1334.1499 - POLSKA "ZA
OTA WOLNOŚĆ
ŻYDOWSKA"
---------- Polska krajem złotej wolności Żydów ----------
W odrodzonym Królestwie Polskim, w 1334 r. król Kazimierz
III Wielki (panował w latach 1333-1370) potwierdził "przywileje
kaliskie" przyznane Żydom w 1264 r., a w 1367 r. potwierdził je na
terenie Małopolski i Rusi, która w międzyczasie weszła do Polski.
Kazimierz Wielki zatwierdził status wszystkich Żydów jako
"sługi skarbu", co dawało im prawo swobodnego handlu i
przemieszczania się z miejsca na miejsce. Ten tytuł dawał Żydom
ochronę prawną ze strony państwa. Nie mogli, więc być
pozywani przed inny sąd niż ten, który wyznaczył monarcha. Już
w okresie rozbicia dzielnicowego (księstwo kaliskie) wyrobiła się
praktyka, że w zastępstwie księcia sądził Żydów jego pierwszy
dostojnik - wojewoda. W odrodzonym Królestwie podtrzymano
tej zwyczaj i sądem właściwym dla Żydów stał się sąd
wojewódzki, a z czasem specjalny sąd podwojewódzki. Król
docenił należycie rolę Żydów w wywozie produktów rolnych z
Polski i powiększaniu dochodów królewskich. Król poszerzył
prawa Żydów, przyznając im przywileje generalne, które
regulowały życie Żydów w całym państwie. Liczbę Żydów w
Polsce ocenia się w owym czasie na około 10 tys.
Kazimierz Wielki widział w osadnikach żydowskich
przeciwwagę dla niemieckiego mieszczaństwa, któremu nie ufał.
Nadwornym bankierem Kazimierza Wielkiego był Żyd, Lewko.
W jego rękach leżała dzierżawa podatków i zarządzanie
kopalniami soli. Żydzi w Polsce w owym czasie byli poborcami
podatków, rytownikami stempli i mincerzami.
Przez różnice wyznaniowe i obyczajowe Żydzi byli narażeni w
społeczeństwach chrześcijańskich na liczne konflikty. Tworzyli
kulturę zamkniętą. Stąd dla ich życia i trwania konieczne stawały
się specjalne gwarancje prawne, których udzielali im władcy.
Powodem takiego działania był fakt, iż Żydzi obsługiwali
gospodarkę finansową, udzielali pożyczek lub w inny sposób
dostarczali środków pieniężnych, nierzadko byli mincerzami (bili
monety) - oddawali bezcenne usługi w bardzo ważnej sferze
życia państwowego. Niektórzy Żydzi zajmowali się lichwą,
której Kościół zabraniał chrześcijanom, co wywoływało
nienawistne reakcje w stosunku do całej ludności żydowskiej.
Dawna lichwa była bardzo uciążliwa lub wręcz rujnująca:
zwyczajowo pobierano 1 grosz od 1 grzywny (48 groszy) na
tydzień, co w stosunku rocznym dawało 108% lichwiarskiego
zysku. Mimo więc ochrony prawnej, często zdarzały się na
terenie całej Europy pogromy antyżydowskie.
W 1336 r. dwóch niemieckich rycerzy Arm i Leder, nazwani
Armlederami, oświadczyło, że otrzymali z nieba znak aby
pomścić na Żydach wszystkie cierpienia i mękę Jezusa. Pod
wodzą Armledów zebrało się 5 tys. chłopów, którzy ruszyli od
miasta do miasta dokonując rzezi Żydów. Na przestrzeni lat
1336-1337 zgraje morderców rozeszły się po całej Bawarii,
Niemczech, Czechach, Morawach i Austrii. Wszędzie płonęły
stosy, tysiące Żydów zginęło śmiercią męczeńską. Ocaleli tylko
Żydzi z Wiednia i Regensburga.
W latach 1337-1453 trwała wojna stuletnia pomiędzy Francją a
Anglią. Wybuchła ona w związku z rywalizacją obu państw w
wysoko rozwiniętej gospodarczo Flandrii i sporem o Guyennę
(prowincja ze stolicą w Bordeaux).
-------------------- "czarna śmierć" --------------------
W latach 1348-1350 Europę nawiedziła epidemia dżumy, tzw.
"czarna śmierć". W tym czasie wymarła prawie 1/3 ludności
Europy (25 mln ludzi).
Był to punkt kulminacyjny pogromów Żydów europejskich. O
wywołanie zarazy oskarżono Żydów. Według chrześcijan, plan
uknuli Żydzi hiszpańscy, którzy dysponowali olbrzymi środkami
i wpływami. Z Toledo w Hiszpanii miano rozesłać truciznę z
instrukcjami do wszystkich gmin w Europie. Trucizna miała się
składać z mięsa bazyliszków, pająków, żab, jaszczurek, serc
chrześcijańskich i ciasta przeznaczonego na hostię. Powyższe
oskarżenie po raz pierwszy pojawiło się w 1348 r. na południu
Francji. Pogromy bardzo szybko przeniosły się do Katalonii i
Aragonii.
W 1348 r. papież Klemens VI wydał bullę zakazującą pod
groz
bą interdyktu zabijać Żydów bez wyroku sądowego,
przymuszać do chrztu i rabować ich mienie. Bulla papieska została
jednak zignorowana przez chrześcijaństwo.
Nad jeziorem Genewskim aresztowano dwóch Żydów, z
których na torturach wymuszono przyznanie się do zbrodni
zatrucia z
ródeł wody w Wenecji, Apulii, Kalabrii i Tuluzie. Na
podstawie tych zeznań spalono żywcem wszystkich Żydów z
okolic jeziora Genewskiego.
W Szwajcarii wymuszono torturami przyznanie się do winy
kilku Żydów w Bernie. Spalono wówczas żywcem wszystkich
Żydów z Berna, Bazylei i innych miast Szwajcarii.
W Moguncji torturami zmuszono pewnego Żyda do
przyznania się do zatrucia Renu, Dunaju, wszystkich niemieckich
rzek, z
ródeł, studni, pól i łąk. W wielu niemieckich miastach
histerycznie zamurowywano studnie. Podczas krwawych
pogromów wypędzono Żydów ze wszystkich miast nad górnym
brzegiem Renu. Spalono żywcem wszystkich Żydów z Fryburga,
Speyer, Strasburga (2 tys. osób), Kolonii i innych miast Niemiec.
W Moguncji część Żydów podjęła próbę walki z oprawcami,
zabijając 200 z nich. Rozwścieczyło to tylko jeszcze bardziej
rozfanatyzowany tłum. W Moguncji zginęło 6 tys. Żydów. Żydzi
z Wormacji (400 osób), Openheimu i Frankfurtu nad Menem
wybrali śmierć samobójczą zamiast męczeńskiej.
W Belgii doszło do licznych pogromów, w samej tylko Brukseli
zabito 500 Żydów.
W 1348 r. w Hiszpanii oficjalnie przyjęto "Siete Partidas"
(siedmioczęściowe prawo). Potwierdzono w nim zasadę wolności
wyznania i praktyk religijnych dla muzułmanów i Żydów.
Jednakże kodeks traktował Żydów jak relikt, który winien być
"cierpiany" przez władców chrześcijańskich. Potwierdzono
ograniczenia swobód w budowie synagog. Zakazano
prowadzenia działalności zachęcającej do przechodzenia na
judaizm. Zakazano posiadania ksiąg atakujących chrześcijaństwo,
a wszelkie przypadki bluz
nierstwa miały być surowo karane.
Kodeks uznawał pogląd, że Żydzi porywają dzieci chrześcijańskie
i dopuszczają się na nich mordu rytualnego. Tak więc, ten nowy
kodeks prawny otwierał drogę Inkwizycji do ingerencji w
wewnętrzne życie Żydów i muzułmanów w Hiszpanii, co
nastąpiło w następnych wiekach.
W latach 1348-1349 do Polski przybyła trzecia fala Żydów. Była
to najliczniejsza fala Żydów, jaka napłynęła do Polski. Do Polski
przybywali Żydzi głównie z Niemiec, Węgier (wygnani przez
Ludwika) i Francji. W owym czasie Polska była krajem "złotej
wolności Żydów" w Europie. Epidemia dżumy stosunkowo mniej
pustoszyła tutejszą ludność, a opieka królewska (głównie
rozdawanie zboża) złagodziły dalsze następstwa choroby.
W 1349 r. we Wrocławiu (należącemu wówczas do Cesarstwa)
spalono żydowską dzielnicę. Ocaleni Żydzi schronili się u Bolka
Świdnickiego, na Śląsku. W owym czasie pogromy Żydów
ogarnęły całe Niemcy, przeniosły się także do Polski, gdzie
jednak zostały brutalnie stłumione przez króla. Kraków musiał
zapłacić wysoką kontrybucję, za to, że dopuścił do pogromu.
W latach 1350-1369 w Kastylii (Hiszpania) panował król don
Pedro. Wybitni Żydzi cieszyli się u króla szczególnymi
względami. Królewskim skrabnikiem był don Samuel Ben-Meir
Allavi. Został on powiernikiem króla i miał prawo głosu we
wszystkich ważnych naradach i postanowieniach. Medykiem i
astrologiem królewskim był Abraham Ibn-Zarzal.
