie groźnych uznawali tzw. trockistów, to
znaczy działaczy rewolucyjnych zwalczających ZSRR, jako wynaturzenie dokonań
rewolucyjnych.
Za trockistów uznawano członków powstałej w 1935 r. ze zjednoczenia dwóch
innych, małych partii (Lewica Komunistyczna i Blok Robotniczo-Chłopski) Partię
Robotniczą Zjednoczenia Marksistowskiego (Partido Obrero de Unificate Marksista -
POUM) z Julio Joaqnen Maurinem (1896-1973) i Andreasem Ninem (1892-1937) na
czele. Aczkolwiek Trocki nie uznawał ich za swoją organizację, to jednak krytykowali
oni Stalina i Międzynarodówkę Komunistyczną i uchodzili za trockistów. Tymczasem
rząd Caballero obejmował, tak liberałów i socjalistów, jak i anarchistów, komunistów i
trockistów. Duże skupisko trockistów znajdowało się w Katalonii, a szczególnie w
Barcelonie. Tworzyli oni samodzielne formacjw wojskowe. W maju 1937 r. w
Barcelonie doszło do walk pomiędzy anarchistami i trockistami. Padło wielu zabitych i
rannych. W konsekwencji do akcji włączyła się opanowana przez specjalistów
radzieckich policja specjalna, która doprowadziła do zamordowania Nina i rozbicia
POUM. Fakt ten doprowadził do konfliktu w rządzie centralnym i ustąpienia Largo
Caballero. W dniu 15 maja 1937 r. na czele rządu stanął bezpartyjny lekarz dr Juan
Negrin Lopez (1889-1956). Nie dysponował on wsparciem trockistów i związków
zawodowych. Zmuszony był do silniejszego oparcia się o KPH i ZSRR.
Według szacunków F. Ryszki po stronie gen. Franco walczyło 17 tys. żołnierzy
niemieckich, 75 tys. żołnierzy włoskich, 75 tys. Marokańczyków, kilkanaście tysięcy
Portugalczyków i kilkaset tysięcy Hiszpanów. Niemcy dostarczyli gen. Franco około 200
czołgów, 600 samolotów, wiele dział oraz wielu specjalistów, instruktorów. Liczba
żołnierzy Legionu Condor wzrosła z 5 tys. w 1936 r. do 14 tys. w 1938 r. Włosi
niezależnie od własnych dywizji i brygad dostarczyli gen. Franco 150 czołgów, 660
samolotów, 800 armat i wiele karabinów maszynowych. Gen. Franco zapłacił za te
dostawy umowami koncesyjnymi na wydobycie przez Niemców i Włochów surowców
na sumę 500 mln dolarów. Włosi chełpili się, że zestrzelili 903 samoloty republikańskie
oraz zatopili statki strony przeciwnej o tonażu 72 800 ton. Po stronie gen. Franco
walczyło też po kilkuset Brytyjczyków, Amerykanów, Irlandczyków, białych Rosjan i
innych.
Natomiast ZSRR dostarczył rządowi republikańskiemu 1 tysiąc samolotów, 900
czołgów, 300 samochodów pancernych. Rząd republikański zapłacił ZSRR złotem,
również na sumę 500 mln dolarów.
Wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem. Po obu stronach walczyło po kilkaset
tysięcy osób. Po obu stronach stosowano terror i występowały zjawiska okrucieństwa.
Dochodziło też do przestępstw na większą skalę. W dniu 26 IV 1937 r. samoloty
Legionu Condor zbombardowały miasto Guernikę w Kraju Basków. Miasteczko uległo
kompletnemu zniszczeniu. Tymczasem miało ono kultowy charakter i dla Basków miało
wielkie znaczenie. Fakt ten bardzo nagłośniono w środkach masowego przekazu. Pablo
Picasso na kanwie tej namalował słynny później obraz.
Wielkiego rozgłosu nabrała działalność niemieckich i włoskich okrętów
blokujących porty hiszpańskie od strony Morza Śródziemnego. W dniu 12 VI 1937 r.
okręt niemiecki zbombardował miasto Almeria, zabijając wielu ludzi cywilnych. Sprawie
tej również nadano wielki rozgłos.
Strona republikańska jednak stopniowo słabła. Stalin w 1938 r. odmówił dalszego
zaopatrywania jej, ponieważ nie dysponowała już złotem. Pod naciskiem dyskusji w
Lidze Narodów rząd Negrina jesienią 1938 r. postanowił odwołać Brygady
Międznarodowe, licząc, że fakt ten spowoduje również wycofanie oddziałów
niemieckich i włoskich wspomagających Franco. Ponieważ to nie nastąpiło, w styczniu
1939 r. próbowano zaangażować je na nowo. Było już jednak za późno. W dniu 28 I
1939 r. wojska gen. Franco zajęły Barcelonę, likwidując agendy rządowe w Katalonii, a
dwa miesiące później (28 marzec) zajęły Madryt. Wojna domowa dobiegła końca. Rząd
ratował się ucieczką za granicę, a ochotników z Brygad Międzynarodowych internowano
w obozach we Francji.
W pierwszych komunikatach informowano, że wojna pochłonęła wielką ilość ofiar.
Szacowano je na 1,2 miliony zabitych. Po latach dane te zweryfikowano.Na podstawie
żmudnych obliczeń przyjęto, że w czasie 3-letniej wojny zginęło 500 tys. ludzi, w tym
około 200 tys. poległo na fronatch wojny lub zmarło z odniesionych ran (około 90 tys.
nacjonalistów i 110 tys. republikanów). Około 130 tys. osób zginęło na skutek terroru
(75 tys. nacjonalistów i 55 tys. republikanów), a 10 tys. zginęło na skutek bombardowań
i około 26 tys. na skutek trudności i niedożywienia. Około 100 tys. ludzi zginęło po
wojnie na skutek wyroków sądowych zwycięzców. Łączne straty szacuje się na 800 tys.
ludzi. Straty materialne szacuje się na 30 mld peset czyli 59 mln dolarów. W dniu 9 II
1939 r. gen. Franco wydał ustawę pt. "Prawo politycznej odpowiedzialności". Dała ona
podstawę do przeprowadzenia badań i weryfikacji kadr i odpowiedzialności za
wydarzenia wojenne. Wiele osób skazano na karę śmierci lub więzienia, a wielu
napiętnowano, nie dopuszczając ich do służby publicznej. Setki tysięcy ludzi obawiając
się represji, opuściło kraj, udając się na emigrację do krajów Ameryki Łacińskiej lub do
ZSRR. Wielu emigrantów nie powróciło do kraju.
Wojna w Hiszpanii była nie tylko wojną domową Hiszpanów, ale także wojną
międzynarodową. Walczyli w niej różni ludzie. Stanowiła swego rodzaju poligon
doświadczalny dla armii wielu państw. Wojna miała bardzo okrutny charakter.
Bezpośrednio po wojnie władze republikańskie oskarżono o to, że doprowadziły do
wymordowania wielu księży. Po latach dane te również zweryfikowano, pomniejszając je
o połowę. Według danych przytoczonych przez B. Golę i F. Ryszkę zabito 12 biskupów,
283 zakonnice, 5255 księży, 2492 braci zakonnych i 249 osób z nowicjatu. Było to
razem 7937 osób czyli około 10% osób ze stanu duchownego. O zbrodnie te najczęściej
oskarżano komunistów.
Papież Jan Paweł II w 1987 r. beatyfikował grupę księży i zakonników
zamordowanych w tych latach. W 1999 r. część z nich kanonizował. W 2001 r. papież
beatyfikował następną grupę ofiar tych lat. Razem beatyfikacja objęła 471 osób. W
kołach katolickich czyniono wrażenie, jakoby wojna domowa w Hiszpanii była wojną
komunistów z kościołem katolickim. Tymczasem prawda była inna. Komuniści
początkowo w wojnie tej nie odgrywali większej roli. O przebiegu wydarzeń decydowali
liberałowie i anarchiści. Byli oni bardzo antyklerykalni. Papież beatyfikował zresztą tych
spośród zamordowanych, którzy zginęli za wiarę, a nie z powodów politycznych.
"Trzeba też wiedzieć - stwierdził publicysta konserwatywnego dziennika hiszpańskiego
"La Vangarda"Ricardo Estarriol - że większość męczenników nie została uśmiercona
przez instytucje legalnego rządu republiki, lecz przez to, co dzisiaj zwie się "formacjami
paramilitarnymi" anarchistycznej FAI (Iberyjskiej Federacji Anarchistycznej) oraz
anarchistycznego związku zawodowego CNT. Obie te formacje zostały zresztą w
ostatniej fazie wojny domowej - to była "wojna domowa w ramach wojny domowej" -
brutalnie unicestwione przez hiszpańskich komunistów. Legalny rząd Republiki
tolerował zabójstwa księży lub nie zapobiegał im".
W czasie rewolucji i wojny domowej zamordowano też wielu zwolenników
legalnego rządu, jak np. wybitnego pisarza i dramaturga Federico Garcia Lorcę
(1898-1936), polityka liberalnego Jose Calvo Sotello (1893-1936). Zmarł odsunięty od
pracy, wybitny pisarz egzystencjalista Jugo Migaell Unamuno (1864-1936).
Wojna domowa w Hiszpanii odegrała wybitną rolę w kształtowaniu nastrojów i
postaw politycznych w całej Europie oraz w przygotowaniach do wojny w skali
globalnej w świecie.




