------------------------------------------------------------------------
Renesans


------------------------------------------------------------------------
Sielanka - wieś u Reja, Kochanowskiego i Szymonowica


------------------------------------------------------------------------
Tematyka rustykalna ("rusticus", po łacinie - wiejski) w twórczości
poetów renesansowych wiąże się na ogół z humanistyczną pochwałą piękna
świata naturalnego. Doskonała harmonijnie zorganizowana przyroda staje
się częstokroć tłem dla prezentowania zachowań i postaw ludzkich.
Mikołaj Rej temat wiejski rozwinął w "Żywocie człowieka poczciwego",
nadając mu uniwersalny charakter. Powołaniem człowieka, w myśl
humanistycznych koncepcji Mistrza z Nagłowic, jest życie zgodne z
prawami natury. Opisując rok przyrodniczy podzielony na wzór kalendarza
biologicznego (cztery pory roku) artysta przedstawił kolejne fazy życia
ludzkiego w sposób adekwatny do zjawisk naturalnych. Człowiek jest
gospodarzem organizującym przyrodę i z tej przyrody zarazem czerpiącym
korzyści materialne i duchowe. Wieś w "Żywocie człowieka poczciwego",
jako miejsce gospodarskiego trudu i gospodarskiego owocobrania, służy
Rejowi do przedstawienia najistotniejszych wartości i dobrodziejstw
natury.
Odmienną tematykę podejmuje "Pieśń świętojańska o Sobótce" Jana
Kochanowskiego. Jej odmienność wyraża się już w zakresie gatunkowym. O
ile pisany prozą "Żywot człowieka poczciwego" Reja nawiązuje do form
parenetycznych, o tyle cykl poetycki twórcy z Czarnolasu mieści się w
pełni w rodzaju lirycznym i korzysta z doświadczeń poezji
pastoralno-sielankowej. Utwór świętojański staje się pieśnią o
śpiewaniu, dwanaście panien opowiada o odpoczynku po pracy, wywodzi
pochwałę tańca, nawiązuje do ludowych pieśni miłosnych. Ostatnia z
panien wygłasza pochwałę życia wiejskiego:
"Wsi spokojna, wsi wesoła!
Który głos twej chwale zdoła ?
Kto twe wczasy, kto pożytki ?
Może wspomnieć za raz wszytki ?"
Cykl świętojański Kochanowskiego nawiązuje więc do mitu arkadyjskiego
(Arkadia - kraina wiecznej szczęśliwości) oraz staje się pochwałą
kultury ludowej przechowującej nakazy moralne, pocieszającej i radującej
człowieka.
Gatunek sielanki rozwijał także w późnej fazie renesansu Szymon
Szymonowic. W wydanym przez poetę zbiorze idylli znalazła się sielanka
"Żeńcy". Jej treść, z punktu widzenia cech gatunku, jest nietypowa,
przedstawia bowiem pracę pańszczyźnianą, buduje obraz niedoli chłopa. O
sielankowym charakterze utworu Szymonowica decyduje więc nie temat, ale
sposób, w jaki zostaje przedstawiona rola pieśni ludowej. Bohaterka
utworu Pietrucha nuci melodię-pieśń opartą na motywach ludowych. Ta
właśnie pieśń "uczłowiecza" srogiego ekonoma, dzięki niej sielanka
Szymonowica potrafi odnaleźć pierwotną dobroć człowieka.
Schyłek epoki renesansu przypada, o czym pisaliśmy, na lata
osiemdziesiąte XVI wieku. Z przełomem kultury ściśle związana jest
postać Piotra Skargi (1536-1612). Ten wybitny kaznodzieja, hagiograf,
polemista kontrreformacji dzięki legendzie historyczno-literackiej
ukształtowanej w okresie rozbiorów (za sprawą głównie Adama Mickiewicza
i Jana Matejki), urósł do roli kapłana-proroka, gorącego orędownika
miłości ojczyzny, której upadek umiał przepowiedzieć. Za znaczące dzieło
Skargi należy uznać traktat polityczny zapisany w formie ośmiu kazań
"Kazania sejmowe" (1597). Groził w nich zagładą ojczyzny, jeżeli nie
nastąpi moralne i polityczne odrodzenie Rzeczypospolitej. Zdecydowana
krytyka anarchii oraz wad szlacheckich spotyka się w "Kazaniach" z ideą
wzmocnienia władzy królewskiej oraz surową, ascetyczną wizją moralną.
Epoka humanizmu zaznaczyła się w dziejach kultury europejskiej wieloma
osiągnięciami.
Zainteresowanie człowiekiem sprzyjało wszechstronnemu pogłębianiu wiedzy
antropologicznej. Tradycja kultury antycznej oraz kontynuacja wielu
osiągnięć literatury i sztuki średniowiecznej pozwoliły z kolei
renesansowi - jako epoce w dziejach Europy - stać się ważnym ogniwem w
rozwoju kultury śródziemnomorskiej. Renesans w Polsce wyraził się także
doskonaleniem języka literackiego oraz kształtowaniem wielu gatunków i
form artystycznych (między innymi ogromne znaczenie dla rozwoju poezji
posiada ukształtowanie przez Kochanowskiego sylabicznego systemu
wiersza).
Ważny wydaje się także wkład Polaków do europejskiej kultury renesansu.
Była już mowa o artystycznych osiągnięciach Jana Kochanowskiego.
Przypomnijmy także fundamentalną dla rozwoju nauki pracę Mikołaja
kopernika "O obrotach sfer niebieskich" oraz społeczno-polityczną
działalność Andrzeja Frycza-Modrzewskiego, owocującą dziełem o
europejskim zasięgu "De republica Emendanda" ("O naprawie
Rzeczypospolitej"). Idee renesansowe żywe są w kulturze polskiej i
europejskiej do dnia dzisiejszego.

INDEX / ZAGADNIENIA