Za panowania króla don Pedra wzbili się Żydzi kastylscy do
niesłychanego przedtem znaczenia. Był to ostatni błysk ich
zaszczytnego stanowiska w Hiszpanii.
Chrześcijanie mówili z nienawiścią o kastylskim dworze króla
don Pedra, jako o "żydowskim dworze". Przez długi czas starali się
podkopać autorytet i wpływy don Samuela, aż wreszcie
doprowadzili do jego aresztowania pod fałszywymi zarzutami.
Skonfiskowano cały jego majątek, liczący: 170.000 dublonów,
4.000 marek srebra, 125 skrzyń materiałów tkanych złotem i
srebrem oraz 80 tys. niewolników. Podczas tortur, don Samuel
zmarł śmiercią męczeńską.
W 1356 r. w Polsce istniała już w Krakowie synagoga, a we
Lwowie gmina.
Bardzo szybko niemieccy władcy zorientowali się, że
wypędzając Żydów stracili wraz z nimi ważne z
ródło dochodów.
W owym czasie Żydzi byli jeszcze nieodzowni chrześcijańskim
władcom. Nie tylko monarchów, ale i miasta, a nawet
duchowieństwo opętała potrzeba "posiadania Żydów".
W 1356 r. niemiecki cesarz Karol IV (1346-1378) na sejmie
norymberskim nadał wszystkim niemieckim elektorom prawo
"trzymania Żydów". Oznaczało to, że oprócz zysków, które
czerpali z dzierżawy kopalń kruszców i żup solnych, darował im
także dzierżawców w posiadanie.
W 1360 r. francuski król Jan Dobry (1350-1364) ogłosił dekret
zezwalający Żydom na ponowne osiedlanie się we Francji. Ojciec
każdej rodziny musiał zapłacić za prawo wjazdu do Francji 14
złotych i po 1 złotym od każdego członka rodziny. Dodatkowo
roczny podatek żydowski wynosił 7 złotych od głowy rodziny i 1
złoty od każdego członka rodziny.
Jednocześnie francuscy Żydzi zostali wyłączeni spod
kompetencji szlachty i zapezpieczeni przed napaściami kleru.
Prawo zabezpieczało żydowskie domy, dobra ziemskie oraz
święte księgi. Zezwolono im trudnić się handlem i pożyczaniem
pieniędzy na procent, który odgórnie ustalono do 80%.
W 1360 r. po nieudanej próbie nawrócenia Żydów na
chrześcijaństwo, wypędzono ich z Węgier.
W latach 1364-1380 we Francji panował król Karol V. Przeznczał
on dochody z podatków na stworzenie potężnej floty złożonej ze
120 okrętów i utrzymywanie wojsk zaciężnych. Ochraniał on
Żydów przed napaściami kleru.
W 1364 i 1367 r. król Polski, Kazimierz Wielki, wydał
dodatkowe przepisy dotyczące Żydów. Wyłączył ich spod
powszechnie obowiązującego prawa niemieckiego i poddał
orzecznictwu wojewodów, którzy byli przedstawicielami króla w
prowincjach. Jednocześnie ułatwiono Żydom działalność
gospodarczą, dając im prawo nabywania gruntów i ziemi na
terenie miast i wsi.
W 1367 r. w owym czasie istniały już żydowskie gminy w
Poznaniu i Sandomierzu (Polska).
Za panowania króla Ferdynanda (1367-1383) sytuacja Żydów
portugalskich była pomyślna. Społeczność żydowska w
Portugalii posiadała tak wspaniałe urządzenia, jak w żadnym
ówczesnym innym kraju w Europie. Na czele portugalskich gmin
stał wielki rabin (Ar-Rabbi Mor), mianowany przez króla. Miał on
własną pieczęć i wykonywał wyższą jurysdykcję, rozporządzenia
ogłaszał z podpisem: "Ar-Rabbi Mor gmin Portugalii i Algarwy
przez pana mego, króla". W podróżach po kraju towarzyszyli mu:
żydowski sędzia najwyższy (ouvidor), kanclerz (chanceller) ze
swoją kancelarią, sekretarz (escrivao) i egzekutor (porteiro jurado)
dla wykonywania wyroków. Wielki rabin wybierał rabinów w
siedmiu portugalskich prowincjach. Rabini mieli jurysdykcję
cywilną i kryminalną. Wielkim podskarbim króla Ferdynanda
był don Juda, a powiernikiem i doradcą don Dawid Negro.
W owym czasie fanatyczne stronnictwo chrześcijańskie
postanowiło obalić przyjaznego Żydom władcę Kastylii.
Francuski król Karol V namówił i wspomógł finansowo oraz
militarnie brata kastylijskiego króla, don Henryka de Trastamare,
który na czele wojsk ("biała kompania") wkroczył do Królestwa
Kastylii rozpoczynając wojnę domową.
Papież Urban V rzucił na kastylijskiego króla don Pedra
klątwę. Papieża bardzo drażniła życzliwość króla dla Żydów.
Podczas wojny domowej w Kastylii, Żydzi opowiedzieli się po
stronie króla don Pedra, wspierając go wszystkimi pieniędzmi i
własnymi żołnierzami. Bardzo często bronili miast, za co "biała
kompania" straszliwie się mściła na bezbronnej ludności
żydowskiej wsi i miasteczek. Gminy w Villadiego i Aguilar
zostały całkowicie wymordowane. Żydzi z miasta Burgos musieli
opłacić kontrybucję w wysokości 1.000.000 maravedi. Podczas
rzezi najbardziej ucierpiała gmina w Toledo. 300 rodzin
żydowskich z gminy Jaen uprowadzili w niewolę muzułmanie z
Grenady.
W latach 1369-1379 w Kastylii panował król Henryk II. Musiał
on pokryć wysokie koszty wojny domowej i odbudować
zniszczoną gospodarkę, a do tego potrzebował znienawidzonych
Żydów. W tej sytuacji król powierzył ważne urzędy państwowe
Żydom z Sewilli, don Józefowi Pichon i don Samuelowi
Abrabanelowi.
Po straszliwych rzeziach okresu "czarnej śmierci", powoli
odradzały się żydowskie gminy we Francji i Niemczech.
Największą ich bolączką była strata całego pokolenia uczonych
rabinów. Dochodziło wówczas do tego, że z braku odpowiednich
kandydatów, powierzano obowiązki rabina osobom
niepowołanym i niedouczonym. Takiej sytuacji usiłował zaradzić
rabin Meir Ben-Baruch Halevi z Wiednia (1370-1390). Ogłosił on
rezolucję nakazującą kandydatom do godności rabina uzyskiwać
dla siebie kompetentną autoryzację jakiejś znakomitości (powagi)
rabinicznej.
We Francji rabin Matatiasz założył nową uczelnię talmudyczną
w Paryżu, zebrał uczniów, którym objaśniał Talmud i
wtajemniczał w obowiązki rabina. Nakazał także kopiować nowe
egzemplarze Talmudu.
W 1371 r. kastylijski król Henryk II, na żądanie hiszpańskiej
szlachty i duchowieństwa, ogłosił dwa ograniczenia swobód
żydowskich w Kastylii (Hiszpania). Od tej pory Żydzi w Kastylii
zostali zobowiązani do noszenia haniebnej odznaki żydostwa,
oraz musieli wyrzec się imion krajowych.
W owym czasie w Królestwie Aragonii (Hiszpania) żyli dwaj
wybitni żydowscy uczeni: Chasdaj Ben-Abraham Crescas (1340-
1410) i Izaak Ben-Szeszet Barfat (1336-1408). Chasdaj jako
pierwszy obnażył słabe strony panującej wówczas filozofii
Arystotelesa.
W 1381 r. niemieccy rabini zebrali się na synodzie w Moguncji i
uporządkowali przepisy życia religijnego w niemieckich
gminach.
W latach 1386-1434 w Polsce rządził król Władysław Jagiełło.
Był on jedynym władcą polskim, który nie zatwierdził przywileju
generalnego dla Żydów, zapewne dlatego, że znajdował się pod
silnym wpływem Kościoła. W okresie jego rządów odbyły się
pierwsze procesy o mord rytualny na wzór podobnych w
zachodniej Europie. Opowiada o nich kronika Jana Długosza.
Według relacji kronikarza dotyczącej pogromu Żydów w
Krakowie w 1407 r. król próbował ukarać sprawców, lecz
pospólstwo nie dopuściło do tego.
W 1385 r. kastylijski król don Juan I zatwierdził powziętą z
inicjatywy duchowieństwa decyzję i ogłosił edykt zakazujący
współżycia Żydów z chrześcijanami oraz karmienia dzieci
żydowskich przez chrześcijańskie mamki. Od tej pory żaden Żyd
nie mógł sprawować obowiązków podskarbiego króla, królowej
czy infanta.
W 1386 r. istniała żydowska dzielnica w Kazimierzu pod
Krakowem (w Polsce).
W 1387 r. po unii Polski i Litwy, Wielki Książe Litewski Witold
potwierdził pewne przywileje dla Żydów na Litwie. Od tej pory
podobne przywileje żydowskie wprowadzono w trzech
litewskich prowincjach: Trokach, Brześciu Litewskim i Grodnie.