3. Podboje Japonii w Chinach w latach 1937-1939

W latach 1933-1937 Japonia dokonała wielkiego skoku w rozwoju gospodarki.
Produkcja przemysłowa Japonii w tym okresie wzrosła o kilka punktów. Produkcja stali
wzrosła z 2 294 tys. ton w 1929 r. do 5 654 tys. ton w 1936 r. Wzrost ten dokonywał się
w oparciu o rosnący import surowców. Japonia importowała około 75% zużywanej rudy
żelaza, 90% ropy naftowej, 70% metali kolorowych, 85% bawełny, 95% wełny 100%
kauczuku. Fakt ten spowodował wzrost zadłużenia zagranicznego. Wzrosło ono z 6 mld
jenów w 1931 r. do 10 mld jenów w 1936 r. i 16 mld w 1938 r. Koła polityczne uznały,
że najlepszą drogą do poprawienia bilansu handlowego i utrzymania tempa rozwoju
ekonomicznego państwa jest pozyskanie tanich źródeł surowca. Do ekspansji parły też
koła oficerskie armii lądowej, a szczególnie grupa tak zwanych młodych oficerów.
20 II 1936 r. w Japonii przeprowadzono nowe wybory do parlamentu. Przyniosły
one porażkę partiom wspierającym ekspansję. Fakt ten spowodował bunt młodych
oficerów. W dniu 26 II 1936 r. wyprowadzili oni w Tokio około 1500 żołnierzy z
koszar, zajęli niektóre gmachy rządowe oraz przystąpili do rozprawy z politykami
uznanymi za przeciwników kół militarnych. Zamordowano lub ciężko raniono wielu
znanych osobistości cywilnych oraz niektórych wojskowych. Bunt trwał 3 dni. Władze
zarządziły stan wojenny i spacyfikowały bunt, który nie uzyskał wsparcia ludności
cywilnej. Rząd premiera Okady musiał jednak ustąpić. Nowy rząd utworzył Hirota. Był
to rząd uległy wobec kół militarnych. Największe wpływy uzyskał w nim minister wojny,
gen. Terauchi. Wzmocniono siły zbrojne w Chinach i w Mandżurii i wezwano rząd Chin
do rokowań, zmierzając do narzucenia mu swoich żądań. Japończycy wystąpili z
żądaniem, by Chiny rozprawiły się ostatecznie z Armią Czerwoną, uznały Mandżukuo,
wyraziły zgodę na utworzenie autonomicznego obszaru obejmującego 5 prowincji
północno-zachodnich Chin, wprowadziły do wszystkich działów administracji japońskich
doradców, zakazały prowadzenia agitacji antyjapońskiej w Chinach, obniżyły taryfy celne
na towary importowane do Chin z Japonii. Politycy japońscy szukali sojusznika dla swej
linii politycznej. W dniu 25 XI 1936 r. zawarli oni układ polityczny z Rzeszą Niemiecką
zwany paktem antykominternowskim. Ostrze układu kierowało się przeciw ZSRR, ale w
pewnym sensie także przeciw Wielkiej Brytanii i USA. Do tego czasu Niemcy
współpracowały z Chinami. W 1936 r. udzieliły im pożyczkę w wysokości 100 mln
dolarów na zakup towarów niemieckich. Rząd ZSRR w odpowiedzi odmówił
przedłużenia wygasającej właśnie konwencji rybackiej z Japonią. Rząd Chin nie przyjął
żądań, a społeczeństwo chińskie zaczęło buntować się przeciw polityce uzależniania Chin
od Japonii. Kiedy w grudniu 1936 r. Czang Kei Szek przybył z wizytą do Sian w
północno-zachodnich prowincjach Chin został tam aresztowany przez gen.
Czang-Sue-lianga i osadzony w areszcie domowym. Żądano, by przerwał bratobójczą
wojnę z komunistami, zawarł z nimi porozumienie i podjął wspólną z nimi wojnę przeciw
Japonii. Nie miał on innego wyjścia i zgodził się na rozmowy z komunistami. W imieniu
komunistów prowadził je współpracujący ściśle z Mao Zedongiem Zhou Enlai. Uklad
podpisano w kwietniu 1937 r. Było to zgodne z zaleceniami KW MK, która wzywała
właśnie do tworzenia Frontów Ludowych. Także ZSRR podjął ponownie kurs na
współpracę z Czang Kai Szekiem.
Japończycy zrozumieli, że w drodze pokojowej nic więcej od Chin nie uzyskają. W
dniu 30 IV 1937 r. przeprowadzono nowe wybory. Na 14,5 mln uprawnionych do
głosowania wzięło w nich udział zaledwie 10 mln, spośród których 9 mln głosowało na
partie opozycyjne. Nowym premierem Japonii został książę Konoye Fumimaro
(1891-1945). Cieszył się on dużym autorytetem i wpływami. Pod jego kierownictwem
sfinalizowano przygotowania do agresji na Chiny. Jak zwykle zaczęło się od małego
incydentu. W dniu 7 VII 1937 r. w położonym około 20 km od Pekinu Lukouchiao
Japończycy ostrzelali żołnierzy chińskich i zamiast wyjaśnić incydent potraktowali go
jako casus belli. W dniu 27 lipca armia japońska rozpoczęła ofensywę, licząc na szybkie
podporządkowanie sobie Chin. W szybkim tempie opanowała ona rejon Pekinu,
Tien-tsin i podjęła marsz wzdłuż linii kolejowych Tientsin-Puku, Tientsin-Suijuan i
Pekin-Hankou.
Do podobnej sytuacji doprowadzili też w rejonie Szanghaju. W dniu 9 sierpnia
grupa ich żołnierzy próbowała wtargnąć na teren chińskiego lotniska koło Szanghaju. W
toku zajścia zastrzelili kilku Chińczyków ze straży lotniska, ale w końcu sami zostali
zastrzeleni przez policję chińską. Władze japońskie znów nie dopuściły do wyjaśnienia
incydentu, lecz przystąpiły do odwetowego bombardowania przedmieścia Szanghaju
Czapel. Rozpoczęły się walki, które trwały 3 miesiące. W listopadzie 1937 r. Szanghaj
został zdobyty. W grudniu 1937 r. opanowali oni stolicę Chin Nankin dokonując
masakry ludności.
Na terenie Chin operowały armie japońskie liczące kilkaset tysięcy ludzi. Były one
dobrze wyposażone w artylerię, samoloty i karabiny maszynowe. Armia chińska była
słabiej wyposażona technicznie. W tej sytuacji Czang Kai-szek zwrócił się o pomoc
techniczną do ZSRR. 21 sierpnia 1937 r. podpisano układ o nieagresji pomiędzy Chinami
i ZSRR. Rząd ZSRR protestował przeciw poczynaniom militarystów japońskich w
Chinach. W dniu 12 września 1937 r. rząd Chin zwrócił się do Ligi Narodów ze skargą
na Japonię. Zgromadzenie ogólne LN w dniu 6 X 1937 r. uchyliło się od zajęcia się
bezpośrednio tą kwestią, odsyłając ją do zwołanej specjalnie konferencji sygnatariuszy
traktatu waszyngtońskiego z 1922 r. Konferencję zwołano do Brukseli na dzień 3 XI
1937 r. Wzięły w niej udział delegacje: Wielkiej Brytanii, Belgii, Chin, Francji, Holandii,
Portugalii, Włoch, Stanów Zjednoczonych i dominiów brytyjskich: Australii, Kanady,
Nowej Zelandii i Związku Północno-Afrykańskiego. W konferencji wzięły też udział
państwa, które przystąpiły później do traktatu 9 państw, a mianowicie: Boliwia, Meksyk,
Norwegia i Szwecja. Japonia nie wzięła udziału w konferencji i sama oskarżyła Chiny o
agresję. Uzyskała wsparcie Niemiec i Włoch. W tej sytuacji konferencja na wniosek
delegacji USA i Wielkiej Brytanii uchwaliła rezolucję potępiającą agresję Japonii w
Chinach, wezwała Japonię do zaniechania działań zbrojnych i zastosowania się do
podpisanego w Waszyngtonie w 1922 r. układu 9 państw. Konferencja nie
zaproponowała zastosowania sankcji wobec agresora lecz ograniczyła się do upomnienia
go. Liga Narodów dysponowała już przykrymi doświadczeniami z sankcjami wobec
Włoch. Było to faktyczne przyznanie się do bezsilności. Ani Wielka Brytania ani USA
nie chciały wojny z Japonią i starały się nakłonić ją do ustępstw w drodze perswazji.
Stanowisko konferencji brukselskiej w sprawie konfliktu japońsko-chińskiego
ośmieliło agresora do bardziej śmiałych działań. W sztabie armii opracowano program
całkowitego uzależnienia Chin od Japonii. Program ten minister spraw zagranicznych
Hirota przedstawił parlamentowi, który 22 I 1938 r. zatwierdził go. Japończycy
postulowali, by Chiny przyłączyły się do paktu antykominternowskiego, wyraziły zgodę
na utworzenie na terenie Chin stref zdemilitaryzowanych i rozlokowanie garnizonów
japońskich, uznały "niepodległość" tzw. Mongolii Wewnętrznej. Japończycy powrócili
do wysuwanych już wcześniej postulatów, by Chiny weszły wraz z Mandżukuo i Japonią
do jednolitego bloku gospodarczego. Japończycy żądali też, by Chiny wypłaciły im
kontrybucję. Były to żądania pełnej kapitulacji. Zmierzały one do pełnego gospodarczego
i politycznego uzależnienia Chin od Japonii. Przy czym Chiny w okresie tym liczyły
około 450 mln mieszkańców, a Japonia około 60 mln.
Czang Kai-szek pod naciskiem rosnącego oburzenia opinii chińskiej żądania te
odrzucił. Wojna trwała nadal. Stanowisko Japonii zaniepokoiło jednak inne mocarstwa.
Szczególnie zaniepokojony czuł się ZSRR. Toteż Stalin podjął decyzję, by udzielić
Chinom pomocy technicznej. We wrześniu 1937 r. do ZSRR przybyła delegacja chińska,
która została zapoznana z radzieckim sprzętem wojskowym. Zawarto porozumienie o
dostawach broni radzieckiej do Chin. Opiewało ono na sumę 500 mln dolarów. Pierwszą
transzę w wysokości 50 mln dolarów zrealizowano w marcu 1938 r. Ustalono, że ZSRR
dostarczy Chinom Czang Kai-szeka uzbrojenie niezbędne do wyposażenia 20 dywizji.
ZSRR zobowiązał się się przeszkolić chińskich pilotów w swoich szkołach oraz
dostarczyć Chinom instruktorów. Do tego czasu Chiny korzystały z pomocy kadry
niemieckiej. W 1937 r. w Chinach było jeszcze 70 doradców niemieckich. Na przełomie
lat 1937/38 opuścili oni ten kraj.
Dostawy realizowano drogą lądową, samochodami poprzez tereny pustynne, od
stacji kolei Syberyjsko-Turkiestańskiej w Sary - Osek do Lanczou w prowincji Kansu.
Opracowano trasę długości 2925 km i wydzielono 750 samochodów ciężarowych do
zrealizowania tego planu. Dostawy realizowano też drogą lotniczą z Ałma-Aty do
Lanczou, długości 2611 km. Wykorzystano też trasę morską z Sewastopola do
Hongkongu i Singapuru. Sprzęt wojskowy ładowano na statki obcych bander kamuflując
ten fakt innymi towarami.
Pierwszą partię 225 samolotów wysłano w listopadzie 1937 r. W 1938 r. ZSRR
udzielił Chinom dwóch pożyczek po 50 mln dolarów na 3%. Miały ona zostać spłacone
dostawami towarów chińskich do ZSRR. W okresie tym Chiny zakupiły w ZSRR 885
samolotów, 1 tysiąc dział, 8 tys. karabinów maszynowych. Do Chin wyjechało 700
radzieckich lotników i instruktorów technicznych. W 1939 r. w państwie tym znajdowało
się 81 radzieckich doradców, w tym tacy znani później oficerowie, jak: P. F. Batycki, A.
W. Błogołatow, A. I. Czerepanow, I. Czujkow, P. S. Rybałko.
Aktywizowały się też działania znajdującej się na tyłach wojsk japońskich Armii
Czerwonej Chin. Komuniści operowali w rejonie prowincji Szansi, Czahar i Szantung.
Była to 8 armia. W 1937 r. bazę swą przenieśli do rejonu Czaha-Hopej , a w 1938 r.
opanowali południowo-wschodnią część prowincji Szansi. W Chinach Wschodnich
utworzono 4 armię, która operowała w trójkącie Szanghaj - Nankin - Hangczou. "Wojna
z Japonią, która rozpoczęła się pod Pekinem 7 lipca 1937 roku - pisze John King
Fairbank - doprowadziła do ogłoszenia w sierpniu i wrześniu umowy o zjednoczonym
froncie między KPCh a GMD. KPCh zgodziła się zaprzestać zbrojnej rewolucji mającej
na celu przemianę chińskiego społeczeństwa i zrezygnować z przymusowej konfiskaty
ziem obszarników, ponadto jej Armia Czerwona miała zostać podporządkowana
dowództwu rządu centralnego. Ze swej strony GMD miał pozwolić KPCh na
ulokowanie w kilku miastach swoich biur łączności, wydawanie w Chongqingu
"Dziennika Nowych Chin" i delegowanie przedstawicieli do rządowych organów
doradczych. Od tego momentu utrzymywano zjednoczony front. Armia Czerwona
nazywała się teraz Ósmą Armią, a Zhou Enlai rezydował w Chongqingu jako jej
przedstawiciel. Spędziwszy rok 1938 w przejściowej stolicy w Wuhanie, był już dla
prasy światowej ministrem spraw zagranicznych KPCh i jej przedstawicielem (...)".
Mao Zedong, nauczony doświadczeniem z lat 1925-1927, nie dowierzał Czang
Kai-szekowi i podejmował z nim współpracę, ale nie podporządkował mu w pełni swych
sił zbrojnych. Zachowały one autonomię wobec GMD. Dowódcą 8 armii był Czu Te, a
jego zastępcą Peng Te-huaj. Liczyła ona 45 tys. ludzi. Tworzona z oddziałów
partyzanckich na południu Chin 4 armia w końcu 1937 r. liczyła około 12 tys. ludzi.
Dowodził nią Je Ting. Stanowisko zastępcy dowódcy pełnił Siang Ing. "W efekcie -
stwierdził Fairbank - Ósma Armia pozostała nadal niezależną siłą mimo niewielkich
subsydiów ze strony rządu. KPCh na terenie budowanych przez siebie baz zaprowadziła
porządek, popierała produkcję, stosując takie środki jak zespoły wzajemnej pomocy,
werbowała też nadal spośród biedoty wiejskiej aktywistów, którzy mieli ostatecznie
wziąć górę nad bogatymi chłopami".
Wojna japońsko-chińska nie kończyła się lecz ulegała poszerzeniu i intensyfikacji.
Tworzono nowe fronty, a komuniści tworzyli nowe regiony, wyzwolone na zapleczu
frontu japońskiego. W końcu 1938 r. siły Armii Czerwonej wzrosły do 180 tys. ludzi. W
toku tej wojny ostatecznie utrwaliła się dominująca pozycja Czang Kei-szeka w skali
całego państwa i Mao-Zedonga w łonie KPCh i Armii Czerwonej.
W końcu marca 1938 r. 60-tysięczne zgrupowanie japońskie skierowało się na
Suczou i połączyło z drugim frontem nacierającym wzdłuż rzeki Jangcy. Skoncentrowali
tam armię liczącą 200 tys. ludzi i 400 czołgów i uderzyli na Suczou, które zajęli 19 maja.
W końcu sierpnia duże zgrupowanie japońskie liczące 240 tys. ludzi, uzbrojonych w 180
czołgów i 150 samolotów zaatakowało Wuhan i po trzech miesiącach walk zajęło to
miasto. Rząd Czang Kai-szeka przeniósł się do Chongqingu, gdzie urzędował do końca
wojny w 1945 r. W dniu 22 X 1938 r. Japończycy zdobyli Kanton, pozbawiając rząd
chiński możliwości eksportowych drogą morską. W toku pierwszych 15 miesięcy wojny,
Japonii udało się podbić rozległe terytoria Chin północnych, środkowych i
południowych. Armia japońska zajęła główne ośrodki przemysłowe Chin oraz opanowała
prawie całą sieć kolejową państwa i odcięła Chiny od morza. Chiny jednak nie
kapitulowały. Pełne opanowanie kraju okazało się niewykonalne. Był to olbrzymi obszar,
zamieszkany przez wiele milionów ludzi. W społeczeństwie chińskim narastała niechęć
do okupanta i wola walki z najeźdźcą. Okazało się, że pokonanie Chin przekracza
możliwości małej Japonii.
W kilku regionach armia ich poniosła dotkliwe porażki. Ponadto koszta wojny
przekroczyły możliwości państwa. Pierwszy rok wojny kosztował 4 mld jenów.
Stanowiło to przeszło 70% całych wydatków państwa. Zadłużenie państwa związane z
koniecznością zakupu surowców wojennych wzrosło w 1938 r. do 16 mld jenów. W tej
sytuacji koła wojskowe Japonii zaczęły szukać innych możliwości zakończenia wojny.
Zmierzali oni do nowego podziału Chin i uzależnienia od siebie poszczególnych ich
części. W listopadzie 1937 r. utworzyli tzw. rząd autonomiczny w Mongolii
Wewnętrznej. W grudniu 1937 r. w Pekinie powstał chiński rząd tymczasowy. W marcu
1938 r. doprowadzili do rozłamu w Guomindangu i utworzyli marionetkowy rząd w
Nankinie z Wang Cing-wejem na czele. Podjęto też próby sprowokowania wojny z
ZSRR licząc, iż zagrożenie ZSRR może skłonić to państwo do zerwania współpracy z
Chinami.
Koła umiarkowane w Japonii dążyły do ograniczenia ekspansji i szukania
sojuszników w Niemczech, USA i Wielkiej Brytanii. Natomiast koła wojskowe parły do
dalszego rozszerzenia ekspansji na teren Chin Południowych, gdzie znajdowały się
ośrodki brytyjskie i na Pacyfik, gdzie godziły w interesy USA. W dniu 3 XI 1938 r. rząd
japoński ogłosił aprobowane przez cesarza Hirohito oświadczenie głoszące, że Japonia
prowadzi "świętą wojnę" o "wprowadzenie nowego ładu w Azji Wschodniej".
Informowano, że Japonia, Chiny i Mandżuria wspólnie podejmą skoordynowaną
działalność w dziedzinie ekonomicznej, politycznej i kulturalnej celem stworzenia
Nowego Ładu. W dniu 30 XI 1938 r. rząd Japonii z udziałem cesarza uchwalił plan
realizacji "nowego ustroju w Azji Wschodniej". 22 XII 1938 r. premier Konoye ogłosił
nowe warunki pokoju wysuwane wobec Chin. Powtarzano warunki wysuwane wcześniej
i dodawano do nich żądanie przyznania Japończykom prawa osiedlania się i działania na
terenie całych Chin, przyznania im specjalnych praw i przywilejów do eksploatacji
bogactw naturalnych, szczególnie w Chinach Północnych i w Mongolii Wewnętrznej.
Rząd Czang Kei-szeka żądania te odrzucił, natomiast rząd Wang Czing-weja
opowiedział się za ich przyjęciem.
Deklaracja o planie budowy nowej Azji spowodowała poważne zmiany w polityce
USA i Wielkiej Brytanii wobec Japonii i Chin. Stany Zjednoczone postanowiły wzmocnić
opór Chin i 15 XII 1938 r. zaproponowały im pożyczkę w wysokości 25 mln dolarów.
W dniu 31 XII 1938 r. rząd USA wystosował notę do Japonii protestując przeciw idei
wprowadzenia nowego ładu w Azji Wschodniej. Idea ta, zdaniem USA, godzila w
zasadę otwartych drzwi wobec Chin.
Wojna spowodowała załamanie wzrostu ekonomicznego Japonii, nastąpiło
załamanie produkcji przemysłu lekkiego, spadek obrotów handlu zagranicznego i wzrost
inflacji. W styczniu 1939 r. rząd Konoye ustąpił, uznając, że nie jest w stanie zrealizować
tych planów. Nowy rząd utworzył przewodniczący Tajnej Rady baron Hitanuma. Dążył
on do maksymalnie szybkiego zawarcia pokoju, ale nie rezygnował też z koncepcji
przebudowy Azji Wschodniej. W dniu 10 II 1939 r. wojska japońskie zajęły położoną
koło francuskich Indochin wyspę Hainan, wywołując protest Stanów Zjednoczonych,
Francji i Wielkiej Brytanii, 31 marca zajęto wyspę Strali, a 12 maja wyspę Kulangsu w
międzynarodowej strefie portu Amoj. Japonia wystąpiła wobec USA i Wielkiej Brytanii z
żądaniami uwzględnienia jej postulatów w portach i dzielnicach obcych (w Szanghaju,
Tientsinie i innych portach). Amerykanie i Brytyjczycy protestowali i podejmowali kroki
zaradcze. Japonia korzystała z zamieszania jakie narastało w 1939 r. w Europie.
Brytyjczycy poszli na kompromis i zawarli z nią 24 VII 1939 r. specjalne porozumienie
Arita-Craigie. Natomiast Stany Zjednoczone 26 VII 1939 r. wymówiły podpisany z
Japonią w 1911 r. układ handlowy. Korzystając z ogólnego zamieszania w świecie rząd
Hiranumo skoncentrował swe działania na Mandżurii i Mongolii wchodząc w poważny
konflikt z ZSRR.