Książe litewski Witold nadał Żydom przywilej grodzieński:
"Niniejszym zezwalamy im [Żydom] na nabywanie w swoich domach
wszelakich towarów i na wyszynk wszelakiego napitku, zarówno tego,
który uwarzyli sami, jak i nabytego, jeśli zapłacą naszemu skarbowi
roczną daninę. Mogą na równi z mieszczanami uprawiać kupno i
sprzedaż tak na rynku, jak i w sklepach, jak i wszelkie rzemiosło. Wolno
im także na równi z mieszczanami nabywać rolę i łąki, po uiszczeniu
koniecznych danin naszemu skarbowi."
W 1389 r. pewien katolicki ksiądz podburzył ludność czeskiej
Pragi do nienawiści dla Żydów. Oskarżył on Żydów o
bezczeszczenie świąt Wielkanocy i napadanie na księży. Podczas
pogromu spalono żydowską dzielnicę na Starym Mieście,
spalono synagogę i rozgrabiono żydowski dobytek. W straszliwej
rzezi zamordowano ponad 3 tys. Żydów.
W 1391 r. katolicki ksiądz Fernan Martinez podburzył ludność
hiszpańskiej Sewilli do nienawiści dla Żydów. W pogromie
spustoszono żydowską dzielnicę w Sewilli, mordując 4 tys.
Żydów. Prawie 20 tys. Żydów zostało zmuszonych do chrztu, a
dwie synagogi przemieniono na kościoły.
Pogromy szybko rozprzestrzeniły się na prawie całą
Hiszpanię. Prześladowania objęły prawie 70 żydowskich gmin w
Kastylii, całą Walencję i Aragonię, jedynie w Portugalii nie
wybuchły pogromy. Spustoszono Kordowę i Toledo. W Walencji
zamordowano 5 tys. Żydów. W Barcelonie zginęło ponad 300
Żydów, a 11 tys. zostało zmuszonych do chrztu. Ten sam los
spotkał także gminy w Leridzie, Geronie i innych hiszpańskich
miastach. Na wyspie Mallorka zabito 300 Żydów. Wszędzie
powtarzały się sceny mordów, grabieży i przymusowych
chrztów. Żydowska krew lała się w Hiszpanii przez trzy
miesiące.
Pomimo tych straszliwych prześladowań, w Hiszpanii dobrze
traktowano dziesiątki tysiące Żydów, którzy "nawrócili" się z
judaizmu na chrześcijaństwo. Stosunkowo łatwo znalez
li oni
swoje miejsce w tej nowo powstałej sytuacji. Z początku neofici
chrześcijańscy nawróceni z judaizmu (zwani po hiszpańsku
"confesos") z łatwością przenikali do grup społecznych, zawodów
i urzędów, które wcześniej były dla Żydów zamknięte. Lecz
ówczesna sytuacja w Hiszpanii była wyjątkiem w całej katolickiej
Zachodniej Europie.
Od 1391 r. dzięki pracy misyjnej W.Ferrera, w ciągu 20 lat,
tysiące hiszpańskich Żydów przyjęło chrześcijaństwo. Nazwano
ich "marranami". Rabini zamieniali się w księży i stawali się
biskupami, a Żydówski stawały się przeoryszami.
Po strasznych prześladowaniach 1391 r. wielu
nowonawróconych na chrześcijaństwo Żydów wywędrowało z
Hiszpanii do pobliskich krajów muzułmańskich, do Grenady lub
za morze do Maroka, Algieru i Fezu. Ci, nowonawróceni
przemocą, mieli wielki uraz do chrześcijaństwa i uciekali przed
nim do krajów Islamu, gdzie w tej dobie można było znalez
ć
więcej tolerancji i łagodności. W warunkach większej wolności,
powracali na judaizm.
Królowie Kastylii, Aragonii i Mallorki, którzy nie pochwalali
przymusowego chrztu, przyzwalali teraz aby nowonawróceni na
chrześcijaństwo Żydzi dalej potajemnie praktykowali judaizm. W
owym czasie Inkwizycja jeszcze nie istniała w Hiszpanii. W ten
sposób powstała odrębna klasa społeczeństwa, z pozoru
chrześcijańska, lecz wewnątrz żydowska. Można by ją nazwać
judeo-chrześcijańską. Ludność chrześcijańska nadała im
przezwisko "marrani" (marranos), czyli "potępieńcy". Już w samej
nazwie widoczna była nienawiść chrześcijan do
nowonawróconych Żydów.
Pomiędzy nowonawróconymi Żydami znalez
li się tacy, którzy
zupełnie zaparli się judaizmu i zapałali nienawiścią do Żydów.
Niektórzy z nich znajdywali szczególną przyjemność w
oskarżaniu rabinów i podkopywaniu hiszpańskiego żydostwa.
Najwięcej szkody narobił były rabin Salomon Levi (1351-1435)
nazwany po chrzcie Paulus Burgensis. Ukończył on uniwersytet w
Paryżu na studiach teologii chrześcijańskiej. Uzyskawszy święcenia
kapłańskie przebywał na dworze papieskim. Z rekomendacji
papieża, król kastylijski don Henryk III obsypał go licznymi
łaskami i nadał wysokie godności. Paulus za swój cel postawił
sobie nawracanie Żydów. Radził on królowi, aby nie powierzał
Żydom żadnych urzędów, a w swym wykładzie Pisma Świętego
ujawniał złość do judaizmu. Paulus został biskupem Kartaginy,
kanclerzem Kastylii i tajnym doradcą króla don Henryka III.
W obronie judaizmu wystąpił Izaak Ben-Mose, który po
przymusowym chrzcie przyjął imię Profiat Duran. W swojej
pracy (1400 r.) wykazał słabe strony dogmatów i sakramentów
Kościoła Rzymsko-Katolickiego z bardzo dużą otwartością.
Obeznany z Nowym Testamentem i Kościołem, wykazywał
zwyrodnienie chrześcijaństwa. Profiat Duran skomentował także
"Przewodnik" Majmonidesa. Pisał o gramatyce hebrajskiej,
matematyce i kalendarzu. W historycznym dziele zestawił
prześladownia Żydów na przestrzeni wieków.
W podobnym boju wiary wystąpił również Chasdaj Crescas,
który w 1396 r. ogłosił rozprawę o dogmatach chrześcijańskich,
wykazując ich błędność. Obalił katolicką wykładnię dogmatu
grzechu pierworodnego, zbawienia, Trójcy, wcielenia, narodzin z
dziewicy, itp. Odnosząc się do judaizmu, ograniczył on liczbę
artykułów wiary Majmonidesa z trzynastu do ośmiu. Nadrabin
Kastylii, don Meir Alguades przełożył na język hebrajski etykę
Arystotelesa, udostępniając ją w ten sposób hiszpańskim Żydom.
W owym czasie w Hiszpanii rozwijała się żydowska mistyka,
na której gruncie wyrastały nowe prądy mesjańskie. Kabalista
Abraham z Grenady (1391-1409) posunął się do twierdzenia, że
"kto nie poznaje i nie czci Boga na sposób kabalistyczny, ten jest
człowiekiem małej wiary i grzeszy nieświadomie". W
prześladowaniach z 1931 r. upatrywał znaków zwiastujących
przyjście Mesjasza i bliskość zbawienia. Kabalista Szem-Tob Bon-
Josef Ibn-Szem Tob (zmarł w 1430) w piśmie "Emunot" wystąpił
przeciwko żydowskim filozofom Majmonidesowi i
Gersonidesowi utrzymując, że prawdziwe zbawienie Izraela
polega na uprawie Kabały, którą przedstawił jako prawdę i
odwieczną tradycję żydowską. Kabalista Mojżesz Botarel podawał
się za cudotwórcę i proroka. Zapowiedział, że w maju 1398 r.
zdarzą się zdumiewające cuda, poprzedzające przyjście Mesjasza.
W 1394 r. francuski król Karol VI (1380-1422) ogłosił edykt
nakazujący wszystkim Żydom opuszczenie terytorium Francji.
Mogli oni sprzedać majątki, ściągnąć należności i bezpiecznie
dotrzeć w oznaczonym terminie do granic państwa. We Francji
pozostały jedynie pojedyńcze żydowskie rodziny w Tuluzie,
Delfinacie, Prowansji, Arelanie i Awinionie, będąc specjalnie
chronionymi przez lokalną szlachtę.
 Francuscy Żydzi wyemigrowali przeważnie do Niemiec i
Włoch.
W 1394 r. do Polski napłynęli Żydzi wygnani z Francji. Do
końca XIV wieku są już wiadomości o gminach w Pyzdrach,
Kościanie i Kopaszewie na ziemiach polskich.
Pod koniec XIV wieku wzniesiono najstarszą synagogę w Polsce
- Starą Bożnicę na Kazimierzu pod Krakowem. W 1570 r.
przebudowano ją na wzór synagog z Pragi i Wormacji.
W 1399 r. doszło do pierwszego procesu o mord rytualny w
Poznaniu, i wybuch pierwszych prześladowań.
Król Kastylii Henryk III zmarł w 1406 r. Dziedzicem tronu
został małoletni Juan II. W jego imieniu władzę sprawowała
królowa matka Katarzyna, niezwykle klerykalna. Natychmiast
zdjęto wszystkich wpływowych Żydów w Kastylii z urzędów
(1408 r.).
W 1407 r. doszło w Krakowie (w Polsce) do pogromu Żydów.