4. Ekspansja Niemiec hitlerowskich w Europie w latach 1935-1939

W latach 1933-1937 Hitler znakomicie kamuflował swe cele i dążenia. W "Mein
Kampf" i w innych wystąpieniach przed przejęciem władzy zapowiedział wielki program
ekspansji. Po przejęciu władzy programu tego nie mógł zrealizować, ponieważ Niemcy
były słabe i rozbrojone. Na pierwszy plan wysunął więc działania zmierzające do
odbudowy gospodarczej państwa, zjednoczenia opinii publicznej wokół siebie i swej
partii, utworzenia nowoczesnych sił zbrojnych i przygotowania pozycji do ekspansji.
Krytykom przypominającym program ekspansji mówił, że chodzi mu tylko o odzyskanie
pozycji równoprawnych wobec innych państw. Wystąpienie z Komisji Rozbrojeniowej, a
następnie z Ligi Narodów dały mu wolną rękę. Niemcy pozbyły się kontroli zewnętrznej.
Konkordat z Watykanem i deklaracja o niestosowaniu przemocy z Polską miały
powierdzać dążenie do pokojowego uregulowania stosunków z innymi państwami i dać
pokojowe alibi polityce Hitlera. Cele ekspansywne Hitlera demaskowali opozycjoniści
ale ostrzeżeń tych na zachodzie nikt wówczas nie słuchał. Hitler uzyskał zrozumienie i
poparcie mocarstw, które były zadowolone z faktu, iż zlikwidował on zagrożenie
komunistyczne i ustabilizował sytuację w Niemczech. Niepokoiły poczynania związane z
antysemickimi ekscesami NSDAP i jej przybudówek, ale rząd umiał się z tego
wytłumaczyć. Generalnie biorąc, partia Hitlera zdołała pozyskać opinię publiczną i
narzucić społeczeństwu swój program. Po rozbiciu opozycji SA w 1934 r. w Niemczech
panował spokój. Nawet opozycja generałów przycichła. Zostali oni pozyskani wielkim
programem odbudowy sił zbrojnych i znaczenia korpusu oficerskiego w kraju. Armii
przywrócono jej zasługi, a oficerom dumę z wykonywanego zawodu.
Szczególną rolę w hitlerowskich planach remilitaryzacji Niemiec spełniało
lotnictwo, marynarka wojenna i broń pancerna. Bezpośrednio po przejęciu władzy, Hitler
odbył kilka poufnych spotkań z przemysłowcami. Opracowano program zbrojeń i
zorganizowano sposób jego finansowania. Tworzono różne fikcyjne towarzystwa,
którym Bank Rzeszy żyrował czeki. W ten sposób wypłacano wiele miliardów marek,
nie mających pokrycia w złocie. W kwietniu 1933 r. założono Metallurgische
Forschungsgesellschafft m.b.H. (Mefo) z kapitałem zakładowym w wysokości 1 miliona
marek. Do 1938 r. towarzystwo to wydało czeki na 12 mld mk, finansując badania
naukowe w przemyśle czyli na realizowanie zamówień wojskowych, nie mając na to
pokrycia w kasie. W tym samym czasie wydatki na cele zbrojeniowe wzrosły z 0,5 mld
do 4 mld marek. Niemcy wydały na cele zbrojeniowe około 90 mld marek.
Już 20 VI 1933 r. utworzono tajny fundusz odbudowy lotnictwa (Kasse "L"), na
który składały się tajne fundusze kilku ministerstw. Zaplanowano budowę nowych
samolotów: w roku 1933 - 368, 1934 - 1968, 1935 - 3183, 1936 - 5112, 1937 - 5606,
1938 - 5235 i w 1939 - 8295. Połowę z nich stanowiły samoloty wojskowe. 15 VII 1933
r. utworzono Radę Generalną Gospodarki Niemieckiej z udziałem 17 najwybitniejszych
niemieckich przemysłowców. Utworzono monopol państwowy w dziedzinie zbrojeń. 14
IX 1933 r. koncern IG Farben Industrie przedłożył rządowi memoriał oferujący
możliwość produkcji benzyny syntetycznej. W ciągu 10 lat państwo gwarantowało zakup
po 300-500 tys. ton benzyny rocznie. Produkcja benzyny szybko rosła.
W dniu 26 II 1935 r. Hitler wydał rozporządzenie o przystąpieniu do odbudowy z
dniem 1 III 1935 r. lotnictwa wojskowego łamiąc zakazy traktatu pokojowego w tym
zakresie. Zadanie to realizował Hermann Gztabem za pomocą firm
budujących samoloty. W dniu 1 III 1935 r. Gł o utworzeniu pierwszej
niemieckiej eskadry bombowców. W dwa tygodnie później w dniu 7 III 1935 r. w
Niemczech, wbrew zakazom traktatu pokojowego, wprowadzono powszechny
obowiązek służby wojskowej i przystąpiono do rozbudowy armii lądowej. Rok później w
dniu 16 III 1936 r. wojska niemieckie wkroczyły do strefy zdemilitaryzowanej w
Nadrenii. Armia Hitlera była jeszcze słaba. Było to zagranie va banqu. Wielu Niemców
obawiało się retorsji ze strony państw strzegących wykonywania traktatu. Nic takiego
jednak nie nastąpiło. Rada LN stwierdziła tylko naruszenie 43 art. traktatu pokojowego.
Ośmielony Hitler przystąpił do budowy sił pancernych i zmotoryzowanych. Jednocześnie
kształtowano nową doktrynę wojenną. W nawiązaniu do tez gen. E. Ludendorfa uznano,
że przyszła wojna będzie wojną totalną, to znaczy, że trzeba przygotować społeczeństwo
do wielkiego wysiłku. Opracowano taktykę współdziałania lotnictwa szturmowego z
bronią pancerną i dywizjami zmechanizowanymi w ramach wojny błyskawicznej. Podjęto
szeroko zakrojoną akcję wychowawczą poprzez organizacje młodzieży (Hitler Jugend i
Deutsche Mdel Bund) oraz Służbę Pracy (Arbeitsdienst) i służbę wojskową. Pacyfistów
poddano totalnej krytyce, osadzając w obozach koncentracyjnych.
Wojna domowa w Hiszpanii stworzyła daleko idące możliwości sprawdzenia tych
doktryn w praktyce. Dała też możliwość sprawdzenia nowoczesnego sprzętu. Za poligon
doświadczalny dla generałów niemieckich służyły też Chiny, gdzie duża ich grupa
działała od wielu lat. Zamrożono natomiast współpracę z ZSRR. W dniu 18 V 1935 r.
Niemcy zawarły układ morski z Wielką Brytanią, który zezwalał im na odbudowę floty
wojennej. Akcję tę koordynował adm. Erich Raeder (1876-1950). Rozbudową flotylli
okrętów podwodnych zajmował się adm. Karl D0). Dysponowali oni
nieograniczonymi wprost możliwościami finansowymi. Działalność ich hamowała tylko
ograniczona moc przerobowa stoczni niemieckich.
Odbudowę i rozbudowę przemysłu zbrojeniowego i armii musiano skordynować.
W tym celu w Niemczech wprowadzono gospodarkę planową. Pierwszym
pełnomocnikiem do rozbudowy przemysłu zbrojeniowego Niemiec został H. Schacht.
Powołano go na to stanowisko już 21 V 1935 r. Był on jednocześnie ministrem
gospodarki Rzeszy. Przy ministerstwie obrony utworzono sztab gospodarczy rozwinięty
następnie w Urząd Gospodarki Zbrojeniowej Komendy Naczelnej Sił Zbrojnych z płk
Georgiem Thomasem na czele. 27 IV 1936 r. Gmisarzem Rzeszy do
spraw dewiz i surowców. 4 VIII 1936 r. Hitler zarządził przystąpienie do realizacji planu
4-letniego, tak, by w okresie tym gospodarka niemiecka uzyskała zdolność do wojny.
Pełnomocnikiem do spraw planu został Gsunął hasło: "Kanonnen staat
Butter" (Armaty zamiast masła). Podjęto oszczędności i przyspieszono realizację zadań
wojennych. Powołano Radę Generalną Planu z czołowymi przemysłowcami na czele.
Rozbudowa przemysłu zbrojeniowego i armii spowodowała likwidację występującego w
latach kryzysu bezrobocia. Budowano autostrady, koleje, fabryki, lotniska. Niemcy
tętniły życiem. Wobec braku sił do pracy zatrudniano także kobiety i młodzież.
W dniu 24 VI 1937 r. minister wojny gen. Werner von Blomberg podpisał tajny
dokument precyzujący zadania wojenne armii. Zakładał on, że Niemcy nie są zagrożone
agresją z żadnej strony. Stwierdzał, że Niemcy są jednak przygotowane do wojny i
zakładał kierunki ewentualnych działań zbrojnych: 1) wojna na dwa fronty z punktem
ciężkości na zachodzie (plan Czerwony); 2) wojna na dwa fronty z punktem ciężkości
południowo-wschodnim (plan Zielony); Plan zakładał możliwość powikłań i związane z
tym: a) Interwencję zbrojną w Austrii (plan Otto), b) Komplikacje wojenne z "Czerwoną
Hiszpanią" (plan Richard); 3) przypadek gdyby Anglia, Litwa i Polska znalazły się w
obozie wrogim Rzeszy (plan szczególny poszerzony Czerwono-Zielony).
We wrześniu 1937 r. (20-27) przeprowadzono ćwiczenia wojenne w
Meklemburgii, na Pomorzu i nad Bałtykiem sprawdzając założenia wojny błyskawicznej.
Celem zasadniczym ćwiczeń było ustalenie móżliwości ataku na ZSRR. W okresie tym
stan niemieckiej armii lądowej powiększył się już do 14 armii, liczących 42 dywizje. W
dniu 5 XI 1937 r. Hitler przeprowadził naradę z udziałem ministra obrony gen. W. von
Blomberga, dowódcy armii gen. W. von Fritscha, adm. Raedera, Gra
spraw zagranicznych Konstantina von Neuratha. W gronie tym Hitler w nawiązaniu do
dawnych planów przedstawił rozłożony na kilka etapów plan wielkich ekspansji i
podbojów, który zatrwożył nawet tych, zdawałoby się przygotowanych na to ludzi.
Na pierwszy plan Hitler wysunął konieczność wchłonięcia przez Rzeszę Austrii
oraz rozbicie Czechosłowacji. W dalszej kolejności planował wojnę z ZSRR o przestrzeń
życiową dla narodu niemieckiego i pozyskanie kolonii. Było jasne, że Niemcy muszą
liczyć na wojnę z ZSRR oraz opór Wielkiej Brytanii i Francji. Generalicja niemiecka była
za odbudową wielkości i znaczenia armii. Nie wyobrażała sobie natomiast tak daleko
idących podbojów. Wobec zastrzeżeń generałów i ministra spraw zagranicznych Hitler
dokonał szybko wymiany kadr, powołując na odpowiednie stanowiska ludzi pewnych i
dyspozycyjnych.
Na pierwszy plan poszedł H. Schacht, który widział inne priorytety w gospodarce.
W dniu 25 XI 1937 r. został on odwołany z ministerstwa gospodarki, do 15 I 1938 r.
przejściowo kierował nim Gnie przekazano je w ręce związanego z
ministerstwem propagandy dziennikarza Waltera Funka. Zreorganizował on
ministerstwo, umacniając wpływy koncernów przemysłowych związanych z IG Farben
Industrie. W dniu 14 II 1938 r. Hitler wydał dekret rozwiązujący ministerstwo obrony i
sam przyjął naczelne dowództwo sił zbrojnych Rzeszy. Powołano do życia
Oberkommando der Wehrmacht (OKW Dowództwo Naczelne Sił Zbrojnych), które
znalazło się pod bezpośrednim nadzorem Hitlera. Minister Blomberg i dotychczasowy
naczelny dowódca Fritsch zostali oskarżeni i odsunięci ze stanowisk. Zwolniono wielu
innych mało pewnych oficerów. Odwołano ministra spraw zagranicznych von Neuratha.
Ministerstwo to objął dotychczasowy ambasador Rzeszy w Londynie Joachim von
Ribbentrop (1893-1946). Odwołano F. von Papena z ambasady w Wiedniu i Urlicha von
Hassela z Rzymu. Hitler był samoukiem i na pracy sztabowej nie znał się. W związku z
tym ustanowił stanowisko szefa podlegającego mu bezpośrednio OKW. Na stanowisko
to powołał gen. Wilhelma Keitla (1882-1946). Był to doświadczony sztabowiec,
całkowicie zapatrzony w wodza i niezdolny do jakiegokolwiek samodzielnego działania.
Był on całkowicie uzależniony od Hitlera. Pod kierunkiem Hitlera sztab Keitla opracował
kolejne plany agresji. Do pomocy Keitlowi dodano gen. Alfreda Jodla (1880-1946). Był
on również doświadczonym sztabowcem i odegrał rolę wybitnego doradcy Hitlera w
planowaniu wojennym. Dowódcą armii lądowej został gen. Walther Brauchitsch
(1881-1948). Na czele sił lotniczych pozostał Grki adm. Reader.
Na pierwszy plan wysunięto podbój Austrii. W dniu 12 II 1938 r. Hitler wezwał do
siebie kanclerza Austrii Kurta von Schuschnigga (1897-1977) i zażądał, by dokonał on
zasadniczych zmian w rządzie i w polityce państwa. W dniu 20 II 1938 r. Hitler wystąpił
w parlamencie Rzeszy i zagroził Austrii i Czechosłowacji represjami jeśli nie przyjmą
postulatów Rzeszy. W Austrii już 18 II 1938 r. dokonano zmian, powołując członka
NSDAP Arthura Seyss-Inkharta (1892-1946) na stanowisko ministra spraw
wewnętrznych. Realizację pozostałych żądań Hitlera postanowiono uzależnić od
plebiscytu, który wyznaczono na dzień 13 marca. Hitler postanowił nie dopuścić do
plebiscytu i zarządził wykonanie planu "Otto" na dzień poprzedzający plebiscyt. W dniu
12 marca dywizje niemieckie wkroczyły do Austrii. Uczyniły to mimo, że dzień
wcześniej ulegając szantażowi kanclerz Schuschnigg ustąpił i na czele rządu stanął
hitlerowiec Seyss-Inkhart. Nowy kanclerz wydał rozkaz zakazujący oddziałom
austriackim podejmować walki z armią niemiecką. Większość ludności nie protestowała
zresztą witając serdecznie wojska niemieckie. Zajmując Austrię Hitler proklamował
powstanie Grossdeutschland, to jest Rzeszy Wielkoniemieckiej. W dniu 10 IV 1938 r.
Hitler zarządził wybory do parlamentu i plebiscyt w sprawie przyłączenia Austrii do
Rzeszy. Przytłaczająca większość społeczeństwa wzięła udział w tej imprezie i poparła
politykę Hitlera. Protesty państw, które w 1919 r. zmusiły Austrię do samodzielności,
miały symboliczny charakter. Hitler przejął dodatkowy potencjał ekonomiczny i ludzi.
Bezpośrednio po załatwieniu Anschlussu podjęto przygotowania do rozprawienia
się z Czechosłowacją. Już 24 IV 1938 r. Keitel opracował plan błyskawicznego
opanowania tego kraju pod kryptonimem Fall GrP w Sudetach
zamieszkanych w większości przez ludność pochodzenia niemieckiego podjęła
działalność Sudetendeutsche Partei (Partia Niemców Sudeckich) z nauczycielem wf
Konradem Henleinem (1898-1945) na czele. Początkowo żądała ona autonomii dla
Niemców Sudeckich w łonie Czechosłowacji. Hitlera to jednak nie zadowalało i zażądał,
by wysunęła ona żądanie powrotu do Rzeszy. Czesi podjęli przygotowania do obrony,
ale nie uzyskali wsparcia ze strony ich sojuszników, którzy nadal realizowali politykę
zapokajania żądań Hitlera. Ani Francja ani Wielka Brytania do wojny nie były
przygotowane i bały się konfliktu wojennego. Ponadto wielu polityków w Europie
Zachodniej uznawało, że żądania Hitlera są słuszne i uzasadnione. Przywódcy ZSRR
obiecali Czechom, że wypełnią swe zobowiązania i przyjdą im z pomocą jeśli inne
państwa wypełnią swe zobowiązania. Dobrze wiedzieli, że państwa te nie uczynią tego.
Na domiar złego z żądaniami wobec Czechosłowacji wystąpili inspirowani przez
Niemców Polacy i Węgrzy. Polacy domagali się korektury granicy na Śląsku
Cieszyńskim, a Madziarzy korekty granicy ze Słowacją. Politycy polscy z ministrem
spraw zagranicznych płk Józefem Beckiem na czele, zmierzali do pełnego rozbicia
Czechosłowacji celem uzyskania wspólnej granicy z Węgrami. Fakt ten pozwoliłby im
podjąć starania o utworzenie bloku politycznego, tzw. Międzymorza, obejmującego
Jugosławię, Polskę, Rumunię i Węgry.
Jesienią 1938 r. powstało wrażenie, że Czechosłowacja nie ma trwałego miejsca na
mapie Europy, że należy ją podzielić. Na wniosek Mussolniego w dniu 29 IX 1938 r. w
Monachium spotkali się szefowie rządów Wielkiej Brytanii N. Chamberlein, Francji E.
Daladier, Włoch B. Mussolini i Niemiec A. Hitler. Postanowili oni zaspokoić "słuszne"
postulaty Rzeszy. Czechosłowacja została zobligowana przez to gremium do scedowania
Rzeszy spornego obszaru. Wielka Brytania i Francja "zdradziły" swego sojusznika i
uznały pretensje Niemiec. Natomiast Mussolini dopiął swego, ożywiając upadłą w 1933
r. koncepcję utworzenia w Europie Paktu Czterech. Cztery mocarstwa miały decydować
o podstawowych kwestiach kontynentu. Do udziału w konferencji nie zaproszono ZSRR
ani Polski. Rząd Polski na własną rękę wystosował wobec Czechosłowacji ultimatum
zmuszając ją do wypełnienia jego żądań. Natomiast ZSRR uznał, że decyzje konferencji
w Monachium są skierowane nie tylko przeciw Czechosłowacji ale i przeciw niemu.
Współpraca ZSRR z państwami zachodnimi wystawiona została na ciężką próbę. Hitler
też nie był w pełni zadowolony. Liczył na małą wojnę z Czechosłowacją celem
generalnego wypróbowania ludzi i sprzętu. Tymczasem wojna okazała się zbędna. Dostał
wszystko tylko na samą groźbę wojny. W kołach wojskowych Niemiec w toku
przygotowań do rozprawy z Czechosłowacją ukształtowała się opozycja z byłym szefem
sztabu armii niemieckiej gen. Ludwigiem Beckiem (1880-1944). Sygnał do uderzenia na
Czechosłowację chciała ona wykorzystać do puczu przeciw Hitlerowi. Gen. Beck wiosną
i latem 1938 r. kilkakrotnie zwracał się do Hitlera jako naczelnego dowódcy z
memoriałami protestującymi przeciw przygotowaniom wojennym. Wokół niego skupiła
się grupa podobnie myślących generałów, którzy gotowi byli obalić Hitlera, by nie
dopuścić do realizacji planów, które uznali za przejaw awanturnictwa politycznego. W
dniu 1 IX 1938 r. Hitler odwołał gen. Becka ze stanowiska szefa sztabu sił lądowych
Niemiec i powołał na to stanowisko gen. Franza Haldera (1884-1972). Spiskowcy nie
zdołali wystąpić we wrześniu 1938 r. ponieważ problem sudecki został rozwiązany w
drodze pokojowej. Polityka pokojowego zaspokajania żądań Hitler obezwładnila
opozycję antyhitlerowską w Niemczech.
Na skutek decyzji monachijskich armia niemiecka w dniach 1-10 X 1938 r. zajęła
postulowane obszary wzmacniając Rzeszę Hitlera i wzbogacając ją o nowe zasoby
materiałowe i ludzkie. Hitler zapewnił swych zachodnich kontrahentów, że jest to jego
ostatnie żądanie terytorialne, ale już bezpośrednio po zajęciu Sudetów podjął kroki
celem rozbicia Czechosłowacji, podsycając odśrodkowy ruch słowacki ks. Józefa Hlinki.
Jednocześnie podjęto przygotowania do wyjaśnienia kwestii polskiej. Głownym celem
Hitlera było przygotować atak na ZSRR. Ponieważ Niemcy nie graniczyły bezpośrednio
z tym państwem, szczególną rolę do spełnienia miała Polska. Do tego czasu
współpracowała ona z III Rzeszą, wspierając ją w wielu kwestiach. Nie było jednak
pewne czy Polska przyłączy się do ataku niemieckiego na ZSRR czy zajmie inne
stanowisko.Stąd już 24 X 1938 r. Ribbentrop przeprowadził zasadniczą rozmowę z
ambasadorem polskim w Rzeszy Józefem Lipskim. Oferował on Polsce daleko idące
ustępstwa pod warunkiem, że Polska zrezygnuje z samodzielnej polityki zagranicznej i
zgodzi się koordynować swoją politykę z Rzeszą. Rozmowy na ten temat trwały do 21
III 1939 r. By uprzytomnić władzom polskim co je czeka w przypadku odrzucenia oferty
niemieckiej w dniu 14 III 1939 r. Niemcy doprowadzili do oderwania się Słowacji od
Czech i proklamowania samodzielnego państwa. W następnym dniu wojska niemieckie
wkroczyły do Czech i Moraw, a Hitler proklamował utworzenie protektoratu Czech i
Moraw. Czechosłowacja zniknęła z mapy Europy, a Polska znalazła się nagle w sytuacji
państwa z trzech stron otoczonego przez Niemcy. W Polsce nadal istniała wielka ilość
ludności obcej etnicznie. Mniejszości te rozsadzały państwo od wewnątrz. Szczególna
groźna stała się w tej sytuacji mniejszość niemiecka uległa propagandzie płynącej z
Rzeszy. Mogła ona spełnić taką rolę, jak Niemcy w Sudetach. Władze polskie zdawały
sobie sprawę z trudności położenia, ale nie zamierzały kapitulować. Szukały sojuszników
i zabezpieczenia na forum międzynarodowym
Na skutek zajęcia Austrii Niemcy powiększyły się o 470 544 km2 i 6,8 mln
ludności. Zajęcie Sudetów spowodowało dalsze powiększenie obszaru o 29 tys. km2 i
ludności o 3,5 mln. Rzesza niemiecka liczyła teraz 78,9 mln mieszkańców
zamieszkujących obszar 583 200 km2. Ważniejsze były jednak efekty ekonomiczne i
psychologiczne.
Tragiczne były losy niemieckich przeciwników Hitlera. W 1933 r. część ich szukała
schronienia w Zagłębiu Saary i w Sudetach. Z Zagłębia Saary musieli uciekać już w 1935
r. Uciekali nadal do Austrii, Francji i do Czechosłowacji. W 1938 r. i te schronienia
okazały się zagrożone. Uciekali nadal do Francji i Wielkiej Brytanii, która przyjmowała
ich bardzo niechętnie.
Potęga Niemiec gwałtownie wzrosła. Przekształciły się one w drugie co do
wielkości przemysłowej państwo świata. Obejmowały wielki obszar i dużą liczbę
ludności zapatrzonej w swego wodza, który w tak szybkim tempie zapewnił Niemcom
tak wielkie sukcesy. Polityka zbrojeń i mobilizacja w 1938 r, nadwyrężyła jednak zasoby
finansowe państwa. Niemcy stanęły wobec widma poważnego kryzysu. Przestrzegali
przed nim politycy zajmujący się sprawami gospodarki Niemiec. Już 1 IX 1938 r.
minister finansów Rzeszy hr Lutz Schwerin-Krosigk (1887-1952) przestrzegał Hitlera, że
zbyt szybkie tempo zbrojeń i mobilizacja armii doprowadziły do trudności płatniczych
Rzeszy oraz spowodują wielką inflację.
Hjalmar Schacht stopniowo dystansował się do polityki Hitlera uznając ją za
awanturniczą. Już w 1938 r. został pozbawiony wpływu na politykę gospodarczą
Rzeszy. W dniu 7 I 1939 r. wraz z dyrekcją Banku Rzeszy wystosował do Hitlera
memoriał informujący o sytuacji finansowej państwa. Zapowiadał on krach finansowy
jeśli państwo nie zmniejszy wydatków na zbrojenia i wojnę. W dniu 19 I 1939 r. został
on odwołany ze stanowiska. Prezydentem Banku Rzeszy został Kurt Funk. W bankach
dokonano reorganizacji. Niemcy były zmuszone do dalszych podbojów. Gdyby w
najbliższym czasie wojna nie wybuchła finanse Niemiec uległyby załamaniu. Można je
było ratować tylko w drodze nowych rabunków i podbojów.