Mieszczanie plądrowali i podpalali domy żydowskie, mordowali
Żydów i siłą chrzcili ich dzieci. Prowodyrem pogromu był ksiądz
z kościoła św. Barbary, który ogłosił z ambony, że Żydzi
zamordowali chrześcijańskie dziecko, aby krwi użyć do
rytualnych obrządków.
W owym czasie w Polsce przeciwko Żydom sprzymierzył się
Kościół katolicki z chrześcijańskimi kupcami, którzy tracili wiele
zysków przez żydowską konkurencję, którą pragnęli w ten
sposób wyeliminować.
W latach 1410-1437 w Niemczech panował cesarz Zygmunt
Luksemburski. Obarczył on Żydów niemieckich i włoskich
wysokimi podatkami.
Na początku XV wieku przeciwko Żydom wystąpiła złowroga
trójca: neofita, mnich dominikański i odrzucony papież. Jozue Lorqui
po nawróceniu na chrześcijaństwo przyjął imię Geronimo de
Santa Fe. Postawił sobie za cel nawracanie Żydów wszelkimi
środkami. Dominikański mnich Fray Vicente Ferrer ustnie i
pisemnie rozpoczął przeciwko Żydom wyprawę krzyżową.
Najsilniej atakował przy tym nowonawróconych Żydów
hiszpańskich, których oskarżał o nieszczerość. Ich wysiłki poparł
jeden z trzech urzędujących wówczas papieży, Benedykt XIII.
W 1412 r. w Kastylii (Hiszpania) ogłoszono edykt królewski,
złożony z dwudziestu czterech artykułów, mający na celu wtrącić
Żydów w ubóstwo, upokorzyć ich i zepchnąć na margines
społeczeństwa. Mieli odtąd mieszkać w odrębnych dzielnicach
żydowskich (juderias), ogrodzonych murem z jedną tylko bramą.
Zabroniono im trudnić się rzemiosłem, handlem i praktyką
medyczną. Odebrano im jurysdykcję. Nakazano noszenie
haniebnej łaty żydowskiej, a mężczyznom zabroniono strzyżenie
bród i włosów. Wprowadzono również zakaz podróżowania i
emigracji.
Żydowskich bogaczy wyrzucono w Kastylii z pałaców i siłą
przeniesiono do nędznych żydowskich dzielnic, gdzie panowała
bieda i głód. Skierowano do nich wówczas Dominikanów, którzy
starali się nawracać na chrześcijaństwo. Wielu Żydów
przyjmowało chrzest, uważając to za ucieczkę od śmierci
głodowej.
W 1412 r. papież Benedykt XIII zwołał w hiszpańskim mieście
Tortoza dysputę religijną pomiędzy chrześcijaństwem a
judaizmem. Przybyłym dwudziestu dwu rabinom nakazał pod
groz
bą surowych kar, aby wykazali z Talmudu, że Mesjasz był
Jezusem. Dysputa trwała przez dziewięć miesięcy (1413-1414) na
68 posiedzeniach i zakończyła się zwycięstem rabinów.
W 1414 r. Aragonia (Hiszpania) wprowadziła na swoim
terytorium artykuły edyktu antyżydowskiego z Kastylii. Co
najmniej 20 tys. Żydów z Kastylii i Aragonii przyjęło
przymusowy chrzest.
W 1415 r. papież Benedykt XIII ogłosił bullę o trzynastu
artykułach. Zakazywała ona studiowania i wykładania Talmudu
oraz innych żydowskich ksiąg. Każda gmina żydowska mogła
posiadać co najwyżej jedną synagogę. Wszyscy Żydzi musieli trzy
razy w roku słuchać kazania chrześcijańskiego.
Włoskie gminy żydowskie zwołały wielkie synody rabinów w
Bolonii (1416 r.) i Forli (1418 r.), aby ustalić środki zażegnania
grożącego im niebezpieczeństwa. Postanowiono zebrać duże
fundusze na zaspokojenie chciwości papieży i kardynałów, i w ten
sposób kupić sobie ich przychylność.
W 1417 r. sobór w Konstancji (1414-1418) zakończył wielką
schizmę papieską w Kościele Rzymsko-Katolickim. Sobór złożył z
tronu papieża Jana XXIII, papież Grzegorz XII abdykował, i w
końcu ustąpił papież Banedykt XIII. Nowym papieżem został
Marcin V (1417-1431).
W 1418 r. papież Marcin V ogłosił rozkaz do wszystkich
książąt niemieckich, urzędników, miast i poddanych, aby
zachowali Żydów w posiadaniu swobód i łask. Przypuszcza się,
że został odpowiednio przekupiony przez włoskich Żydów.
W 1419 r. papież Marcin V ogłosił bullę z taką formułą
wstępną: "Ponieważ Żydzi stworzeni są na obraz i podobieństwo Boże,
a ich potomstwo będzie kiedyś zbawione, postanawiamy tedy za
przykładem naszych poprzedników, aby nie turbowano ich w
synagogach, nie naruszano ich praw i zwyczajów, nie wleczono
przemocą do chrztu, nie zmuszano do obchodzenia uroczystości
chrześcijańskich, do noszenia nowych odznak żydowskich i nie stawiano
przeszkód ich stosunkom handlowym z chrześcijanami".
W owym czasie w Czechach wystąpili pobożni chrześcijanie
przeciwko apostazji papieskiej. Przywódca ruchu reformacyjnego,
Jan Huss został zamordowany przez kler na soborze w Konstancji
(1415 r.). Pozostali jego zwolennicy podzielili się na dwa nurty:
umiarkowany (kalistyni) i radykalny (taboryci). W Czechach
nastąpiła powszechna sekularyzacja majątków kościelnych, a
księży katolickich wydalono z kraju. Husyci byli przyjaz
ni
względem Żydów.
Kościół Rzymsko-Katolicki oskarżył Żydów o potajemne
dostarczanie husytom pieniędzy i broni. To oskarżenie wywołało
okrutne prześladowania Żydów w niemieckich miastach w
Bawarii.
W 1420 r. w Polsce, synod kaliski ustanowił obowiązek płacenia
przez Żydów proboszczom należności, do jakich byliby
zobowiązani parafianie mieszkający na zajmowanym przez nich
terenie.
 W XV wieku zaistniało w Polsce zjawisko rugowania Żydów z
roli. Doszło do tego pod wpływem silnych nacisków kościoła
rzymsko-katolickiego. W tym miejscu warto zaznaczyć, że w
Rzeczypospolitej szlacheckiej prawo posiadania ziemi
przysługiwało jedynie stanowi szlacheckiemu.
W 1420 r. w Austrii oskarżono Żydów o skrytobójstwo
chrześcijańskich dzieci (trzech chłopców utonęło po załamaniu
się lodu w Wiedniu) i znieważenie hostii (domniemana kradzież
hostii w Enns). Austriacki arcyksiążę Albrecht nakazał aresztować
wszystkich austriackich Żydów i wtrącić ich do więzienia.
Wszystkie żydowskie majątki w Austrii zostały skonfiskowane.
W więzieniach zmuszano Żydów do chrztu, a dzieci siłą
odebrano i umieszczono na wychowanie w klasztorach.
Opornych Żydów (210 osób) spalono żywcem na stosie w 1421 r.
w Wiedniu.
Dodatkowo arcyksiążę Albrecht wydał rozkaz, aby w
przyszłości żaden Żyd nie mieszkał w Austrii.
Nowonawróceni austriaccy Żydzi wyemigrowali do Czech,
gdzie husyci gwarantowali im wolność, do Polski lub do Włoch.
Powracali tam do judaizmu. W 1421 r. do Polski napłynęli Żydzi
wygnani z Austrii.
W 1420 r. wyruszyła wyprawa krzyżowa przeciwko Husytom. Bez
litości mordowano każdego złapanego Żyda nad Renem, w
Turyngii i Bawarii. Wojsko cesarskie groziło, że wracając ze
zwycięskiej wyprawy zetrze wszystkich Żydów z oblicza ziemi.
Jednakże Husyci odnieśli zwycięstwo. W następnych latach
zorganizowano pięć wypraw krzyżowych przeciwko Husytom.
W 1422 r. papież Marcin V wydał bullę, w której pouczał
chrześcijan, że religia chrześcijańska pochodzi od Żydów i że ci
są niezbędni dla potwiedzenia prawdziwości chrześcijaństwa.
Papież zakazał Dominikanom podburzania przeciwko Żydom.
Jednak chrześcijanie zignorowali bullę papieską.
W 1426 r. niemieccy mieszczanie wygnali Żydów z Kolonii.
Wygnańcy osiedli w Deutz.
W 1430 r. niemieccy mieszczanie wygnali Żydów z
Ravensburga, Ueberlingen i Lindau.
W 1432 r. pełnoletni król Kastylii, don Juan przejął pełnię
władzy w Królestwie Kastylii (Hiszpania). Dla podz
wignięcia
finansów państwa postanowił skorzystać z usług Żydów, z tego
powodu formalnie uchylił upokarzające prawo antyżydowskie.
Wielkim rabinem Kastylii został Abraham Benveniste.