5. Narastanie kryzysu politycznego w świecie w latach 1938-1939

Sytuacja w świecie w latach 1938-1939 w pewnym sensie przypominała sytuację
poprzedzającą wybuch I wojny światowej. Z jednej strony do konfliktu parły mocarstwa
zmierzające do pełnego przekreślenia skutków I wojny światowej i uzyskania panowania
w świecie. Szczególną rolę spełniały Niemcy, które szybko odrabiały straty poniesione w
wojnie, zbroiły się i szantażowały świat groźbą wojny. Wokół Niemiec skupiały się
mniejsze państwa dążące do przekreślenia skutków wojny i odzyskania strat
poniesionych na skutek wojny, jak np.: Bułgaria, Węgry, Włochy. Do bloku tego
należały też: Hiszpania gen. Franco i Portugalia. Z Niemcami sympatyzowały zagrożone
przez ZSRR państwa bałtyckie: Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia. Do pewnego czasu z
Niemcami współpracowała Polska. Na Dalekim Wschodzie po stronie niemieckiej
opowiadała się Japonia, która w 1938 r. zaczęła kokietować Niemcy, licząc na ich
wsparcie w walce o panowanie w basenie Pacyfiku. 25 X 1936 r. proklamowano Oś
Berlin - Rzym, a 6 XI 1936 r. Niemcy z Japonią podpisały układ zwany Paktem
Antykominternowskim. W dniu 6 XI 1937 r. do Paktu przystąpiły Włochy, a następnie
Węgry (luty 1939) i Hiszpania (marzec 1939). Państwa europejskie uznały utworzone
przez Japonię Mandżukuo oraz jej postulaty wobec Chin, a Japonia uznała aneksję
Etiopii przez Włochy oraz Anschluss Austrii przez Niemcy.
Z drugiej strony, państwa demokratyczne takie, jak: Belgia, Holandia, Szwecja,
Francja i Wielka Brytania były słabe i niezdecydowane. Część przywódców tych państw
werbalnie protestowała przeciw łamaniu traktatów i porozumień, ale w gruncie rzeczy
przyznawała Hitlerowi rację, uznając, że traktat pokojowy w Wersalu był zbyt surowy
wobec Niemiec, że należy złagodzić jego skutki. Anglicy uznając ten fakt zabiegali
jednak, by Hitler konsultował z nimi swe poczynania, by zmiany dokonywano za
oficjalną zgodą sygnatariuszy traktatów. Podobnego zdania byli przywódcy Francji,
którzy dawno odeszli już od zdecydowanie antyniemieckiego kursu swych poprzedników
z lat 1914-1924. Politykę ustępstw wobec Niemiec nazwano politykę appeasementu.
Rzecznikami zachowania dobrych stosunków z Niemcami Hitlera było wielu
arystokratów brytyjskich z nowym królem Edwardem VIII (1894-1972). Objął on tron
po śmierci Jerzego V w styczniu 1936 r. Przejawiał on fascynację nie tylko kulturą
niemiecką ale i osobą Hitlera. Korzystając z tego, iż zamierzał ożenić się z dwukrotną
rozwódką, Amerykanką Wallis Warfield Simpson, zmuszono go do abdykacji. Na tron
wstąpił jego młodszy brat Albert (Bertie), który przyjął imię Jerzego VI (1895-1952).
Koronował się 12 V 1937 r. Były król Edward VIII zachował tytuł księcia Windsoru i
opuścił wyspy brytyjskie, zachowując współpracę z Niemcami. Król Jerzy VI panował
nie wchodząc w konflikt z rządem i parlamentem, które stopniowo odchodziły od
zachwytu nad Hitlerem i jego polityką.
Do 1938 r. głównym rzecznikiem appeasementu był premier brytyjski z lat
1937-1940 Neville Chamberlein (1869-1940), a we Francji Pierre Laval (1883-1945).
Państwa te borykały się z trudnościami wewnętrznymi. Rządy ich narażone były na
krytykę opozycji. We Francji zmieniały się często. Trudno było kontynuować raz obraną
linię polityczną. Hitler doskonale znał te trudności i niewiele liczył się z opozycją
demokracji zachodnich. Żądał on, by państwa zachodnie uznały prawo Niemiec do
decydowania o losie Europy wschodniej i środkowej. Na Dalekim Wschodzie bardziej
skłonne do stanowczej linii wobec Japonii były Stany Zjednoczone, które generalnie
odmawiały zabierania głosu w sprawach konfliktów w Europie, natomiast bardziej
zainteresowane były losami Pacyfiku. Natomiast Wielka Brytania skłonna była tolerować
ekspansję japońską licząc, że doprowadzi ona do zahamowania wpływów ZSRR w tym
regionie.
Tymczasem ZSRR dokonał wielkich osiągnięć w dziele rozbudowy gospodarczej i
militarnej. Kolejna 5-latka zakończyła się budową nowych zakładów produkcyjnych i
dalszym wzbogaceniem państwa. Rozbudowie uległa Armia Czerwona. Jednocześnie
jednak w ZSRR umacniał się kult Stalina i dyktatura partii. Międzynarodówka
Komunistyczna przekształciła się w organ polityki zagranicznej ZSRR. Stalin stawał się
bardzo podejrzliwy i wszędzie węszył spiski i zagrożenia. Szczególnie groźnym wydawał
mu się tzw. trockizm. Zwolennicy Trockiego założyli nową międzynarodówkę zwaną IV
Międzynarodówką. Zwolenników jej Stalin i tworzone przez niego organa
bezpieczeństwa zwalczały z całą bezwzględnóścią. Ludzi podejrzanych o trockizm
osadzano w obozach pracy, sądzono i skazywano na karę śmierci. Stalin obawiał się też
akcji dywersyjnej ze strony państw kapitalistycznych i zwalczał wszelkie przejawy
współpracy z tymi państwami jako zagrażające wewnętrznej spoistości ZSRR. Służby
bezpieczeństwa ZSRR wyszukiwały prawdziwych lub domniemanych agentów wroga i
tępiły ich z niesłychaną brutalnością. W latach 1934-1937 w ZSRR doszło do wielkich
masowych aresztowań ludzi z najwyższych sfer politycznych. Przeprowadzono kilka
pokazowych procesów politycznych likwidując wielu zasłużonych dla systemu ludzi.
Podejrzenia te dotknęły też armii. Wielu oficerów oskarżono i deportowano do obozów
lub skazano na karę śmierci. Czystki i procesy spowodowały, że ZSRR stał się państwem
mało wiarogodnym. Mówiono o nim, że jest wielkim sfinksem.
W latach 1934-1938 Stalin doprowadził do generalnej zmiany linii politycznej
państwa. ZSRR zawarł wiele układów o nieagresji, a w 1934 r. przystąpił do Ligi
Narodów. Sterowana przez Stalina Międzynarodówka Komunistyczna wysunęła
program pojednania z partiami socjalistycznymi i proklamowała walkę o demokratyczny
antyfaszystowski front ludowy. Jednak z polityki tej wycofano się już w 1938 r.
Konferencję czterech mocarstw w Monachium nazwano w ZSRR "zdradą" monachijską;
kategorycznie zwalczano jej skutki. Przywódcy ZSRR przystąpili do szukania nowej linii
politycznej pomiędzy krajami faszystowskimi z Niemcami na czele a krajami
demokratycznymi. W latach 1938-1939 ZSRR czuł się zagrożony, tak w Europie ze
strony Niemiec, które otwarcie wzywały do robicia tego państwa, jak i w Azji ze strony
Japonii, która podjęła szereg kroków zmierzających do sprawdzenia gotowości bojowej
Armii Czerwonej. Pomoc udzieloną przez Stalina Chinom Guomindangu w 1938 r. w
Japonii uznano za prowokacyjne mieszanie się w jej sprawy. W lipcu 1938 r. wojska
japońskie naruszyły granicę z Mongolską Republiką Ludową (MRL) w rejonie jeziora
Chasan i zażądały, by ZSRR wycofał swe wojska z pogranicznych wzgórz Zaoziernaja i
Bezymiennaja w rejonie Kraju Przymorskiego. Ministerstwo Spraw Zagranicznych
ZSRR odpowiedziało, że wzgórza te należą do ZSRR, a dowództwo Armii Czerwonej
nakazało wyprzeć intruzów z tego terenu. W efekcie w sierpniu 1938 r. w rejonie tym
doszło do 2-tygodniowych walk granicznych. Do walk użyto artylerii, czołgów i
samolotów.
W maju 1939 r. Japończycy podjęli atak na granicę Mongolii w rejonie położonego
20 km na północ od rzeki Chałchin-Goł jeziora Bujr-nur. Przeprowadzili też
koncentrację znacznych sił w Mandżurii Wschodniej zagrażając radzieckim obwodom w
rejonie Władywostoku, Chabarowska i Kujbyszewa. Rząd ZSRR atak na MRL uznał za
wymierzony w ZSRR. Od 12 III 1936 r. oba państwa dysponowały układem o
wzajemnej pomocy. W tej sytuacji w rejonie Chałchin-Goł skoncentrowano znaczne siły
dowodzone przez oddelegowanego w ten rejon zastępcę dowódcy Kijowskiego Okręgu
Wojennego gen. Gieorgija K. Żukowa (1896-1974). W sierpniu 1939 r. toczyły się tam
zacięte walki. Japonia liczyła na wsparcie Niemiec. Tymczasem Niemcy wbrew
ustaleniom Paktu Antykominternowskiego, podjęły rokowania z ZSRR, które 23 VIII
1939 r. zakończyły się podpisaniem układu o nieagresji pomiędzy obu państwami. W tej
sytuacji koła wojskowe Japonii zrezygnowały z tego kierunku agresji i także podjęły
rokowania z ZSRR.
Tymczasem koła polityczne Francji i Wielkiej Brytanii znalazły się w sytuacji
niesłychanie kłopotliwej. Stosowana w latach 1937-1938 polityka ustępstw wobec
Hitlera nie przyniosła spodziewanych efektów. Wręcz rozzuchwaliła ona Hitlera.
Sekundował mu odchodzący w cień "dziekan" dyktatorów Mussolini. Zajęcie przez
Włochy Albanii w kwietniu 1939 r., rozbicie przez Hitlera Czechosłowacji w marcu 1939
r. oraz wtargnięcie wojsk niemieckich do Kłajpedy w dniu 22 marca 1939 r.,
potwierdzało tezę krytyków polityki appeasementu. Hitler nie liczył się z politykami
zachodnimi. Ustalony po wojnie układ sił politycznych w Europie został obalony na
rzecz państw faszystowsko-dyktatorskich. Istniała obawa, że następne państwa takie,
jak: Grecja, Polska i Rumunia mogą zostać podporządkowane dyktatorom. Obawy te
spowodowały, iż premier brytyjski Neville Chamberlein postanowił zachęcić te państwa
do oporu i 31 marca zapowiedział, że mogą one liczyć na pomoc Wielkiej Brytanii. W
ślad za tym minister spraw zagranicznych Polski płk J. Beck udał się do Anglii i 6 IV
1939 r. podpisał dwustronny brytyjsko-polski układ o wzajemnych gwarancjach. Był to
układ bez pokrycia w rzeczywistości. Wielka Brytania nie była przygotowana do wojny i
rząd brytyjski zdawał sobie sprawę z tego, że jeśli Niemcy zaatakują, to Wielka Brytania
nie będzie w stanie wypełnić przyjętych w tym układzie zobowiązań.


V. UKŁAD SIŁ POLITYCZNYCH I WYŚCIG ZBROJEŃ W
PRZEDEDNIU WYBUCHU II WOJNY ŚWIATOWEJ

1. Potencjał ekonomiczny

W latach 1934-1935 w wielu państwach przezwyciężono kryzys ekonomiczny i
przystąpiono do odrabiania strat. Postęp był jednak bardzo powolny. Ponadto nadal
występowała wielka nierównomierność w tempie wychodzenia z kryzysu. Zbliżający się
konflikt wojenny wymagał znacznych środków na przygotowanie wojenne państwa. Nowy
wyścig zbrojeń był bardzo kosztowny. Przyszła wojna jawiła się jako wojna techniki. Nie
każde państwo było stać na techniczne, nowoczesne wyposażenie armii. Występowała
między nimi wielka dysproporcja w technicznym uzbrojeniu armii. Nie wszyscy politycy i
wojskowi rozumieli zresztą zmiany jakie dokonały się w świecie i nie działali na rzecz
unowocześnienia armii.

Tabela nr 38
Wskaźnik produkcji przemysłowej niektórych krajów w latach 1934-1939
rok
kraj
1934
1935
1936
1937
1938
1939
stopa
wzrostu
Świat z ZSRR
86
96
111
120
112
126
40
Świat bez ZSRR
78
86
97
104
93
109
31
W. Brytania
99
105
116
123
116
-
17
Belgia
73
82
87
98
80
85
22
Dania
116
125
130
136
135
144
28
Francja
65
66
77
81
76
-
11
Holandia
78
75
83
107
108
120
42
Niemcy
80
94
107
118
126x
-
46
Norwegia
98
108
119
130
129
137
39
Polska
77
83
92
108
116
-
39
Szwecja
110
123
135
149
146
150
40
Włochy
80
93
89
100
100
-
20
Stany Zjednoczone
67
76
89
92
72
88
21
Kanada
73
81
90
100
95
101
24
Japonia
129
142
151
171
183
192
63
x - razem z Austrią
Źródło: J. Ciepielewski, I. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski, Historia
gospodarcza świata XIX i XX wieku, Warszawa, 1970, s. 544, tablica nr 78.

Jak z powyższych danych wynika wzrost produkcji przemysłowej świata w całości
w latach 1929-1939 nastąpił tylko o 40 punktów. Największy wzrost osiągnęła Japonia
(63), a po niej Niemcy (46), Holandia (42) i Szwecja (40). Wzrost Niemiec był większy
ale brak danych z ostatniego roku. Państwa tzw. demokratyczne, jak Francja (11),
Anglia (17) czy Stany Zjednoczone (21) wychodziły z kryzysu wolniej, ponieważ
gospodarki ich nie ożywiały zbrojenia, jak to miało miejsce w Japonii i w Niemczech.
Tabela nr 39
Udział niektórych państw w produkcji przemysłowej świata w latach 1929-1938 w %
Państwo
Rok




1929
1932
1937
1938
Stany Zjednoczone
43,3
31,8
35,1
28,7
ZSRR
5,0
11,5
14,1
17,6
Niemcy
11,1
10,6
11,4
13,2
Wielka Brytania
9,4
10,9
9,4
9,2
Francja
6,6
6,9
4,5
4,5
Japonia
2,5
3,5
3,5
3,8
Włochy
3,3
3,1
2,7
2,9

Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata. Narodziny. Rozkwit. Upadek, Warszawa
1994, s. 325.

Okazuje się, że najważniejszymi potęgami przemysłowymi świata w okresie
poprzedzającym wybuch II wojny światowej były Stany Zjednoczone, ZSRR i Niemcy.
Przy czym udział Stanów Zjednoczonych w produkcji przemysłowej świata w okresie 10
lat spadł z 43,3% do 28,7%, natomiast udział ZSRR wzrósł z 5% do 17,6% a Niemiec z
11,1% do 13,2%. Anglia zachowała ten sam poziom. Świadczy to o stagnacji
gospodarczej w tym państwie. Nieznaczny wzrost wykazała Japonia natomiast Francja i
Włochy przeżywały w tym zakresie poważny regres. Stopniowo odpadały one od
czołówki.
O dynamice gospodarczej poszczególnych państw świadczył ich udział w handlu
zagranicznym.

Tabela nr 40
Udział niektórych krajów w handlu zagranicznym świata w latach 1938-1939 w
mln dolarów
Kraj
Import

Eksport

Bilans


1938
1939
1938
1939
1938
1939
W. Brytania
4585
3983
2744
2198
-1841
-1785
Niemcy
2440
2100
2266
2280
-174
+180
Francja
1333
1119
881
807
-452
-312
Holandia
504
542
553
569
+49
+27
Belgia
767
654
730
736
-37
-82
ZSRR
268
-
251
-
-17
-
Stany Zjedn.
2191
2413
3102
3092
-811
-689
Kanada
675
723
844
901
+169
+188
Japonia
1070
1073
1109
1317
+39
+244
- - oznacza brak danych
Źródło: Historia gospodarcza świata..., s.556, tabela nr 85.

Na uwagę zasługuje fakt, iż faktycznie wszystkie duże państwa, z wyjątkiem
Japonii, w okresie poprzedzającym wybuch wojny miały ujemny bilans handlowy.
Niemcy zlikwidowały go na skutek przyłączenia Austrii i Czech a Japonia na skutek
eksploatacji Chin. O możliwościach zbrojeniowych poszczególnych państw decydował
wypracowany przez ich mieszkańców dochód narodowy przeliczony na jednego
mieszkańca. Był on bardzo zróżnicowany.

Tabela nr 41
Dochód narodowy na 1 mieszkańca w niektórych krajach w 1938 r. w dolarach
USA
Lp.
Państwo
Dochód
narodowy
na 1 mieszkańca
Lp.
Państwo
Dochód
narodowy
na 1 mieszkańca
1
Nowa Zelandia
567
20
Bułgaria
110
2
Australia
556
21
Polska
96
3
Stany Zjednoczone
519
22
Grecja
77
4
Anglia
465
23
Kanada
357
5
Szwcja
449
24
Argentyna
186
6
Szwajcaria
440
25
Chile
183
7
Norwegia
345
26
Panama
127
8
Niemcy
335
27
Wenezuela
125
9
Holandia
314
28
Puerto Rico
115
10
Dania
308
29
Paragwaj
100
11
Luksemburg
285
30
Kuba
95
12
Belgia
262
31
Japonia
86
13
Francja
260
32
Turcja
60
14
Irlandia
250
33
Cejlon
45
15
Czechosłowacja
185
34
Filipiny
40
16
Hiszpania
173
35
Indie Brytyjskie
34
17
Jugosławia
171
36
Indie
Holenderskie
22
18
Węgry
167
37
Chiny
17
19
Austria
154
38
Egipt
63

Żródło: Tamże, s. 564

Bardzo szybko rozwijała się produkcja przemysłowa Niemiec, które realizowały
planowo akcję tworzenia podstaw przemysłu zbrojeniowego.

Tabela nr 42
Produkcja przemysłowa Niemiec w 1939 r. z uwzględnieniem podbitych obszarów
Austrii i Sudetów
Rodzaj wytworu
Jednostka
Produkcja w 1939 r.


miary
Niemcy w granicach
z 1937 r.
Niemcy łącznie z Austrią
i Sudetami
Węgiel brunatny
mln ton
212,1
233,7
Ruda żelaza
tys. ton
16 614
17 612
Grafit mineralny
tys. ton
28,2
58,6
Stal
tys. ton
21 557
22 350
Celuloza
tys. ton
1 488
1 896
Skóra
tys. ton
126,0
145,7
Energia
elektryczna
mln KwT
61 380
66 318
Źródło: Promyszlennost Giermanii w pieriod wojny 1939-1945 gg. M, 1956, s.
29-30
W latach 1936-1941 gospodarka Japonii dokonała olbrzymiego skoku w rozwoju
na skutek grabieży krajów podbitych i uzależnionych.

Tabela nr 43
Wzrost gospodarczy Japonii w latach 1936-1941
Rok
Produkt







węgiel
stal
aluminium
samoloty
okręty
samochody
1936
41,8

5,2
6,7
3 060
55
41 016
1941
56,6

6,8
56,1
5 088
225
47 901

Wydobycie węgla oraz produkcja stali i aluminium w mln ton, samolotów i
samochodów w sztukach a okrętów w tysiącach BRT.
Źródło: Mieżdunarodnyje otnoszenija na dalniem wostokie (1840-1949), Pod
obszczej red. Je.M. Żukowa. Moskwa, 1956, s. 531.

2. Wyścig zbrojeń

W latach 1919-1933 tzw państwa demokratyczne, to jest: Anglia, Francja, Stany
Zjednoczone były lepiej uzbrojone niż Japonia, Niemcy i Włochy. W latach 1933-1939
sytuacja odwróciła się, ponieważ dążące do ekspansji państwa podjęły zbrojenia, podczas
gdy demokracje zachodnie dyskutowały na temat rozbrojenia i ograniczenia zbrojeń.
Japonia i Włochy zbrojenia te podjęły już wcześniej natomiast Niemcy do 1933 r. nie
mogły ich podjąć ze względu na ograniczenia traktatowe. Po przejęciu władzy przez
Hitlera nastąpiła zasadnicza zmiana w tej polityce.
Już poprzednicy Hitlera potajemnie obchodzili ograniczenia traktatu wersalskiego i
budowali zakłady przemysłu zbrojeniowego za granicą (ZSRR, państwa skandynawskie).
Zachowano potajemnie stary sztab generalny występujący pod niewinnym szyldem
Urzędu Wojskowego oraz zalążek armii w postaci Reichswehry. Kontynuowano
wychowanie młodzieży w duchu militarnym tworząc liczne masowe organizacje
paramilitarne. Niemcy lubili mundury i marsze z orkiestrą, słuchali wydawanych komend.
Hitler zerwał z zakazami traktatu i podjął zbrojenia i odbudowę armii. Przy czym
od początku nastawiono się na modernizację tworząc formacje lotnicze i pancerne.
Równolegle tworzono szkoły oficerskie i rozwijano dyskusje teoretyczne nad nową
doktryną wojenną. Zintensyfikowano wychowanie młodzieży w duchu miliarnym,
nacjonalistycznym i ekspansywnym. Japonia rozwijała armię w Mandżurii a Włochy w
Afryce. Niemcy czynili to w Rzeszy, a w latach 1936-1939 w Hiszpanii, gdzie szkolili
kadry pilotów (Legion Condor) i wojsk pancernych. W 1933 r. Niemcy wydały na
zbrojenia 5 mld mk. w 1934 r. - 8 mln, w 1935 - 11 mld. Było to razem 24 mld mk. W
następnych latach wydano według relacji samego Hitlera 90 mld mk. Budowano
nowoczesne samoloty, czołgi i artylerię. Tworzono samodzielne formacje pancerne oraz
różnego typu formacje lotnicze. Budowano nowoczesne okręty wojenne. Produkcja
samolotów we Francji spadła z 1600 w 1934 r. do 800 w 1936 r., a w Niemczech
wzrosła z 900 w 1934 r. do 2600 w 1936 r., i 4 800 w 1939 r. Oblatywano nowe
prototypy i prowadzono badania nad radarem oraz zastosowaniem fal radiowych do
naprowadzania samolotów na cel. Do 1938 r. budowano też sterowce zwane
Zeppelinami, ale później wycofano się z idei ich zastosowania. Były powolne i łatwe do
zestrzelenia. O likwidacji tej broni przesądziła eksplozja okrętu powietrznego
"Hindenburg" w Stanach Zjednoczonych w 1938 r.
W latach 1936-1939 w Rzeszy stworzono wielki przemysł zbrojeniowy, który
wytwarzał duże ilości karabinów, karabinów maszynowych, miotaczy ognia,
granatników, czołgów, samolotów i okrętów wojennych. Utworzono 11 korpusów
wojskowych skupiających 103 dywizje piechoty liczące 2,4 mln ludzi. Plan mobilizacyjny
z 1 marca 1939 r. przewidywał, że w krótkim czasie można będzie powołać pod broń 70
nowych dywizji liczących 2 mln ludzi. Hitler planował stworzyć armię liczącą 190
dywizji i 3,7 mln ludzi. Sztab niemiecki wypracował nową koncepcję prowadzenia wojny
w oparciu o skorelowane działania lotnictwa szturmowego, korpusów pancernych i
piechoty. Miała to być wojna błyskawiczna.
Anglia dopiero w 1939 r. wprowadziła powszechny obowiązek służby wojskowej.
Posiadała niewielką armię w metropolii i armię imperialną w koloniach. Przemysł
angielski zaczął jednak wytwarzać nowoczesne samoloty wojenne. Na wybrzeżu w
latach 30-tych zbudowano system osłony radarowej. Stany Zjednoczone nie
dysponowały armią z poboru lecz niewielką armią zawodową. Szczególną uwagę
przywiązywały do rozwoju marynarki wojennej. Dużą armią tradycyjnie dysponowała
Francja. We Francji panowała jednak doktryna defensywna. Lotnictwo było przestarzałe.
Brak było pieniędzy na odnowienie parku maszynowego. Znaczne sumy pochłonęła
budowa Linii Maginota. W rozumieniu generalicji francuskiej miała ona zabezpieczyć
Francję przed ewentualnym atakiem niemieckim. Czołgi francuskie podzielono pomiędzy
korpusy piechoty nie decydując się na przyznanie im samodzielnej roli w walce.
Francuska doktryna wojenna opierała się o doświadczenia I wojny światowej.
Generałowie francuscy z marszałkiem Philipem Petainem na czele kurczowo trzymali się
doświadczeń wyniesionych z tej wojny i nie potrafili docenić nowoczesnych środków
walki.
Armia włoska również rozwijała się liczebnie przywiązując duże znaczenie do
broni pancernej i lotnictwa. Włosi nie dysponowali jednak wielką ilością środków ani
sprężystą organizacją. Włoska doktryna wojenna była również słabo rozwinięta.
Wprawdzie gen. G. Douhet już w latach 20-tych opracował doktrynę głoszącą o
decydującej roli lotnictwa w nowoczesnej wojnie (panowanie w powietrzu), ale nie
realizowano jej w praktyce. Japonia tworzyła silną armię w oparciu o środki grabione w
Mandżurii i w Chinach. Armia Kwantuńska w Mandżurii w 1935 r. liczyła już 200 tys.
ludzi, w 1939 r, wzrosła ona do 350 tys. ludzi. Rozbudowano lotnictwo i broń pancerną
ale doktryna wojenna Japonii była dość przestarzała. Do 1939 r. armia japońska odnosiła
znaczne sukcesy w walce ale głównie dlatego, że za przeciwnika miała słabo uzbrojoną i
zdemoralizowaną armię chińską. W starciu z lepiej uzbrojoną i bardziej zdyscyplinowaną
armią radziecką w 1938 i 1939 r. nie sprostała w walce.
Armia Czerwona stanowiła wielką zagadkę dla opinii publicznej świata. W
kierownictwie jej toczyła się walka wewnętrzna pomiędzy fachowacami z M.
Tuchaczewskim na czele a ludźmi z awansu rewolucyjnego z K. Woroszyłowem i
Budionnym. Wygrała grupa Woroszyłowa. W armii tej w latach 1937-1938 Stalin
przeprowadził wielką czystkę eliminując jej kadrę dowódczą. Została ona pozbawiona
mózgu. Według danych gen. Dymitra Wołkogonowa w okresie od maja 1937 r. do
września 1938 r. represjami objęto 37 761 ludzi. Około 90% kadry dowódczej odwołano
i jeśli nie stracono to zwolniono z armii. Niechęć Stalina do kadry oficerskiej wynikała z
jednej strony z jego podejrzliwości. Stalin przyjął oskarżenia Woroszyłowa głoszące, że
wielu oficerów wyższych stopniem powiązanych jest z jego wrogami politycznymi. Z
drugiej strony zaś odrzucał on forsowaną przez nich nową doktrynę wojenną. Stracono 3
spośród 5 marszałków ZSRR. Pozostali przy życiu tylko blisko współpracujący ze
Stalinem: K. Woroszyłow i S. Budionnyj. Zginęli wszyscy dowódcy i komisarze armii,
48 spośród 55 dowódców korpusów, 125 spośród 199 dowódców dywizji, 200 spośród
389 dowódców brygad.
Przystapiono do szybkiego kształcenia nowych kadr dowódczych. W końcu
1938 r. w ZSRR działało 14 akademii wojskowych. Oficerowie dokształcali się też na 6
wydziałach wyższych uczelni cywilnych. Łącznie kształcono około 35 tys. oficerów i
specjalistów wojskowych. Mimo to oficerów było mało. Wielu dowódców nie miało
właściwego wykształcenia ani doświadczenia wojennego. Według danych gen.
Wołkogonowa w 1941 r. tylko 7,1% tej kadry dysponowało wyższym wykształceniem
wojennym, 55,9% miało wykształcenie średnie a 24,6% miało za sobą tylko skrócone
kursy na stanowisko dowódcy. Około 12,4% kadry nie miało żadnego przygotowania.
Stalin pozbył się starej kadry. Awansowano oficerów, którzy zdobyli pewne
doświadczenia w wojnie domowej w Hiszpanii i w walce z Japończykami. Było ich
jednak niewielu.
Doktryna wojenna ZSRR nastawiała kadrę oficerską na działania ofensywne. Nie
szkolono do działań obronnych i odwrotowych. Bardzo silnie rozwijano przemysł
zbrojeniowy. Produkowano wiele samolotów, czołgów, dział i karabinów maszynowych.
Eksperymentowano badania nad rakietami i nowymi samolotami. Społeczeństwo ZSRR
było jednak zacofane technicznie. W porównaniu do Anglii, Francji i Niemiec nie miało
ono przygotowania technicznego do posługiwania się nowoczesną techniką wojenną.
Szkolenie żołnierzy w tych warunkach trwało długo. Zastosowanie nowych technik
opóźniało się. Wdrażano je powoli. Marszałek M. Tuchaczewski był zwolennikiem
tworzenia samodzielnych formacji destantowo-spadochronowych. Wraz z jego
odsunięciem formacje rozwiązano. Podobnie postąpiono z korpusami pancernymi.
Stopień zaangażowania poszczególnych mocarstw w wyścigu zbrojeń był bardzo
zróżnicowany.