W 1432 r. kastylijski król Juan zaakceptował opracowany przez
rabinów królewski statut, będący obowiązującym prawem dla
Żydów w Kastylii. Wskrzeszono żydowski system szkół i uczelni
talmudycznych. Gminy ponownie mogły wybierać sędziów i
rabinów. W okresie od XV do XVIII wieku szczególnie dobrze
rozwijał się judaizm w Hiszpanii. Gdy ludziom było ciężko,
trzeba było ich pocieszać i zachęcać do dalszego życia, do
trwania w wierze i dobrych obyczajach. Trzeba było im wykazać,
że wszystkie te klęski były przepowiedziane w Piśmie Świętym, i
że Bóg zapowiedział również nadejście ratunku i odrodzenia
narodowego, a ostatecznie wiecznej szczęśliwości. Tak głosząc,
kaznodzieje całkowicie opierali się na tekstach biblijnych i
talmudycznych komentarzach. Wybitnie rozwinęła się wówczas
umiejętność kaznodziejstwa wśród Żydów.
W owym czasie Izaak Natan Ben-Kalonymos opracował
konkordancję biblijną (1432-1445), w której pogrupował wszystkie
wyrazy biblijne w porządku alfabetycznym.
Józef Ibn-Szem-Tob (1400-1460) ogłosił obszerne dzieła
przeciwko wysiłkom chrześcijaństwa zmierzającym do
zniszczenia judaizmu. Gruntownej krytyce poddał dogmaty
kościoła chrześcijańskiego.
Józef Albo (1380-1444) stworzył swój własny system religijno-
filozoficzny, ostatni na ziemi żydowsko-hiszpańskiej. Jego dzieło
filozoficzne "Nauki zasadnicze" (hebr. "Ikkarim") było próbą
uporządkowania najważniejszych dogmatów judaizmu i ustalenia
granicy pomiędzy prawowiernością a herezją. Według niego
judaizm jest rozporządzeniem Bożym, które zawiera 613
przepisów religijnych, których przestrzeganie zapewnia
zbawienie.
W latach 1435-1445 obradował sobór powszechny bazylejski. Sobór
trwał 18 lat! Niektórzy biskupi przemawiali przez osiem dni stale,
spożywając w krótkich przerwach posiłki. Rekordem było 13-
dniowe przemówienie. Sobór bazylejski podjął próbę
przeprowadzenia reformy Kościoła Rzymsko-Katolickiego, w
głowie (papieżu) i członkach, oraz próbował powstrzymać wojnę
husycką. Jednakże konsylium soboru nie podołało domowym
sprawom Kościoła, więc obróciło swoją uwagę na Żydów.
Odnowiono stare ustawy kanoniczne, do których dodano nowe.
Zakazano chrześcijanom kontaktować się z Żydami, prowadzić z
nimi jakichkolwiek interesów oraz zwracać się o porady do
żydowskich medyków. Żydów wykluczono z wszelkich
urzędów i godności, zmuszono do noszenia do specjalnego
odrębnego odzienia i zamieszkania w wydzielonych żydowskich
dzielnicach. Zamknięto Żydom dostęp do stopni akademickich i
zmuszono do wprowadzenia w szkołach obowiązkowych
wykładów nawracających na chrześcijaństwo.
Uchwały soboru bazylejskiego spotęgowały nienawiść do
Żydów, która wciąż wzrastała, aby pod koniec XV wieku dojść
do szczytu.
W 1438 r. w muzułmańskim Fezie podczas rozruchów zamknięto
Żydów w wydzielonej dzielnicy. Był to pierwszy krok w kierunku ich
izolacji w obrębie dzielnic żydowskich (mellah), które z czasem stały się
normalnym elementem marokańskich miast.
W latach 1438-1439 w Niemczech panował cesarz Albrecht II
Habsburg. Był on zawziętym wrogiem Żydów.
W 1439 r. wypędzono Żydów z niemieckiego miasta
Augsburg. Kamieni z cmentarza żydowskiego użyto do naprawy
murów miejskich.
W latach 1440-1493 w Niemczech panował cesarz Fryderyk III
Habsburg.
Zdumiewającym faktem jest, że studia talmudyczne rozwijały się
wśród prześladowań w Niemczech. Rozkwitały uczelnie
talmudyczne w Erfurcie, Norymberdze, Regensburgu i
Pradze.Subtelna metoda tosafistów w połączeniu z gruntownością
szkół w Ramer, Sens i Paryżu odżyła na nowo w Niemczech.
Właściwy Niemcom duch gruntownej erudycji i dociekania
przeszedł na niemieckich Żydów. Znakomici niemieccy rabini
uchodzili za miarodajne powagi. Jakub Weil (1375-1455) i Izrael
Isserlein (1400-1460) odważnie występowali w obronie wolności
gmin przeciwko pewnym zakusom zmierzającym do narzucenia
gminom władzy duchowej, na wzór dostojników kościelnych.
W 1447 r. polski król Kaziemierz IV Jagiellończyk (1446-1492)
ogłosił statut nadający wspaniałe przywileje Żydom w Polsce.
Zniósł on przepisy kanoniczne zalecane przez papieży. Żydów nie
wolno było pozywać przed trybunały duchownych. Wojewodzi
mieli bronić Żydów przed napaściami kleru i motłochu. Żadnego
Żyda nie wolno było oskarżać o używanie krwi chrześcijańskiej
do wyrobu macy na święto Paschy, "gdyż Żydzi niewinni są takiej
zbrodni, która sprzeciwia się ich religii". Żydzi otrzymali własne
sądownictwo.
W owym czasie, nigdzie w chrześcijańskiej Europie nie
posiadali Żydzi tak korzystnych przywilejów.
W latach 1447-1455 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był
papież Mikołaj V. Nakazał on zniszczyć przywileje włoskich
Żydów. Papieska bulla wprowadziła we Włoszech to samo prawo
antyżydowskie, które obowiązywało już w Kastylii.
W 1449 r. doszło w Toledo (Hiszpania) do buntu przeciwko
wysokim podatkom. Po stłumieniu buntu, władza królewska
wydała ustawę o "czystości krwi" ("limpieza de sangre"), na mocy
której nikt kto miał żydowskie pochodzenie, nie mógł piastować
urzędów publicznych. Uznano, że nawróceni na chrześcijaństwo
Żydzi są nadal skażeni judaizmem i w żadnej mierze nie wolno
im ufać. Równocześnie pojawiły się głosy wzywające do
ustanowienia w Hiszpanii Inkwizycji, która ostatecznie
rozstrzygnęłaby, czy należy uznać ich za chrześcijan, czy nadal
za Żydów.
W latach 1450-1479 w Królestwie Aragonii (Hiszpania) panował
król don Juan II. Był on ubogim władcą i dlatego nie chciał się
narażać żydowskim finansistom. Jako miłośnik astrologii spędzał
dużo czasu z żydowskimi astrologami, w tym z Abrahamem
Bibago. Jego medykiem był don Abiatar Ibn-Crescas ha-Kohen,
który zdjął mu kataraktę z obu oczu.
W 1450 r. Jan Gutenberg wynalazł druk. Istota jego wynalazku
polegała na wprowadzeniu ruchomych, odlewanych w metalu
czcionek, które zestawiane w kolumny, służyły do odbijania za
pomocą prasy dowolnej ilości kartek.
W 1450 r. książę bawarski Ludwik Bogaty kazał uwięzić
wszystkich Żydów w Bawarii i skonfiskować cały ich majątek.
Dłużnikom chrześcijańskim polecono, aby swym wierzycielom
żydowskim zwrócili tylko kapitał i potrącili z niego zapłacone
wcześniej procenty. Dodatkowo Żydzi musieli zapłacić okup za
życie w wysokości 30.000 guldenów. Następnie wszystkich
Żydów wypędzono z Bawarii.
W 1450 r. Żydzi z niemieckiego miasta Regensburg musieli
zapłacić wysoką kontrybucję i wielu z nich zmuszono do
przyjęcia chrztu.
W 1451 r. na polecenie papieża Mikołaja V (1447-1455) w
Salamance (Hiszpania) powstał trybunał inkwizycyjny zajmujący
się podejrzanymi o sprzyjanie judaizmowi marranów
(nawróconych Żydów). Trybunał miał prawo konfiskaty mienia
podejrzanych i oddawania na karę śmierci władzy świeckiej.
Trybunał tworzyli dominikańscy prodesorowie z uniwersytetu w
Salamance.
W 1451 r. papieski legat na Niemcy, na prowincjonalnym synodzie
w Bambergu podkreślił konieczność ścisłego przestrzegania
ustawy kanonicznej o piętnie żydowskim, które dla mężczyzn
powinno mieć kształt czerwonego krążka noszonego na piersi, a
dla kobiet niebieski pasek noszony na nakryciu głowy.
W 1453 r. król Polski Kazimierz Jagiellończyk (panował w
latach 1447-1492) potwierdził przywileje generalne dla Żydów
przyznane w 1334 r. Przez cały czas chronił on Żydów przed
napaściami ze strony motłochu.
W 1453 r. do Polski przybył wyposażony w pełnomocnictwa
Inkwizycji biskup (franciszkanin) Jan Kapistran (w 1690 r.
kanonizowany). Był on powszechnie znany jako "bicz na
Hebrajczyków". Jego nauczanie i podburzanie wywołało już
wcześniej pogromy we Włoszech, Austrii, Bawarii, Czechach i na
Morawach. W Polsce szybko zyskał on poparcie kardynała
Zbigniewa Oleśnickiego i wywierał silny nacisk na króla
Kazimierza IV Jagiellończyka (1427-1492).
W 1453 r. biskup Kapistran podburzył mieszczan Wrocławia
do nienawiści dla Żydów. Uwięziono wszystkich Żydów i
skonfiskowano wierzycielom rewersy na wartość 25.000 złotych
guldenów węgierskich. Podczas tortur kilku Żydów przyznało
się do znieważenia hostii. Na Rynku Solnym spalono 40 Żydów.
Pozostałych Żydów wypędzono z Wrocławia, odebrawszy im
dzieci do 7 lat, które ochrzczono i dano na wychowanie do
klasztoru. Żydowskie majątki skonfiskowano. Podobne
prześladowania objęły miasta całego Śląska.
W 1453 r. niemieckie miasto Wurzburg wygnało wszystkich
Żydów. Tamtejszy biskup Gottfierd oświadczył, że "nie chce nadal
znosić żadnego Żyda w swej diecezji".
W 1453 r. Turcy zdobyli Konstantynopol. Upadło Cesarstwo
Bizancjum.
Sułtan Muhammed II zezwolił Żydom osiedlić się w
Konstantynopolu i innych miastach swego państwa, nadając im
place pod budowę domów, synagog i uczelni. Przełożonym
wszystkich gmin tureckich został nadrabin Mojżesz Kapsali
(1420-1495). Tureccy Żydzi cieszyli się zupełną wolnością handlu.
Mogli dowolnie rozporządzać swoim mieniem i ubierać według
własnego upodobania.
Turecki pasza pozwolił Żydom żyjącym w Jerozolimie na wybudowanie synagogi
na górze Syjon.
W 1454 r. polski król Kazimierz Jagiellończyk w wydanych
statutach nieszawskich, ograniczających uprawnienia
mieszczaństwa, cofnął niektóre przywileje Żydów. Uczynił to
pod znacznym wpływem kampanii Zbigniewa Oleśnickiego,
wpływowego przedstawiciela duchowieństwa. Kazimierz
Jagiellończyk równocześnie korzystał z usług Żydów i zaciągnął
olbrzymie długi u bogatych litewskich dzierżawców dochodów
publicznych (cła, mennice, saliny).
W latach 1457-1474 w Królestwie Kastylii (Hiszpania) panował
król don Henryk IV. Finanse złożył w ręce Żyda Juana de
Pacheco, który współdziałał z bogatymi żydowskimi rodzinami,
don Józefem Benveniste, don Vidalem i don Abrahamem.
Ministrem dworu królewskiego był Żyd Diego Arias Davila,
który mianował Żydów poddzierżawcami podatków.
Przybocznym medykiem króla był Jakub Ibn-Nunes.
W 1459 r. hiszpański mnich franciszkański Alfons de Spina
napisał i wydał w języku łacińskim dzieło "Twierdza wiary" (łac.
"Fortalitium Fidei"), w którym zebrał wszystkie oskarżenia
przeciwko Żydom. Zalecał odebrać Żydom dzieci i wychować je
w wierze chrześcijańskiej. Ostro krytykował hiszpańskich
królów, magnatów i duchowieństwo za okazywaną Żydom
życzliwość. Szroko opisywał zarzuty skrytobójstwa
chrześcijańskich dzieci i kradzieży hostii.
Podobną książkę napisał hiszpański neofita Pedro de
Caballeria, "Gromy Chrystusa na Żydów".
W 1461 r. pewien hiszpański mnich podburzył mieszkańców
Medina del Campo do nienawiści dla Żydów. Podczas pogromu
spalono żywcem wielu Żydów, a ich mienie rozgrabiono.
W Toledo podczas rozruchów zamordowano 130 marranów, a
600 domów marrańskich spalono.
W 1463 r. Polacy splądrowali żydowską dzielnicę w Krakowie,
a w 1469 r. została ona przeniesiona na inne miejsce. Na jej
miejscu utworzono uniwersytet.
W 1469 r. w Hiszpanii doszło do ślubu Izabeli Kastylskiej
(infantka tronu Kastylii) i Ferdynanda Arragońskiego (infanta
tronu Aragonii). Doszło do brzemiennej w skutkach unii
personalnej.
Zamiłowanie do Talmudu przeszczepiło do Polski dwóch
rabinów wywodzących się z niemieckiej szkoły talmudycznej. W
1469 r. z Moguncji (Niemcy) wyemigrował do Poznania (w
Polsce) rabin Mojżesz Menz. Drugim był rabin Józef Polak, który
wyemigrował z Pragi (Czechy) do Krakowa (w Polsce).
W 1471 r. oskarżono Żydów z hiszpańskiego miasta Sepulveda
o skrytobójstwo dziecka chrześcijańskiego. Podczas pogromu
zamordowano wielu Żydów i rozgrabiono ich mienie.
W 1473 r. w hiszpańskim mieście Kordowa oskarżono marranów
(nawróconych Żydów) o obrazę obrazu Matki Boskiej. Domy
marranów spalono, a wielu z nich zamordowano. Podobne rzezie
wybuchły w innych miastach hiszpańskich.
We Włoszech najwięcej ceniono w ludziach inteligencję i
pieniądze, dlatego ustawy prawa kanonicznego szybko
odsunięto na bok, aby prowadzić wspólne interesy z żydowskimi
kupcami, doradcami i posiadaczami kapitałów. W Rawenie
powstał żydowski bank pożyczkowy dla zaradzenia ubóstwu
ludności. Żydzi uzyskiwali liczne przywileje od włoskich książąt
i zakładali instytucje bankowe i prowadzili rozległe interesy
finansowe. Nadwornymi medykami byli wybitni Żydzi.
Wykształceni Żydzi włoscy włączyli się aktywnie w rozwój
kultury. Powstały drukarnie w Reggio, Mantui, Ferrarze, Pieva di
Saccio, Bolonii, Soncino, Iscion i Neapolu.
Jehuda Ben-Jechiel, znany jako Messer Leon (1450-1490)
napisał gramatykę i logikę języka hebrajskiego. W dziele "Nofet
Zufim" zbadał omówił krasomóstwo i prawa językowe Pisma
Świętego.
Eliasz del Medigo, znany jako Elias Cretensis (1463-1498) był
pierwszą wielkością, jaką wydało środowisko włoskich Żydów.
Zaznajomił chrześcijan z systemami filozofów greckich,
żydowskich i arabskich. Zajmował katedrę profesora
publicznego filozofii na uniwersytecie w Padwie. W dziele
"Egzamin religii" (hebr. "Bechinat ha-Dat") przedstawił swoje
zrozumienie judaizmu i przeciwstawił się dodatkom Kabały.
W latach 1474-1504 w Królestwie Kastylii (Hiszpania) panowała
królowa Izabella.
W 1475 r. w pobliżu włoskiego miasta Trydent utonęło
chrześcijańskie dziecko. Nieprzychylni Żydom biskupi oskarżyli
ich o skrytobójstwo chrześcijańskiego dziecka. Uwięziono i
osądzono wszystkich Żydów z Trydentu. Podczas tortur Żydzi
potwierdzili liczne oszczerstwa rzucone przeciwko nim.
Wszystkich Żydów z Trydentu spalono.
Duchowieństwo katolickie nakazało czcić zabalsamowane
zwłoki chrześcijańskiego dziecka (Szymona) jako świętą relikwię,
aby wykorzystać tą sytuację na zgubę wszystkich Żydów. Ta
kłamliwa historia rozeszła się błyskawicznie po chrześcijańskiej
Europie.
We Frankfurcie nad Menem (Niemcy) wzniesiono na moście
statuę, wyobrażającą męczone dziecko i Żydów w sojuszu z
diabłem z podpisem: "Dopóki nie zaginie pamięć Trydentu i dziecka,
nie zapomieć ludziom o szelmostwie żydowskim". W Regensburgu
uwięziono całą gminę żydowską i po torturach zamordowano
kilku Żydów. W Passau oskarżono Żydów, że znieważyli
kupioną hostię. Wielu tamtejszych Żydów zamordowano.
Wyrzucono Żydów ze Szwabii.
W 1478 r. hiszpańska królowa Izabella Kastylska została
przekonana przez dominikan, że Bóg wywyższył ją jedynie w tym
celu, aby oczyściła chrześcijaństwo hiszpańskie z plamy
żydostwa. Jej spowiednikiem był Tomasz de Torquemada.
W 1478 r. papież Sykstus IV (1471-1484) na prośbę hiszpańskiej
pary królewskiej ogłosił bullę ustanawiającą w Hiszpanii
trybunały inkwizycyjne. Hiszpański król i królowa mieli prawo
mianowania inkwizytorów spośród Dominikanów. Trybunały
inkwizycyjne sądziły i skazywały odstępców od wiary
chrześcijańskiej, oraz konfiskowały ich mienie.
Hiszpania stała się przodującym państwem katolickim w
Europie. (Inkwizycję zniesiono w Europie dopiero w 1834 r.).
W latach 1479-1516 w Królestwie Aragonii (Hiszpania) panował
król Ferdynand.
W 1479 r. zawarto unię personalną pomiędzy hiszpańskimi
królestwami Kastylią i Aragonią. Była to początkowo unia
personalna, przy zachowaniu pełnej odrębności obu krajów,
jednak stałe umacnianie władzy królewskiej przyspieszyło proces
jednoczenia Hiszpanii. Silną władzę królewską popierał Kościół
Rzymsko-Katolicki, który widział w niej gwarancję swoich
przywilejów.