Tabela nr 44
Procent dochodu narodowego przeznaczanego w 1937 r. w niektórych państwach
na obronę
Państwo
Dochód narodowy
w mld dol.
Odsetek dochodu przeznaczony
na obronę
Stany Zjednoczone
68
1,5
Imperium Brytyjskie
22
5,7
Francja
10
9,1
Niemcy
17
23,5
Włochy
6
14,5
ZSRR
19
26,4
Japonia
4
28,2

Źródło: Kennedy, Mocarstwa świata..., s. 327

Jak z powyższych danych wynika największe wydatki na zbrojenie ponosiły
Niemcy, ZSRR i Japonia. Niemcy i Japonia głosiły program ekspansji, podczas gdy
ZSRR głosił, iż prowadzi politykę obronną. Wydajność przemysłu zbrojeniowego
Niemiec w latach 1936-1939 osiągnęła wysoki poziom.
Są to tylko dane przybliżone, ponieważ wiele wydatków na cele zbrojeniowe było
ukrytych w budżetach różnych resortów. Czarodziejem finansowym w Niemczech był
dyrektor Banku Rzeszy i minister gospodarki do końca 1937 r. dr Hialmar Schacht
(1877-1970). W 1933 r. namówił on kilka wielkich firm do utworzenia towarzystwa
badawczego w zakresie metalurgii (Metalurgische Forschungsgesellschaft - Mefo) o
kapitale zakładowym wynoszącym zaledwie 1 milion marek. Towarzystwo to do
31 III 1938 r. wypuściło weksle na łączną sumę 12 mld marek. W latach 1934-1936
weksle te pokrywały połowę wydatków zbrojeniowych Rzeszy. Nie miały one pokrycia
w złocie, były puste. Weksle te stanowiły środek płatniczy wobec państw uzależnionych
od Rzeszy. Jeszcze w 1939 r. pokrywały one około 20% wydatków zbrojeniowych
państwa. Niezależnie od tych weksli Bank Rzeszy wypuścił na rynek wiele innych
papierów wartościowych, jak np. bilety skarbowe Rzeszy, tzw. bony dostawcze, bony
podatkowe itp. Regulowano nimi zobowiązania finansowe nie mając faktycznego
pokrycia w złocie. "Owe papiery wartościowe - pisze M. Zgórniak - stanowiły podstawę
państwowego kredytu uruchomionego na sfinasowanie przedsięwzięć gospodarczych".
W ten sposób zadłużenie wewnętrzne państwa wzrosło z 12 mld w 1933 r. do 43 mld w
1939 r. Wobec regulującej roli państwa w gospodarce autarkicznej nie doprowadziło to
do inflacji. Waluta niemiecka pozbawiona została oparcia w złocie. Opierała się na
produkcji dóbr i eksporcie.
Dochód narodowy Niemiec wzrastał z 46,5 mld w 1933 r. do 73,7 mld w 1937 r. i
82,0 mld marek w 1938 r. Dochód w przeliczeniu na 1 osobę podskoczył z 713 marek w
1933 r. do 1.201 marek w 1938 r. Stopa życiowa Niemców nie uległa jednak znacznemu
podwyższeniu, ponieważ uzyskane środki przeznaczano na cele zbrojeniowe.
Likwidowano bezrobocie i różne formy pomocy państwa dla społeczeństwa
podtrzymując funkcjonowanie gospodarki wojennej. W 1934 r. z inicjatywy
ppłk. Georga Thomasa z Urzędu Zbrojeniowego armii lądowej utworzono Biuro do
Spraw Zbrojeń, przemianowane w 1935 r. na Wojskowy Sztab Zbrojeń
(Wehrwirtschaftsstab). Tak Giązany z nim Thomas nie liczyli się z
możliwościami i żądali coraz więcej środków na cele zbrojeniowe, podczas gdy Schacht
hamował te zapędy, ponieważ zdawał sobie sprawę z tego, iż na dłuższą metę
gospodarka ta prowadzi do wielkiego krachu finansowego. W konsekwencji w końcu
1937 r. został odwołany, a stanowisko ministra gospodarki objął Walther Funk. Schacht
zachował tylko stanowisko dyrektora Banku Rzeszy (do 1939 r.). 4 II 1938 r. sztab
Thomasa podporządkowano Naczelnemu Dowództwu Sił Zbrojnych i znacznie
rozbudowano przekształcając w Amtsgruppe Wehrwirtschaftsstab (Grupa Urzędów
Gospodarki Zbrojeniowej Armii). Dzielił się on na 5 oddziałów, 23 grupy i 112
referatów zatrudniających w czasie wojny około 30 tys. ludzi.
Autarkia gospodarcza Hitlera doprowadziła w szybkim tempie do wielkiego
wzrostu gospodarczego Niemiec i rozbudowy przemysłu zbrojeniowego. Wydobywano
duże ilości węgla, zakupowano dużo rudy żelaza, wytapiano duża żelaza i stali,
produkowano dużo energii elektrycznej, podniesiono wydajność plonów w rolnictwie.
Jednocześnie rosły koszty utrzymania rosnącej ilości żołnierzy i sprzętu. Wydatki
zbrojeniowe Rzeszy wzrosły o 1000%. Jeśli w 1933 r. uznać ich wysokość za 100, to w
1939 r. wynosiły one już 1000 punktów. Postulaty budżetowe sił zbrojnych na 1937 r.
wynosiły już 13,7 mld marek, w tym 6,6 mld na armię lądową, 6 mld na lotnictwo i
1,2 mld na marynarkę wojenną.
Hitler narzekał, że w swej polityce zbrojeniowej napotykał na opory i przeszkody
ze strony finansistów i generałów. Pierwsi z H. Schachtem na czele nie rozumieli
finansowych żądań Hitlera, który nie liczył się z koniecznością pokrycia marki w złocie i
polecił drukować puste marki. Generałowie zaś nie rozumieli zawrotnego tempa zbrojeń.
Hitler się spieszył a generałowie sądzili, że spieszyć się nie ma powodu. Wspominając te
czasy w monologu z 16 VIII 1942 r. Hitler stwierdził: "Co do zbrojenia, walczyłem
zawsze tylko o to, co za rok, apetyt rośnie w miarę jedzenia! W pierwszym roku z 1933
na 34, na Wehrmacht poszły trzy miliardy, w 1934 r. zrobiło się z tego pięć z czymś, a
do wojny wydaliśmy na Wehrmacht 92 miliardy!. Tego jeszcze nie było. Przed wojną
światową rocznie wydawano miliard. Nikt nie mógł powiedzieć, że chciał coś zdziałać,
ale nie dostał pieniędzy. Reichstag nie miał tu nic do gadania. Ważne było czy ja tego
chcę, czy nie! Z chwilą kiedy się zdecydowałem zlikwidować walutę opartą na złocie,
środki przestały grać rolę dopóty, dopóki miałem bezrobocie. Musiałem płacić siedmiu
milionm bezrobotnych i czterem milionom zatrudnionym w niepełnym czasie pracy, na to
szło pięć miliardów! Gdybyśmy od razu nastawili Wehrmacht na materiały zastępcze,
zamiast upierać się przy imporcie, zaoszczędzilibyśmy miliardy w dewizach!
Powiedziałem, że musimy przestawić się na gospodarkę wojenną, ale część Wehrmachtu
poszła tą drogą dopiero pod naporem warunków wojennych. Czego to nie wymyślano,
żeby mi przeszkodzić".
Idee Hitlera rozumiał i popierał Giało przekraczał planowany
budżet rozbudowując lotnictwo i jego zaplecze łącznie z instytutami badawczymi.
Niemcy zbudowali szybko mocne lotnictwo bombowe i myśliwskie i przystąpili do pracy
nad rozbiciem jądra atomu. Nie stworzyli jednak bombowca dalekiego zasięgu
(strategiczny). Zapędy Hitlera hamował H. Schacht i inni konserwatyści oraz
generałowie nie rozumiejący nowoczesnej techniki i postępu technicznego. Ludzi tych
stopniowo odsuwano od wpływu na rozbudowę armii i marynarki wojennej.

Tabela nr 45
Uzbrojenie armii niemieckiej w latach 1919-1939 w sztukach
Lp.
Rodzaj broni
Dozwolone przez
traktat wersalski
Stan na
5 IX 1932 r.
Stan na
1 IX 1939 r.
1
Karabiny
102 000
663 650
277 0000
2
Karabiny maszynowe
926
22 024
126 800
3
Samochody pancerne
zakaz posiadania
1 774
568
4
Ciężkie granatniki
-
-
4 624
5
Armaty polowe (75 mm)
189
899
2 933
6
Artyleria ciężka
63
120
410
7
Czołgi
zakazane
modele
3 195
8
Artyleria lekka polowa
(77mm)
204
495
2
9
Lekkie haubice polowe
(105mm)
85
310
4 845
10
Ciężkie haubice (150mm)
zakazane
75
2 049
11
Działa(100mm), morsy
(210mm)
zakazane
81
724

Tabela nr 46
Rozwój lotnictwa wojskowego w Niemczech
Lp
Rodzaje samolotów / Rok
1935
1936
1938
4 IX
1939
1
Bombowce
331
723
1235
1176
2
Nurkujące
-
71
247
366
3
Szturmowe
-
-
195
40
4
Myśliwskie
117
702
810
1179
5
Zwiadowcze dalekiego zasięgu
96
377
289
356
6
Zwiadowcze bliskiego zasięgu
176
377
289
356
7
Wodnopłatowce
80
202
250
167
8
Razem
800
2452
3812
3756
Źródło: Deutschland im Ersten Waltkrieg. Leitung G. Haas, Tom 1. Berlin 1975, s.
147-148.

Marynarka wojenna Niemiec w 1935 r. dysponowała 29 okrętami wojennymi, w
1937 r. miała ich około 100 a 1 IX 1939 r. już 214. Wśród 214 okrętów wojennych
znajdowało się 57 podwodnych, 40 trałowców, 22 niszczyciele, 20 torpedowców, 2
ciężkie i 6 lekkich krążowników, 3 okręty opancerzone, 2 liniowce, 2 pancerniki. Na
przełomie lat 1938-1939 opracowano plan rozwoju floty wojennej Rzeszy pod
kryptonimem "Plan Z". Przewidywał on zbudowanie do 1944 r. 800 okrętów o
wyporności 1 mln ton, w tym 10 wielkich pancerników, 4 lotniskowce, 203 okręty
podwodne. Już 14 II 1939 r. zwodowano pancernik "Bismarck" o wyporności 41,7 tys.
ton. Miał on 8 dział kalibru 380 cm.

3. Zastosowanie nowej techniki wojennej

Już w czasie I wojny światowej na frontach pojawiły się samoloty i czołgi.
Niektórzy wojskowi nie doceniali ich możliwości i znaczenia w walce. Mimo to samoloty
spełniały wiele funkcji. Prowadziły one zwiad na tyłach wojsk nieprzyjacielskich,
utrzymywały łączność, prowadziły bombardowania wybranych obiektów wojennych. W
okresie międzywojennym lotnictwo dokonało wielkiego skoku technicznego i uzyskało
znakomite efekty. Szybkość samolotów wzrosła do kilkuset kilometrów na godzinę, a
zasięg lotu znacznie się wydłużył. Samoloty uzyskały nowe motory, których moc
wzrosła z 300 do 1000 koni mechanicznych. Mogły one zabierać więcej ładunków i
przenosić je do odległych miejsc. Pojawiły nowe teorie użycia lotnictwa w czasie wojny.
Już w 1921 r. lotnik włoski Giulio Douhet (1869-1930) ogłosił książkę pt.: "Panowanie
w powietrzu". Dowodził on, że lotnictwo jest w stanie samodzielnie wygrać wojnę.
Postulował on, by ograniczyć środki przeznaczone na artylerię, piechotę i kawalerię i
przeznaczyć je na budowę nowych samolotów, które mogły bombardować
nieprzyjacielskie fabryki, linie łączności i armie wyniszczając wroga i zmuszając go do
przyjęcia stawianych mu warunków. Teorie te wyznawało wielu lotników we Francji i
Stanach Zjednoczonych. Francuzi rozbudowali wielkie lotnictwo tworząc z niego
samodzielny rodzaj broni. 1 IV 1933 r. utworzyli Ministerstwo Żeglugi Powietrznej i
Armię Powietrzną (Arme de l'Air). Teorie na temat samodzielnej roli lotnictwa w czasie
tym rozwijali generałowie: Victor Denain, Joseph Vuillemin, Paul Francois Armegaud.
W 1934 r. Francję podzielono na 4 okręgi lotnicze. W każdym z nich stacjonowały po
dwie brygady lotnicze. W 1936 r. utworzono samodzielne armie lotnicze bombowców,
myśliwców i samolotów transportowych. W 1938 r. dokonano jednak nowej reformy
osłabiając siły lotnicze i ich możliwości ofensywne. Zostały one podporządkowane
dowódcom sił lądowych i straciły ofensywny charakter. Samoloty były przestarzałe.
Dużą uwagę do sił lotniczych przywiązywali też Włosi i Anglicy. Anglicy podzielali
opinię o dużej roli lotnictwa i szczególną uwagą przywiązali do lotnictwa bombowego.
W 1936 r. lotnictwo podzielono na: Komendę Lotnictwa Krajowego i Komendę
Lotnictwa Dalekiego Zasięgu. W 1937 r. wydzielono jednak lotnictwo morskie
podporządkowane Admiralicji (Fleet Air Arm). Anglicy skonstruowali doskonałe
myśliwce i bombowce dalekiego zasięgu. W użyciu były bombowce Armstrong-
Withwort "Whitley", Vickers "Wellington" i bombowiec średniego zasięgu Fairey
"Battle". Od 1933 r. konstruowano myśliwiec Hawker "Hurricane" i Supemarine
"Spitfire". Były to najlepsze w tym czasie myśliwce w Europie. Francuskie "Morane"
były już przestarzałe. W 1936 r. Anglicy przystąpili do budowy cięzkiego,
czterosilnikowego bombowca, który wszedł do użycia dopiero w 1941 r. Włosi
dysponowali samolotami starych typów. Amerykanie w 1937 r. wprowadzili do służby
cięzki samolot bombowy Boeing B-I7, zwany superfortecą. Był to samolot dalekiego
zasięgu o dużym udźwigu bomb, uzbrojony w 10 CKM. Odegrał on wielką rolę w czasie
wojny.
Silnym lotnictwem dysponował Związek Radziecki, który zbudował własne biura
konstrukcyjne i fabryki samolotów. Lotnicy radzieccy dokonywali dalekich przelotów
nad obszarami słabo zaludnionymi i nad Arktyką. Pojawili się konstruktorzy: Antonow,
Jakowlew, Mikojan, Tupolew i inni. Marszałek M. Tuchaczewski podjął ideę
zorganizowania wojsk spadochronowo-desantowych. Po jego śmierci w 1937 r. od idei
tej odstąpiono.
Generalnie biorąc, w latach 1934-1939 zbudowano samoloty wyposażone w
silniki o mocy około 1000 koni mechanicznych. Stopniowo odstępowano od konstrukcji
drewnianych na rzecz metalowych i od samolotów dwupłatowych na rzecz
jednopłatowców. Ciężkie bombowce zabierały ładunek bomb o ciężarze od 1 do
2 tys. kg i latały z szybkością 300-400 km/h na odległości do 1000 km. Osiągały pułap
8 tys. km i były nieosiągalne dla artylerii. Samoloty myśliwskie latały z szybkością 500-
600 km/h, były uzbrojone w ciężkie karabiny maszynowe, ale miały mniejszy zasięg lotu.