W 1480 r. zatwierdzono w Hiszpanii pierwszy trybunał
inkwizycyjny, w Sewilli. Sędziami wiary i kacerzy zostali
Dominikanie Miguel Morillo oraz Juan de San Martin i asesor
świecki. Okoliczne więzienia szybko zapełniły się marranami.
Tym, którzy ukrywali marranów groziła ekskomunika i kary
czekające heretyków.
Między 1481 a 1488 rokiem, trybunały inkwizycyjne w Hiszpanii,
przekazały w ręce władzy świeckiej 700 chrześcijan pochodzenia
żydowskiego, których oskarżono o sprzyjanie judaizmowi. Około
5 tys. zostało uznanych za pełnoprawnych członków kościoła
katolickiego pod warunkiem odbycia różnego rodzaju praktyk
pokutnych. Natomiast zatwardziali heretycy przechodzili przez
miasto w poniżającej publicznej procesji, a następnie byli paleni
na stosie.
Pod koniec XV wieku skarbnikiem króla Portugalii Alfonsa V,
był rabin Jicchak Abarbanel (1437-1508). Był on ostatnim z
długiego szeregu żydowskich mężów stanu w Hiszpanii. W
owym czasie w Portugalii wciąż większość podatków dzierżawili
żydowscy poborcy.
W latach 1481-1495 w Portugalii panował król Joao II.
W 1482 r. ukazał się drukiem Pięcioksiąg Mojżeszowy (Torah) w
Bolonii we Włoszech. W 1485 r. ukazała się część Proroków
(Nebiim) w Soncino we Włoszech. Pisma (Kethubim) wydano w
1486 r. w Neapolu we Włoszech. Pierwsze wydanie całego
Starego Testamentu ukazało się w 1488 r. w Soncino, i było
zredagowane przez Abrahama Bena Chaima de Trutore.
W 1483 r. korzystając z przywileju "de non tolerandis Judeis", z
Warszawy i Mazowsza (w Polsce) usunięto wszystkich Żydów.
W 1483 r. fałszywie oskarżony rabin Jicchak Abarbanel musiał
uciec z Portugalii do Hiszpanii. Wokół niego skupiło się grono
wybitnych uczonych i uczniów. Abarbanel pisał komentarze i
objaśnienia historyczne, każdą księgę Pisma Świętego poprzedził
przejrzystym wstępem i streszczeniem, co póz
niej zaczęli
naśladować chrześcijanie. W latach 1484-1492 był ministrem na
dworze królów Hiszpanii Ferdynanda i Izabeli. Powierzono mu
finanse państwa.
W latach 1483-1498 w Hiszpanii inkwizycyjną władzę sprawował
Torquemada, który zasłynął w historii ze swoich barbarzyńskich
metod i okrucieństwa. Aby wydobyć od podejrzanych o
pozostawanie przy judaizmie przyznanie do winy i zmusić ich do
wskazania współwinnych stosowano tortury. Tych, którzy nie
odstąpili od swej wiary, palono żywcem; pozostałych przed
spaleniem duszono lub skazywano na dożywotnie więzienie
bądz
galery. Z inicjatywy Torquemady, w latach 1485-1498
spalono 2 tys. osób, a do publicznej pokuty zmuszono około 17
tys.
W 1483 r. wysiedlono przymusowo Żydów w Polsce z
Warszawy, a w 1485 r. z Krakowa.
W owym czasie ludność żydowska w Koronie i na Litwie
osiągnęła liczbę 24 tys. osób.
W latach 1490-1530 w Krakowie (w Polsce) wspaniale rozwijał
swoją działalność rabin Józef Polak. Wyemigrował on z Pragi
(Czechy) i osiedlił się w Krakowie, gdzie założył własną uczelnię
talmudyczną. Józef Polak wyśrubował metodę egzegezy Talmudu
do zdumiewającego mistrzostwa.
Sława akademii polsko-talmudycznych rozbrzmiewała wówczas
wśród całego żydostwa europejskiego. Dyplom polskich uczelni
talmudycznych był najlepszą rekomendacją na rabina we
wszystkich gminach europejskich.
W 1492 r. Hiszpanie zdobyli Granadę, kładąc kres ostatniemu
państwu muzułmańskiemu na Półwyspie Pierenejskim. Wskutek
zwycięstwa wszystkich Hiszpanów ogarnął szał fanatyzmu. Z
chrześcijańskiej Hiszpanii usunięto niewiernych muzułmanów,
teraz przyszła kolej na Żydów.
W 1492 r. hiszpańska para królewska Izabella i Ferdynand
wydali edykt nakazujący w ciągu czterech miesięcy wszystkim
Żydom opuszczenie ziem hiszpańskich (Kastylia, Aragonia,
Sycylia i Sardynia). Pozwolono im zabrać dobytek. Ci, którzy
pozostali, musieli się przymusowo ochrzcić. Rabin Abarbanel
bezskutecznie próbował zapobiec wypędzeniu prawowiernych
Żydów, lecz musiał razem z innymi udać się na wygnanie. Około
300 tysięcy Żydów opuściło kraj. Udawali się głównie do
Nawarry (12 tys. Żydów), Portugalii (95 tys. Żydów przybyło tu
po zapłaceniu okupu za każdą przybywającą osobę), niektórych
państewek włoskich, Afryki Północnej, Turcji i Polski.
Wśród wygnanych Żydów hiszpańskich znajdowali się
finansiści, kupcy, rolnicy, medycy, uczeni, rzemieślnicy i różnego
rodzaju robotnicy. Hiszpania po ich wyjściu podupadła i
zatrzymała się w rozwoju.
Po wypędzeniu z Hiszpanii, wśród Żydów niezwykle
popularna stała się Kabała. Oczekiwano wówczas końca świata i
zbawienia, a ówczesne obliczenia kabalistów wskazywały na datę
1492 r. W łączności z Kabałą, rozwijały się ruchy mesjanistyczne i
apokaliptyczne.
Wygnańcem z Hiszpanii był również Mojżesz Almosnino,
który był popularnym nauczycielem w Salonikach w XVI wieku.
We Włoszech znany był w XVI wieku kaznodzieja Jehuda
Muscato, a w Wenecji kaznodzieja Samuel Jehuda
Katzenellenbogen. W XVII wieku w Wenecji działał Azaryjasz
Figo, przywódca gminy Żydów hiszpańskich i portugalskich.
W 1492 r. do Polski napłynęli Żydzi wygnani z Hiszpanii.
W latach 1492-1519 w Niemczech panował cesarz Maksymilian
I. Jego postępowanie z Żydami było bardzo zmienne, to udzielał
im opieki, to zezwalał na krwawe prześladowania i wypędzenia.
W latach 1492-1493 Krzysztof Kolumb odbył swoją wyprawę,
podczas której dotarł do Ameryki. W następnych podróżach
(druga w 1493-1496, trzecia w 1498-1500, czwarta w 1502-1504)
dotarł do brzegów Ameryki Południowej. Hiszpanie natychmiast
rozpoczęli kolonizację Ameryki Południowej.
W 1494 r. Hiszpania i Portugalia zawarły umowę w Tordesillas,
dzieląc pomiędzy siebie przyszłe kolonie w nowo odkrywanych
ziemiach. Zgodnie z tą umową na mapie świata przeprowadzono
granicę od bieguna północnego w odległości 2053 km. na zachód
od wysp Zielonego Przylądka. Ziemie na zachód od tej linii były
własnością Hiszpanii, na wschód własnością Portugalii.
W 1494 r. korzystając z przywileju "de non tolerandis Judeis",
usunięto Żydów z Krakowa w Polsce. Żydzi przenieśli się na
przedmiejski Kazimierz.
W latach 1495-1503 Litwa wypędziła Żydów. Przyczyną
wygnania była niemożność oddania długów zaciągniętych u
Żydów przez Wielkiego Księcia Litewskiego Aleksandra, syna
króla Polski Kazimierza Jagiellończyka. Jednak po uiszczeniu
wysokich opłat, Żydzi mogli w 1503 r. ponownie wrócić na
Litwę.
W 1496 r. portugalski król don Manoel zawarł małżeństwo z
infantką hiszpańską Izabellą II. W miesiąc póz
niej król ogłosił
edykt, rugujący wszystkich Żydów w Portugalii, pod karą śmierci
w określonym terminie (1497 r.), o ile nie przyjmą
chrześcijaństwa.
W 1497 r. portugalski król don Manoel polecił zamknąć
wszystkie synagogi i żydowskie szkoły w Portugalii, oraz zakazał
Żydom zbierać się w sobotę na wspólne nabożeństwo. Następnie
ogłosił edykt nakazujący odebrać rodzicom wszystkie dzieci
żydowskie do 14 lat i ochrzcić. Ochrzczone dzieci miały być
następnie oddane do klasztorów na chrześcijańskie wychowanie.
W licznych portugalskich miastach doszło do tragicznych scen,
gdy rodzice wybierali śmierć swoją i dzieci, niż wieczne
rozstanie. Tragedię portugalskich Żydów dopełniło przymusowe
wygnanie i straszliwe prześladowanie podczas podróży do
innych krajów.
W latach 1496-1497 do Polski napłynęli Żydzi wygnani z
Portugalii.
Kolejne wypędzenia Żydów z Hiszpanii i Portugalii spowodowały, że
żydowscy uchodz
cy wypełnili miasta Afryki Północnej i wschodniej
części basenu Morza Śródziemnego. Na kilka lat znalez
li oni również
schronienie w Królestwie Neapolu. Większość jednak znalazła się w
obrębie świata Islamu, który obejmował coraz większe tereny.
Wielu Żydów sefardyjskich osiedliła się na wybrzeżach północnej Afryki.
Musieli często nosić haniebną odzież, jednak znalez
li dogodne warunki
dla własnego rozwoju. Wybitne jednostki mogły rozwinąć swoją
działalność na zaszczytnych stanowiskach i w ten sposób wpierać swoich
współrodaków. W Fezie istniała gmina licząca 5 tys. rodzin żydowskich,
dzierżących w swoich rękach prawie cały lokalny przemysł. Mieszkający
tam Samuel Alvalensi zyskał sobie przychylność króla, który wybrał go
na wodza. W stołecznym mieście Tremcen znajdowała się liczna gmina, w
której żył hiszpański rabin Jakub Berab (1474-1541). W Algierze mieszkali
potomkowie rabina Salomona Durana. W Tunisie schronienie znalazł
wybitny historyk i astronom Abraham Zacuto. Dokończył tutaj
spisywanie swoich słynnych roczników "Jochasin" (1504 r.), którymi
obudził wśród Żydów zamiłowanie do dziejopisarstwa. W Tunisie
mieszkał także rabin Mojżesz Ben Izaak Alaszkar, bystry talmudysta,
zwolennik Kabały i zarazem obrońca nauk Majmonidesa. Wielu
hiszpańskich Żydów schroniło się w Egipcie, a zwłaszcza w jego stolicy w
Kairze.
W okresie od 1495 do 1521 r. liczba Żydów w Jerozolimie wzrosła z 70 rodzin do
500. Nowi przybysze z Hiszpanii podnosili dobrobyt tutejszej gminy. Odbudową
moralną zajął się kaznodzieja Obadja da Bertinoro, pochodzący z Włoch. W
Jerozolimie osiedlił się także ostatni egipski nadrabin Izaak Szalal, który swoim
bogactwem, doświadczeniem i powagą bardzo wzmocnił gminę. Drugą
najważniejszą gminą był Safed w Galilei. Mieszkało tam 300 rodzin żydowskich. W
Safedzie osiedlił się hiszpański kaznodzieja Józef Saragossi, który przeszczepił do
Palestyny studia talmudyczne, ale i Kabałę. Saragossi był mistykiem ultraortodoksyjnym.
Dzięki niemu Safed w Galilei stał się siedzibą kabalistów.
Społeczność żydowska w Syrii koncentrowała się głównie w Damaszku,
gdzie żyło 500 rodzin. Wkrótce po swoim przybyciu, Żydzi sefardyjscy
wybudowali w Damaszku wspaniałą synagogę, zwaną Khathaib.
Jednak największa część wygnańców z Hiszpanii i Portugalii przybyła
do Turcji, zwłaszcza do jej części europejskiej. Cieszyli się tam dużymi
swobodami i bardzo szybko przejęli w swoje ręce większość handlu i
utworzyli w Turcji stan miejski. Kontrolowali handel morski i lądowy, a
także rzemiosło i sztukę. Cenieni byli przez Turków za umiejętność
wyrobu hiszpańskich szpad, broni palnej oraz armat. Produkowali proch
i uczyli Turków obchodzenia się z nim. Jednakże najpopularniejszymi w
Turcji stali się żydowscy medycy. Gmina w Konstantynopolu rozrosła się
do wielkości 30 tys. Żydów. Miała ona 44 synagogi. Na czele Żydów
tureckich stanął nadrabin Eliasz Misrachi (1455-1525), głęboki znawca
Talmudu. Żydzi w Turcji posiadali również swojego przedstawiciela
politycznego, podkomorzego (kahija), który miał wstęp na dwór sułtana.
Drugą pod względem wielkości gminą w Turcji były Saloniki, które stały
się miastem żydowskim. Poeta żydowski Samuel Usque nazywa to
miasto: "macierzą judaizmu... Zebrała się w niem większość synów,
prześladowanych i wygnanych z Europy i innych części świata, a ono przygarnia
ich miłosiernie i serdecznie, jak nasza najczcigodniejsza matka Jerozolima". W
Salonikach osiadł Jehuda Benveniste, który ocalił wspaniały księgozbiór
swojego ojca zacnego Abrahama Benveniste. Stał się on sztandarem,
wokół którego zgromadzili się rozproszeni wygnańcy. Jakub Ibn-Chabib
zajął się studiami talmudycznymi. Jednakże najgorliwiej oddawano się
studiom Kabały, którym przewodzili Józef Taytasak i Samuel Franco. Z
czasem Saloniki stały się europejską siedzibą kabalistów.
Liczni Żydzi osiedli w miastach Azji Mniejszej: Amazji, Brussie, Tri i
Tokocie. W Grecji powstały gminy żydowskie w Patras, Negroponte i
Tebach. Duża gmina istniała na wyspie Kreta. Mieszkał tam znawca
historii Eliasz Kapsali (1490-1555).
W krajach południowej Europy warunki życia Żydów były
względnie dobre. Mieli oni liczne kontakty z ludnością
miejscową i licznie czerpali z wzorów arabskich, hiszpańskich
oraz włoskich. Byli oni również mniej żarliwi i pobożni, bardziej
skłonni do zachwytu światem doczesnym, wrażliwi na piękno
życia. Charakteryzowała ich piękna mowa i poezja śliczna w
swojej formie. W bogato zdobionych synagogach przemawiali
kaznodzieje. Posługiwali się oni kunsztownie zbudowanymi
mowami.
Większość Żydów hiszpańskich i portugalskich osiadła we
Włoszech, bądz
odwiedziła w swej podróży ten kraj. Dziwną
rzeczą było, że ówcześni papieże okazywali Żydom większą
przychylność niż inni włoscy książęta. Papieże i kardynałowie
wyszukiwali najlepszych żydowskich medyków. Niektórzy z
medyków zajmowali się również studiami filozoficznymi i
przekładami dzieł na języki łaciński, włoski, arabski i hiszpański.
Pierwszym pisarzem żydowskim, który zajął się geografią, był
Abraham Farissol (1451-1525), piszący w Ferrarze. Największe
gminy żydowskie ukształtowały się na północy Włoch, w
państwie kościelnym i Wenecji, oraz w Padwie i Ankonie.
Rabin Józef Karo (1488-1575) po wygnaniu z Portugalii osiedlił się w
Turcji. Był on rabinem w Adrianopolu i Nikopolu, a następnie osiedlił się
w Górnej Galilei. Józef Karo był jednym z najwybitniejszych w dziejach
judaizmu autorytetów halachy, a zarazem autorem traktatów
kabalistycznych. I właśnie z kabalistyki wynikły nowe religijne nurty w
judaizmie.
W 1496 r. niemiecki cesarz Maksymilian (1493-1519) wypędził
Żydów ze swych dziedzicznych krajów.
W 1497 r. portugalski król Manoel ogłosił dekret, którym udzielił
amnestii wszystkim ochrzczonym Żydom i wyznaczył im termin
20-lat aby ostatecznie zerwali ze starą religią i przyswoili sobie
nowe zasady. Do tego czasu trybunały inkwizycyjne w Portugalii
nie pociągały ich do odpowiedzialności. Dekret ten nie obejmował
jednak ochrzczonych Żydów pochodzących z innych krajów,
między innymi hiszpańskich marronów.
W latach 1497-1498 Vasco da Gamma (Portugalczyk) odbył
podróż morską z Europy do Indii. Indie zaczęły wchodzić w
europejską sferę interesów gospodarczych i politycznych.
Portugalczycy opanowują Ocean Indyjski, Zatokę Perską i Morze
Czerwone.
W latach 1497-1498 Anglik John Cabot dotarł do Labradoru w
Ameryce Północnej.
W 1498 r. urząd Wielkiego Inkwizytora w Hiszpanii objął Deza. Za
jego rządów Hiszpania była widownią jeszcze większych
okrucieństw niż za Torquemady. Tysiące żydowskich
męczenników (marranów) powędrowało na stosy. Sprawował
funkcje przez 30 lat.
W 1498 r. Królestwo Nawarry (Hiszpania) usunęło Żydów.
W 1498 r. niemiecki cesarz Maksymilian zezwolił, aby miasto
Norymberga wygnała wszystkich Żydów. Wszystkie żydowskie
majątki, włączając synagogi i cmentarze przeszły na własność
skarbu cesarskiego.
Równocześnie wypędzono Żydów z niemieckich miast Ulm,
Nordlingen, Kolmar i Magdeburg.
W 1499 r. Hiszpan Alonzo de Hojeda odkrył wybrzeże
Wenezuelii.
W 1499 r. duchowieństwo niemieckiego miasta Ragensburg
zabroniło chrześcijanom dostarczać żywności Żydom. Młynarze
nie mogli im sprzedawać mąki, a piekarze chleba. Chrześcijanom
"pod surową karą rady" zabroniono kupować żywności dla Żydów.
W owym czasie w Niemczech istniały tylko trzy duże gminy
żydowskie: Ragensburg, Frankfurt nad Menem i Wormacja.
--------------------------------------------------
Materiały opracowywane na podstawie: patrz Bibliografia.