4. Lotnictwo niemieckie

W czasach Republiki Weimarskiej, kiedy Niemcy formalnie przestrzegali
ograniczeń wynikających z Traktatu Pokojowego, broń pancerna i lotnictwo nie mogły
się rozwijać. Problematyką tą zajmowano się teoretycznie. Do 1933 r. przemysł
niemiecki próbował obchodzić zakazy, tworząc filie swych zakładów w ZSRR lub w
krajach skandynawskich. Natomiast oficerowie niemieccy korzystali z poligonów
radzieckich biorąc udział w szkoleniu i doświadczeniach Armii Czerwonej z lotnictwem i
bronią pancerną. Rozbudowano lotnictwo cywilne. Z chwilą przejęcia władzy przez
NSDAP ograniczenia te zniesiono. Armia niemiecka zerwała współpracę z Armią
Czerwoną i przystąpiła do tworzenia własnych ośrodków badawczych i szkoleniowych.
Niemcy były zapóźnione, ale za to mogły od razu nawiązać do najnowszych osiągnięć.
Część techników i pilotów wykształcono w ramach organizacji cywilnych i sportowych.
Sport samochodowy i lotniczy w Niemczech nabrał wielkiego znaczenia. W szybkim
tempie rozbudowano lotnictwo wojskowe i fabryki broni pancernej. Ponieważ Niemcy
od wielu lat przodowały w rozwoju motoryzacji i techniki, szkolenie żołnierzy nie
wymagało zbyt wielu trudności. W miarę uzyskiwania dostaw nowych maszyn,
formowano nowe dywizjony. Testowano je w czasie wojny domowej w Hiszpanii, w
czasie której wielu oficerów niemieckich wzięło udział w ramach Legionu Condor. Już
15 III 1935 r. Hitler wyodrębnił lotnictwo jako samodzielny rodzaj broni. Od samego
początku stanowisko Ministra Lotnictwa zajmował Ggo wielką rolę
odegrał dotychczasowy szef lotnictwa cywilnego Erhard Milch (1892-1972), który
zajmował się techniczną stroną rozbudowy Luftwaffe. Koordynował on pracę
niemieckich firm zajmujących się konstrukcją i budową samolotów. W okresie tym obok
samolotów przywiązywano także dużą wagę do sterowców zwanych Zeppelinami oraz
szybowców. Liczono, iż mogą one odegrać dużą rolę w rozwoju transportu
wojskowego. Szczególną rolę w rozwoju niemieckiego przemysłu lotniczego odegrali
inżynierowie i właściciele wielkich firm przemysłu lotniczego: Claudiusz Dornier, Ernst
Heinkel, Hugo Junkers i Willi Messerschmidt. Stworzyli oni wielkie, konkurujące ze
sobą, trusty, w których produkowali doskonałe samoloty różnych typów. W powiązaniu
z tymi koncernami, w latach 1935-1945 funkcjonowało w Niemczech kilkaset zakładów
produkujących dla potrzeb lotnictwa niemieckiego. Wytwarzano samoloty szkoleniowe,
transportowe, myśliwskie, bombowe i szturmowe. Dornier rozwijał swą twórczość od
1910 r. Jako jeden z pierwszych konstruktorów zastosował konstrukcje metalowe.
Budował wodnopłatowce oraz samoloty bombowe. W okresie przestrzegania przepisów
traktatu pokojowego stworzył filie swych zakładów w Hiszpanii, Japonii, Szwajcarii i
Włoszech. Pracował więc bez przerwy. Zbudował bombowiec Do-11, myśliwiec Do-17,
samolot transportowy Do-F. Były to samoloty dwu, a nawet czterosilnikowe. W 1937 r.
myśliwiec Do-17 na międzynarodowym mityngu lotniczym w Zurychu osiągnął rekord
szybkości. Dwukadłubowy, czterosilnikowy samolot zwiadowczy Do-335 osiągnął
szybkość 785 km/h i należał do najszybszych w świecie. Inna wersja tego samolotu, Do-
635, miała zasięg 7 tys. km.
Heinkel konstruował swe samoloty od 1911 roku. W 1933 r. przedstawił samolot
myśliwski He-49, który miał 750-konny silnik BMW i latał z szybkością 325 km/h.
Budował też samoloty dwupłatowe He-51. Tworzyły one pierwszą eskadrę pułku
myśliwskiego "Richthofen", walczącego w Hiszpanii. Samolot pocztowy z 1932 r. He-
70, w 1936 r. przebudowano na bombowiec nurkujący He-118, a w 1938 r. na lekki
bombowiec He-70 K. Myśliwiec Heinkla z 1938 r. He-100 osiągnął szybkość 634,7
km/h, bijąc rekord szybkości na 100 km. W 1939 r. Heinkel skonstruował samolot o
napędzie odrzutowym (He-176 i 178).
Największe uznanie zdobyły jednak konstrukcje Junkersa i Messerschmidta.
Messerschmidt zbudował myśliwiec Me-109, który osiągnął szybkość 755 km/h.
Myśliwce te zdobyły uznanie w czasie walk w Hiszpanii i weszły na uzbrojenie Luftwafe.
Później budowano ich ulepszone wersje: Me-110 i in. W 1941 r. wypróbowano Me-163
o napędzie odrzutowym. Osiągnął on szybkość 1000 km/h. Messerchmidt konstruował
też czterosilnikowe samoloty bombowe Me-264, ale Hitler nie okazał zainteresowania
tym typem samolotu. Bombowce niemieckie konstruował Junkers, który już w 1929 r.
skonstruował czterosilnikowy samolot pasażerski i komunikacyjny Ju-52. Był on
następnie przerobiony na samolot bombowy. Podobną rolę spełniał dwusilnikowy
samolot pocztowy Ju-86. Dalsze prace doprowadziły do skonstruowania samolotu
nurkującego Ju-87. Lecąc na dużej wysokości nad celem, samolot ten gwałtownie
nurkował i zrzucał bomby, wywołując wielkie zamieszanie i popłoch na skutek
przeraźliwego wycia silników i eksplozji zrzucanych bomb. Odegrał on wielką rolę w
czasie walk w Hiszpanii, Polsce i Francji.
W miarę dostarczania samolotów tworzono niemiecką Luftwaffe (Broń
Powietrzną). Klucz myśliwski składał się z 3 samolotów, 3 klucze z samolotem
rezerwowym stanowiły eskadrę, 3 eskadry (36 maszyn) tworzyły dywizjon. 3 dywizjony,
liczące razem 108 maszyn oraz eskadra pułkowa i klucz sztabowy (120 samolotów)
tworzyły pułk (Gruppe). Latem 1939 r. Luftwaffe dysponowała 30 pułkami samolotów
bombowych, 13 pułkami samolotów myśliwskich oraz 10 pułkami ciężkich samolotów
myśliwskich, pułkami samolotów rozpoznawczych (dalekiego i bliskiego rozpoznania),
pułkami samolotów transportowych i in. Łącznie było to 4148 nowoczesnych i
sprawnych samolotów bojowych. Luftwaffe dysponowała dobrze wyćwiczonymi
pilotami i silnym zapleczem technicznym. Odpowiednio rozbudowano też obronę
przeciwlotniczą Niemiec. Całość sił lotniczych tworzyła 4 Floty Powietrzne: Berlin (I),
Brunszwik (II), Monachium (III) i Wiedeń (IV). Całe państwo dzieliło się na kilkanaście
okręgów lotniczych.




VI. NAUKA, TECHNIKA, KULTURA I SZTUKA OKRESU
MIĘDZYWOJENNEGO

Okres międzywojenny cechował się przyspieszonym tempem rozwoju badań
naukowych i aktywnościa na polu kultury szeroko pojętej. Powstało wiele nowych
uniwersytetów, instytutów badwczych, bibliotek i seminariów naukowych. Tworzono je
nie tylko w Europie ale również w Stanach Zjednoczonych, a także w krajach Azji i
Afryki. Nastąpiło szerokie upowszechnienie wiedzy oraz umasowienie kultury.
Dokonano też wielu nowych odkryć naukowych w dziedzinie chemii, fizyki, biologii i
fizjologii. Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki otrzymali: A. Einstein (1921), Niels Bohr
(1922), W. C. Heisenberg (1932), Enrico Fermi (1938). Rozwijano badania
promieniowania, struktury atomu, światła i inne. Zbliżano się do rozbicia jądra atomu.
Wobec prześladowania Żydów w Niemczech wielu wybitnych uczonych niemieckich
żydowskiego pochodzenia przenosiło się do Wielkiej Brytanii lub Stanów
Zjednoczonych, gdzie kształtowały się wielkie ośrodki badawcze.
W 1928 r. amerykański bakteriolog Alexander Fleming (1881-1955)
przypadkowo odkrył gatunek pleśni zwalczający bakterie. Pleśń tę nazwano penicyliną.
Odegrała ona wielką rolę w walce z chorobami. Odkryto plastyk i szeroko go
zastosowano w Wielkiej Brytanii, Kanadzie i Niemczech tworząc pleksiglas (USA) i
perspex (W. Brytania). W 1930 r. brytyjski inżynier Frank Whittle (1907-1996) uzyskał
patent na odrzutowy silnik lotniczy. Kierowana przez Vannevara Busha grupa
konstruktorów amerykańskich skonstruowała prototyp komputera analogowego czyli
elektromechaniczną maszynę do liczenia. W tym kierunku działał też matematyk
angielski Allen Tuhring. Inna grupa uczonych pod kierownictwem Ernesta O.
Lawrance'a w USA zbudowała eksperymentalny cyklotron - urządzenie przyspieszające
ruch cząstek elementarnych. Fizycy John Cocroft z Anglii i Ernest Walton z Irlandii w
1932 r. zbudowali pierwszy linearny przyspieszacz cząsteczek atomowych. Służył on do
bombardowania atomów litu protonami i przetwarzania ich w hel. Inny fizyk brytyjski
James Chadwick w 1932 r. odkrył neutron czyli cząsteczkę pozbawioną łądunku
elektrycznego atomu, a fizyk amerykański Carl D. Anderson, w tym samym roku, odkrył
pozytron, to jest elektron naładowany dodatnio. Była to pierwsza odkryta cząsteczka
antymaterii. W 1933 r. odkryto polietylen. Małżeństwo Frederic i Irene Joliot-Curie w
1934 r. odkryli metodę sztucznego otrzymywania pierwiastków radioaktywnych. W
1935 r. otrzymali Nagrodę Nobla.
Belgijski astronom i duchowny Geogres Lemaitre (1894-1956) w 1933 r. ogłosił
pracę pt. "Spór o ewolucję wszechświata". Sformułował on teorię powstania świata w
drodze "wielkiego wybuchu". Nawiązał on do sformułowanej w 1927 r. teorii
"kosmicznego jaja" jako początku wszechrzeczy. W 1938 r. zespół fizyków niemieckich
pod kierownictwem inżyniera Wernera von Brauna (1912-) skonstruował rakietę na
paliwo ciekłe, która przeleciała dystans 18 km. W tym samym czasie chemicy niemieccy
Otto Hahn i Fritz Strassmann dokonali rozszczepienia jądra atomu bombardując uran
neutronami.
W okresie tym dokonano wielkiego rozwoju techniki motoryzacyjnej i
budowlanej. Samochody osiągnęły szybkość 300 mil na godzinę. Budowano je seryjnie.
Szczególną rolę spełniała firma Henry Forda (1863-1947). Ford Motor Company (FMC)
zatrudniała tysiące ludzi i produkowała systemem taśmowym setki tysięcy samochodów.
Konkurowała z nią General Motors Corporation (GMC). Jak wspomniano wyżej lotnik
amerykański Charles A. Lindbergh (1902-1974) na samolocie The Spirit of St. Louis
dokonał pierwszego przelotu nad Atlantykiem na trasie długości 5790 km; pokonał ją w
czasie 33 i 1/2 godziny. Pierwszą kobietą, która dokonała tego wyczynu była
Amerykanka Amelia Eahart (1898-1937). Przeleciała ona samotnie Atlantyk na trasie z
Harbour Grace w Nowej Fundlandii do Londonderry w Irlandii Północnej. W sierpniu
1929 r. sterowiec niemiecki "Graf Zeppelin" okrążył ziemię w czasie 21 dni, 7 godzin i
34 minut.
Architekci i inżynierowie budowlani budowali wielkie pomniki architektury.
Budowano autostrady, nowe osiedla i miasta, tunele, mosty, wieżowce. Korzystano z
asfaltu, cementu, szkła i stali. Pracowano nad konstrukacjami odpornymi na trzęsienia
ziemi. Frank Lloyd Wright (1869-1959) w 1922 r. wzniósł w Tokio budynek hotelu
Imperial odporny na wstrząsy sejsmiczne. Wytrzymał on próbę już w 1924 r. W 1923 r.
nową technikę budowlaną zastosowano w Orly pod Paryżem budując hangary z betonu i
stali. Budowano według projektu inż. Eugene Freyssineta. Hangary miały 175 m
długości i 60 m wysokości. Architekt niemiecki Walter Gropius (1883-1969)
zaprojektował budynek Bauhaus w Dessau. Zbudowano go w 1926 r. jako wzór
nowoczesnej architektury. Nowy styl budowania zaprezentował jednak architekt
francuski Le Courbusier (Ch. E. Jeanneret 1887-1956). Był on jednocześnie malarzem i
teoretykiem architektury. Zaprojektował wiele nowoczesnych budowli i całych miast w
oparciu o beton i stal przy dużym wykorzystaniu szkła i przestrzeni. Budowano
wysokościowce nazywane wówczas drapaczami chmur. W 1930 r. w Nowym Jorku
zbudowano zaprojektowany przez W. van Alena gmach wysokości 319 m. W następnym
roku zbudowano kolejny drapacz chmur Empire State Bulding wysokości 381 m.
W Szwajcarii w 1930 r. inż. Robert Maillart zbudował pierwsze mosty z
żelazobetonu. Amerykanie w 1931 r. zbudowali taki most na rzece Hudson łączący
Nowy Jork z New Jersey. Miał on 1100 m długości. Nazwano go mostem Jerzego
Waszyngtona. Był to wówczas najdłuższy most na świecie.
Wielkie sukcesy architektonicze i naukowe opiewali poeci i pisarze tworzący
nowoczesną literaturę. Literatura stawała się coraz bardziej realistyczna. To samo odnosi
się do malarstwa i rzeźby, które ukazywały nie tylko pejzarz i przyrodę ale także wielkie
budowle i dokonania człowieka. Do głosu doszli pisarze amerykańscy, chińscy, japońscy,
hinduscy i inni. Pisarz angielski John Galsworthy (1867-1933) w 1922 r. ukończył "Sagę
rodu Forsytów". W 1932 r. otrzymał on Nagrodę Nobla. Pisarz francuski Roger Martin
du Gard (1881-1958) w 1922 r. rozpoczął wydawać sagę rodzinną pt. "Rodzina
Thibault". W Polsce podobny rodzaj twórczości uprawiała Maria Dąbrowska
(1889-1965), która w latach 1932-1934 publikowała "Noce i dnie". Starania o Nagrodę
Nobla nie powiodły się jednak. Wielki rozgłos uzyskała natomiast Amerykanka Margaret
Mitchell (1900-1945), która w 1936 r. wydała jedyną swą powieść pt. "Przeminęło z
wiatrem". Książka została przetłumaczona na wiele języków; w 1939 r. nakręcono w
oparciu o nią film. Autorka ta także nie uzyskała Nagrody Nobla. Wielki rozgłos uzyskał
pisarz niemiecki Tomasz Mann (1875-1955). W 1901 r. wydał powieść obyczajową
"Buddenbrokowie", 1924 r. "Czarodziejską Górę" i w latach 1933-1934 tetralogię "Józef
i jego bracia". W 1929 r. został uhonorowany Nagrodą Nobla, od 1933 r. przebywał na
emigracji. Znaczny rozgłos uzyskali wspomniany już pisarz amerykański E. Hemigwey,
Erich Maria Remarck, Arnold Zweig.
W 1928 r. dramaturg niemiecki Bertold Brecht (1898-1956) zaprezentował swą
"Operę za trzy grosze", a kilka lat później temat ten powtórzył w "Powieści za trzy
grosze" (1934). Berlin w latach dwudziestych przekształcił się w wielki ośrodek kultury.
Działało tam wiele wydawnictw, grup literackich, teatrów i wytwórnie filmowe.
Dominowały wpływy radykalne i lewicowe. Coraz bardziej do głosu dochodziły
tendencje realistyczne a nawet naturalistyczne. Epatowano się słownictwem ulicznym,
eksponowano tematy i sceny znamionujące tzw. rewolucję seksualną. Pisarze
amerykańscy podejmowali tematy z życia codziennego rolników, robotników i świata
urzędniczego. Francis Scott Fitzgerald (1896-1940) zdobył wielką poczytność powieścią
"Wielki Gatsby" (1925). Podjął w niej problemy młodego pokolenia Amerykanów czasu
prohibicji, gangów i twardej walki o byt. Zdaniem Wacława Sadkowskiego była to
"biblia straconego pokolenia". Sincleir Lewis (1885-1951) w "Ulicy Głównej" (1920)
sięgnął do małomiasteczkowej problematyki społecznej. W 1930 r. uzyskał Nagrodę
Nobla. Anglik David Herbert Lawrance (1885-1930) podjął tematykę seksualną i
witalną. W 1913 r. ogłosił powieść pt. "Synowie i kochankowie", w 1920 r. "Zakochane
kobiety", a w 1928 r. "Kochanek Lady Chatterley". W niektórych krajach książki
Lawrencea były zakazane ze względu na ich ekstrawaganckość i seksualizm. Uznawano
je za pornograficzne. Pojawiły się też dzieła nowatorskie w formie, jak np. Franza Kafki
(1883-1924) "Proces" (1925), "Zamek" (1926) i "Ameryka" (1927). Zostały one wydane
pośmiertnie przez przyjaciela autora, ponieważ miały dziwny, ekscentryczny charakter.
Oryginalny charakter miała też twórczość pisarza angielskiego, irlandzkiego pochodzenia
Jamesa Joycea (1882-1941), który dokonał swego rodzaju rewolucji w
powieściopisarstwie przez wprowadzenie monologu wewnętrznego opartego na
zrelatywizowaniu pojęć czasu i przestrzeni oraz zastosowanie konstrukcji
symultanicznej. Do największych jego utworów zaliczano "Portret artysty z czasów
młodości" (1916), "Wygnańców" (1918), "Ulissesa" (1922) oraz zbiór opowiadań pt.
"Dublińczycy" (1914). Virginia Woolf (1882-1941) z kolei pisała powieści
psychologizujące, jak np. "Pokój Jakuba" (1922), "Pani Delloway" (1925), "Do latarni
morskiej" (1927), "Orlando" (1928), "Lata" (1937). Francuz Louis Aragon (1897-1982)
początkowo był surrealistą a następnie związał się z komunizmem i przyjął metodę
realizmu. W 1925 r. ogłosił powieść "Wieśniak paryski", w 1933 r. "Dzwony Bazylei" i
w 1934 r. zbiór poezji ku czci industrializacji w ZSRR pt. "Hura Ural", w 1936 r.
"Piękne dzielnice".
W ZSRR rozwijała się twórczość poetów i powieściopisarzy związanych z
państwem socjalistycznym i zasadą materializmu historycznego. Za czołowego pisarza
tego nurtu uznawano nadal M. Gorkiego, który w latach 1924-1931 przebywał we
Włoszech. W okresie tym ogłosił słynne dzieła "Moje uniwersytety" (1923),
"Artamonow i synowie" (1925), "Klim Samgin" (tomy 1-4 w latach 1925-1936), sztukę
"Jegor Bułaczow i inni" (1931). Dużą poczytnością cieszyły się opowiadania i powieści
Michaiła A. Szołochowa (1905-1984). W 1926 r. opublikował on "Opowiadania znad
Dunaju" o wojnie domowej na Ukrainie. Dały one podstawę do opracowania wielkiej
epopei pt. "Cichy Don" (1928-1934). Szołochow pisał też o kolektywizacji rolnictwa
("Zaorany ugór", 1932). Wielką poczytnością cieszyły się też opowiadania i powieści
Michaiła A. Bułhakowa (1891-1940). Był on lekarzem z zawodu, ale zajmował się prozą
i dramatopisarstwem. W 1925 r. ogłosił powieści satyryczne "Diaboliada", "Fatalne jaja"
i "Psie serce" oraz sztukę "Dni Turbinów". W latach 1929-1940 pracował nad dziełem
pt. "Mistrz i Małgorzata", którą opublikowano dopiero w 1967 r. Nagrodę Nobla w
1933 r. otrzymał Iwan A. Bunin (1870-1953), który od 1920 r. przebywał na emigracji
we Francji. W 1930 r. wydał powieść autobiograficzną "Życie Arseniewa" oraz tomy
opowiadań. Izaak Babel (1894-1940) był uczestnikiem wojny radziecko-polskiej. Po
wojnie wydał cykl nowel pt. "Armia Konna", które w 1926 r. wydano w jednym tomie.
Było to wydarzenie literackie. Jednak autor naraził się swoim zwierzchnikom
wojskowym, którzy uznali że oszkalował armię; miał z tego powodu duże kłopoty. W
1928 r. wydał dramat pt. "Zmierzch", a w 1935 "Maria". Łączył liryzm z groteską i
ironią.
Z pisarzy amerykańskich należy wymienić jeszcze Williama Faulknera
(1897-1962), Johna Dos Passosa (1896-1970), Theodore Dreisera (1871-1945).
Pierwszy z nich zajął się stosunkami międzyludzkimi w zakresie miłości, wierności i
honoru. Ogłosił kilka powieści i wiele opowiadań: "Wściekłość i wrzask" (1929), "Azyl"
(1931), "Absalomie, Absalomie" (1936), Dos Passos napisał "Manhattan Transfer"
(1925) i trylogię "USA" (1930-1936), w ramach której wyszły: "42 równoleżnik"
(1930), "Rok 1919" i "Ciężkie pieniądze" (1932-1936). Natomiast Dreiser był
naturalistą, krytycznie odnoszącym się do amerykańskiej rzeczywistości lat
międzywojennych. Kontynuował wcześniejsze pisarstwo ("Siostra Carrie, 1900, "Jennie
Gerhardt", 1911, "Finansista" 1912 i "Tytan" 1914) publikując w 1925 r. "Tragedię
amerykańską".
Francuz Jean Paul Sartr (1905-1980) zajmował się filozofią i publicystyką. Był
rzecznikiem egzystencjalizmu. W 1938 r. ogłosił powieść: "Mdłości", a w 1939 r. zbiór
nowel "Mur". Zdobył znaczny rozgłos wśród młodzieży studenckiej.
Głównym rzecznikiem rewolucji seksualnej w powieści był Amerykanin Henry
Miller (1881-1980). W 1934 r. wydał on w Paryżu powieść pt. "Zwrotnik Raka".
Wywołała ona skandal obyczajowy. Władze USA zabroniły wwożenia jej do kraju.
Tymczasem 3 lata później autor ten wydał nową powieść pt. "Zwrotnik Koziorożca"
pogłębiając skandal obyczajowy i literacki.
Spośród pisarzy hinduskich największy rozgłos w tym czasie uzyskał
Rabindranath Tagore (R. Thakur 1861-1941). Zajmował się filozofią i pisarstwem pisząc
wiersze o tematyce przyrodniczej. W 1913 r. ogłosił tom poezji pt. "Pieśni ofiarne" oraz
wiele innych tomów poezji. Uprawiał publicystykę społeczno-polityczną oraz tłumaczył
utwory europejskie. W 1913 r. uzyskał Nagrodę Nobla.
Wielu pisarzy tego czasu w twórczości swej podejmowało krytykę stosunków
kapitalistycznych, a niektórzy nawet urzekali się ideałami socjalizmu i systemu
panującego w ZSRR. Tylko niektórzy dali wyraz przenikliwej i ostrej krytyce stalinizmu i
tworzonego przez Stalina systemu politycznego.
Okres międzywojenny ugruntował też czytelnictwo tzw. kryminałów. Agata
Christi (1891-1976) przeszła do historii jako klasyk powieści kryminalnej. Debiutowała
w 1920 r. i napisała około 70 powieści i sztuk teatralnych. Bohaterami jej powieści byli
belgijski detektyw Herkules Poirot lub sędziwa Angielka panna Marple. Arthur Conan
Doyle (1859-1930) był Irlandczykiem z pochodzenia. Stworzył cykl powieści
kryminalnych, w których występowali detektyw-logik Sherlock Holms i jego przyjaciel
dr Watson. Innym powieściopisarzem kryminalnym był piszący po francusku Belg
Georges Simenon (1903-1989). Napisał on około 150 powieści kryminalnych, których
bohaterem jest komisarz Maigret.
Wojna spowodowała rozwój radia. Nastąpiło szybkie upowszechnienie
radiofonii. Powstały specjalne rozgłośnie, które nadawały muzykę, reportaże, ważniejsze
wiadomości. Rosła ilość odbiorników i ludzi odbierających czyli słuchaczy radia. Były ich
miliony. Radio stało się bardzo popularnym przekaźnikiem i twórcą kultury.
O możliwościach radia świadczyły wydarzenia w USA w 1938 r. Znany pisarz
angielski Herbert George Wells (1866-1946) w 1898 r. napisał powieść pt. "Wojna
światów". Pracujący w rozgłośni radiowej reżyser Orson Welles (1915-1986) w 1938 r.
zrobił z tego słuchowisko radiowe. Było ono tak sugestywnie podane, że wielu słuchaczy
uwierzyło, że jest to realizowany na żywo reportaż o inwazji Marsjan na Ziemię.
Powstała panika, ludzie opuszczali mieszkania i uciekali w popłochu szukając ratunku.
Do akcji przystąpiły siły porządkowe przekonując, że nie jest to reportaż lecz
słuchowisko radiowe oparte na starej powieści.
W okresie między dwiema wojnami wielką rolę spełniały film i kino. Pierwsze
projekcje filmowe przeprowadzono już w końcu XIX w. Do wybuchu I wojny światowej
w sztuce filmowej nastąpił znaczny postęp. Filmy były czarno-białe i bez głosu. Do
obrazu wyświetlanego na ekranie dodawano napisy informujące o treści filmu, puszczano
muzykę z gramofonu lub nadawaną na żywo przez specjalnego muzyka grającego na
fortepianie. W 1920 r. Amerykanin Lee de Forest opracował system nagrywania dźwięku
na oddzielnej ścieżce kliszy filmowej. Film udźwiękowiono. We Francji, Wielkiej
Brytanii, USA, Niemczech, Rosji i innych krajach powstały wielkie wytwórnie filmowe.
Budowano specjalne kinoteatry, w których wyświetlano filmy dla publiczności. Sztuka
filmowa przekształcała się w intratny bisnes, w który inwestowały banki i prywatni
wytwórcy.
Szczególną rolę w rozwoju tego przemysłu odegrał Amerykanin John Ford (Sean
A. O. Fearne 1895-1973). W 1924 r. wyprodukował on film "Ognisty potwór".
Zaprezentowano w nim treść opartą na kanwie budowy kolei transkontynentalnej w
USA. Raul Walsh (1887-1989) działał w przemyśle filmowym prawie od początku.
Reżyserował "Złodzieja z Bagdadu" (1924), "Piętno krwi" (1925), "Świat w
płomieniach" (1926), "Tancerka" (1928). Obok nich wielką rolę spełnili Francuzi, Włosi i
Rosjanie.
Tworzono filmy fabularne, dokumentalne, dramaty i komedie, przyrodnicze.
Szybko ujawniła się sprzeczność pomiędzy ambicjami artystycznymi twórców a
dążącymi do uzyskania szybkiego zysku finansistów. Bardziej poczytne powieści
przekształcano w scenariusze filmowe i przenoszono na ekran. Powodzenie filmu
zależało nie tylko od jego treści i wartości artystycznej ale również od osób aktorów.
Stopniowo kształtowano osobowości gwiazd filmowych. Gwiazdy przyciągały rzesze
widzów, którzy przychodzili, by obejrzeć ulubioną aktorkę lub aktora. Wiązała się z tym
akcja informacyjno-propagandowa. W okresie filmu niemego do najgłośniejszych gwiazd
filmowych zaliczano Szwedkę Gretę Garbo (1897-1987), Polkę Polę Negri (Apolonia
Chałupiec 1897-1987), Włocha Rudolfa Valentino (R.A.R.P.P. Gulgieni 1895-1926).
Najwięcej filmów produkowano w Stanach Zjednoczonych, gdzie utworzono
wielką wytwórnię w Hollywood. Tam też produkowano najwięcej i najbardziej znanych
gwiazd filmowych. Niektórzy gwiazdorzy nie potrafili się dostodować do wymogów
jakie stwarzały filmy z głosem i odpadli z tej konkurencji. Wielu potrafiło jednak
dostosować się i nadal grało. W państwach typu dyktatorskiego czy totalitarnego, jak
ZSRR, Włochy Mussoliniego, czy III Rzesza A. Hitlera sztukę filmową uznano za ważny
instrument indoktrynujący społeczeństwo i upaństwowiono. Państwo łożyło znaczne
fundusze na rozbudowę wytwórni filmowych, decydowało o doborze problematyki oraz
decydowało czy wyprodukowany film spełnia stawiane mu wymagania propagandowe i
decydowało o dopuszczeniu lub niedopuszczeniu go na ekrany. Obok filmów
długometrażowych produkowano krótkie przeglądy wydarzeń tzw. kroniki filmowe oraz
filmy instruktażowe i dydaktyczne.
W 1934 r. w Stanach Zjednoczonych wyprodukowano pierwszy film barwny.
Stopniowo rozwijano ich produkcję w innych krajach. Pojawiły się głośne w skali
światowej wytwórnie i gwiazdy. Wiele filmów uzyskało wysokie oceny artystyczne.
Także w ZSRR, gdzie na pierwszy plan wysuwano potrzeby ideowo-polityczne pojawiła
się grupa twórców uznanych za wybitnych. Zaliczano do nich Sergiusza M. Eisensteina
(1898-1948), który zadebiutował filmem "Strajk" (1924), a następnie stworzył wysoko
oceniany tak za technikę, jak i walory estetyczne "Pancernik Potiomkin" (1925). W 1928
r. nakręcił on film "Październik", a w 1929 r. "Stare i nowe". Obok Eisensteina działali
inni filmowcy, jak np.: W. Dowżenko, W. Pudowkin. Także w Niemczech znaczne
sukcesy osiągnęła UFA. Duży rozgłos uzyskała Leni Riefenstahl (1902- ), która
tworzyła wielkie obrazy polityczne, jak np. "Triumf woli" (1935), "Olimpiada" (1938),
reportaże ze zjazdów NSDAP i inne. Do rzędu wielkich gwiazd filmu dźwiękowego
zaliczano: Gretę Garbo, Polę Negri, Marlenę Dietrich (Marie Magdalene von Losch
1901-1992), Vivianne Leigh (Vivien Mary Hartley 1913-1967), Jean Gabin (Jean Alexis
Moncorge 1904-1976). Wielką sławę zdobył Charles Spencer Chaplin (1899-1977),
który był aktorem i reżyserem. Był on jedną z najwybitniejszych postaci kina, szczególnie
filmów komediowych: "Brzdąc" (1921), "Paryżanka" (1923), "Gorączka złota" (1935),
"Cyrk" (1928), "Światła wielkiego miasta" (1931), "Dzisiejsze czasy" (1936).
Wielkie triumfy święcili muzycy, którzy tworzyli nowe symfonie i opery. Wielką
rolę w dziele gromadzenia zbiorów folkloru węgierskiego oraz tworzeniu nowych dzieł
muzycznych odegrał Bela Bartok (1881-1945), który związał się z ekspresjonizmem.
Skomponował operę "Zamek Sinobrodego" (1911), balet "Cudowny mandaryn" (1919),
wiele utworów symfonicznych i dla orkiestry. Wielką sławę zdobył rosyjski kompozytor i
pianista Siergiej S. Prokofiew (1891-1953). W latach 1918-1932 przebywał on na
emigracji w Paryżu. Skomponował kilka symfonii, baletów i oper: "Suita Scytyjska"
(1914), "Ognisty Anioł" (1927), "Romeo i Julia" (1936), "Piotruś i Wilk" (1936),
"Aleksander Newski" (1938-1939). Kompozytor amerykański George Gershwin
(1898-1937) skomponował muzykę do wielu rewii oraz "Błękitną rapsodię" (1924),
poemat symfoniczny "Amerykanin w Paryżu" (1928), operę "Porgy and Bess"
(1935).Gershwin nawiązywał do folkloru murzuńskiego i jazzu, łączył muzykę poważną
z rozrywkową.
Kryzys ekonomiczny w USA spowodował upadek wielu farm na południu
stanów i eksodus pozbawionych pracy Murzynów na północ. W Chicago powstała
wielka dzielnica murzyńska. Migranci przenieśli na północ swoje tradycje, a szczególnie
folklor muzyczny. Jazz stał się bardzo popularny w Stanach Zjednoczonych, a poprzez
nie w świecie. Okres międzywojenny nazywano niekiedy okresem jazzu.
W styczniu 1926 r. John Baird (1888-1946) przeprowadził w Londynie pierwszy
próbny pokaz telewizyjny dla 50 uczonych z Królewskiego Instytutu Nauki. Dowiódł on,
że na odległość można przesyłać nie tylko głos ale i obraz. W 1935 r. w Londynie
rozpoczęto regularne nadawanie programów telewizyjnych. Nadawała je BBC. Twórcy
uzyskali większe możliwości prezentowania swych dzieł, a artyści większe możliwości
prezentacyjne.
W poszczególnych państwach pojawiły się duże grupy artystów i ludzi
związanych z kulturą. Powstały liczne grupy malarzy, rzeźbiarzy, muzyków. W
filharmoniach zatrudniano wielu wykonawców muzyków, w salach koncertowych i na
estradach występowały tysiące śpiewaków i muzyków. Za najwybitniejszego artystę
śpiewaka uznano Włocha Enrico Caruzo (1873-1921); nazwano go królem tenorów. W
latach 1903-1920 był pierwszym tenorem nowojorskiej Metropolitan Opera Hause.
Wielki rozgłos uzyskał Paul Robeson (1898-1976), śpiewak Murzyn, który występował
w licznych musicalach i na koncertach, prezentując basem pieśni murzyńskie. Artyści
malarze i pisarze tworzyli różne grupy i kluby twórcze oraz wydawali różne manifesty
twórcze.
W działalności artystycznej wielką rolę odgrywały utwory dla dzieci, baśnie, filmy
i rysunki. Twórcą pracującym dla młodej widowni stał się Walt Disney (Walter Elias
Disney 1901-1966). Był on rysownikiem, scenarzystą, reżyserem i producentem
filmowym. Od 1923 r. dysponował własną wytwórnią filmów dla młodej widowni w
Hollywood. Wyprodukował około 200 krótkometrażowych filmów animowanych, od
1928 r. dźwiękowych, a od 1931 r. barwnych. W 1928 r. wykreował Myszkę Miki, w
1932 r. Psa Pluto, a w 1934 r. Kaczora Donalda. W latach 1934-1937 wyprodukował
pierwszy pełnometrażowy film "Królewna Śnieżka", który w 1938 r. został wyróżniony
Oscarem, czyli najwyższą nagrodą filmową. Filmy Disneya są wyświetlane na całym
świecie. Zrobiły one niezwykłą karierę.
Rozwijano sport i turystykę. W 1924 r. w Chamonix w Szwajcarii
zorganizowano Tydzień Sportów Zimowych, który nazwano I Olimpiadą Zimową.
W 1934 r. Amerykanie wynaleźli gumę do żucia. Zrobiła ona wielką karierę.










151